بۇل قاعيدانى قازاقتىڭ باس ءبيى وسىدان ءتورت عاسىر بۇرىن ايتسا دا، قازىرگى زاماناۋي سوت قىزمەتىندە جۇرگەن ازاماتتاردىڭ باستى ۇستانىمى بولۋعا ءتيىس. ادام قۇقىعى الەمدىك ماڭىزعا يە بولىپ وتىر. تەك قۇقىقتىق جاعىنان ەمەس، ماڭىزدى الەۋمەتتىك نەمەسە جەكە ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ نەگىزگى كوزىنە اينالدى. سالا ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ون جىل بۇرىنعى جاعدايمەن سالىستىرعاندا حالىقتىڭ سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمى ارتقان. الماتى قالاسى ادۆوكاتتار القاسىنىڭ مۇشەسى، ادۆوكات الما مۋسينامەن اڭگىمەمىز ادۆوكاتۋرانىڭ سوت سالاسىنداعى ورنى مەن وزگە دە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءوربىدى.
ۋاكىلەتتى ورگاندار ىقپالىن ازايتسا...
– الما وتارباي قىزى، ەلىمىزگە ادۆوكاتتاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ارنايى كونستيتۋسيالىق زاڭ قاجەت ەكەنى ايتىلىپ ءجۇر. ءار ازاماتتىڭ بىلىكتى زاڭگەرلىك كومەك الۋعا قۇقىعى بارى باس قۇجاتتا انىق جازىلعان. بۇل تىكەلەي ادۆوكاتۋرا ينستيتۋتىنا جۇكتەلەدى. بىزدەگى ادۆوكاتتار القاسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى قانداي؟
– ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «ادىلەتتى مەملەكەت. ءبىرتۇتاس ۇلت. بەرەكەلى قوعام» اتتى جولداۋىندا زاڭ مەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەگىزى رەتىندە زاڭ ۇستەمدىگى مەن ساپالى سوت تورەلىگىن اتادى.
«قوعامدا زاڭ ۇستەمدىگى بەرىك ورنىعىپ، سوت تورەلىگى ءادىل اتقارىلۋى قاجەت. وسىعان وراي، قازىلار قاۋىمىن شۇعىل تۇردە قايتا ىرىكتەپ، جاڭارتىپ جاساقتاۋ كەرەك. قازىلار جوعارى بىلىكتى، ادال، سونداي-اق، جەمقورلىقتان تازا بولۋى قاجەت. ەڭ الدىمەن، بارلىق سۋديانىڭ مارتەبەسىن تەڭەستىرگەن ءجون. ولار وزىنەن جوعارى تۇرعان ارىپتەستەرىنە تاۋەلدى بولماۋى كەرەك»،-دەدى مەملەكەت باسشىسى.
سوت جۇيەسىندەگى نەگىزگى قاعيدا – ءادىل تورەلىك پەن زاڭ ۇستەمدىگى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ سوت جۇيەسىن دەموكراتيالاندىرۋعا جانە وعان قوعامنىڭ سەنىمىن ارتتىرۋعا جول اشادى. ءقازىر ەل ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ – وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وسى رەتتە ادۆوكاتتىڭ كوتەرگەن جۇگى اۋىر.
ءيا، كەيىنگى كەزدە ادۆوكاتتار ءوزىنىڭ مارتەبەسى جايلى ماسەلەنى ءجيى كوتەرىپ ءجۇر. ەڭ ماڭىزدىسى – ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ ادۆوكاتۋراعا ىقپالىن ازايتۋ. ياعني ادۆوكاتتار قىلمىستىق ىستەر بويىنشا كۇدىكتى مەن ايىپتىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەتتى اقپاراتتى جيناۋدا كەدەرگى كوپ. كەيبىر قىلمىستىق ءىس قۇجاتتارىمەن تولىق تانىسۋ ءۇشىن مۇلدەم مۇمكىندىك جوق دەۋگە بولادى. ءتىپتى، ادۆوكاتتارعا قاتىستى قىلمىستىق قۋدالاۋ، ادۆوكاتتىڭ قورعاۋىنداعى تۇلعاعا قاتىستى قىلمىستىق ءىس بويىنشا ادۆوكاتتان جاۋاپ الۋعا دەيىن بارادى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مۇنداي ارەكەتتەر زاڭ تالابىنا قايشى ەكەنىن بىلە تۇرا، جول بەرۋى – ەلدەگى ادۆوكات مارتەبەسىنىڭ ءالى دە تومەن ەكەندىگىن كورسەتەدى.
ادۆوكاتتاردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن سوتتار ءوز قۇزىرەتىنىڭ شەڭبەرىندە قورعاۋشىنىڭ قۇقىعى بۇزىلماۋىن قاداعالاۋى كەرەك. ال ادۆوكاتتار القاسىنا كەلسەك، بۇل ۇيىم كوممەرسيالىق ەمەس، ادۆوكاتتاردىڭ قۇقىعى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاپ، زاڭدا بەلگىلەنگەن باسقا دا قۇرىلىمداردى ورىنداۋ ءۇشىن قۇرىلعان.
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، بىزدە رەسپۋبليكالىق ادۆوكاتتار القاسى، وبلىستىق، جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ ادۆوكاتتار القاسى جۇمىس ىستەيدى. ادۆوكاتتار القاسىن قۇرۋ مەملەكەتتىك ورگانداردان ارنايى رۇقساتتى قاجەت ەتپەيدى جانە ول مەملەكەتتىك ورگاندارعا تاۋەلدى ەمەس. ۇيىمدا ادۆوكاتتاردىڭ تارتىپتىك كوميسسياسى جۇمىس ىستەيدى. قۇقىقتىڭ بارلىق سالاسىن جەتە بىلەتىن بىلىكتى ادۆوكات قانا حالىققا زاڭ اياسىندا كومەك كورسەتە الادى.
– سوتتا ادۆوكات پەن پروكۋرور تەڭ بولۋى كەرەك. بەلگىلى ءبىر ىستەردە ەكەۋىنىڭ قۇقىقتىق مىندەتى ءارتۇرلى بولعانىمەن، ءبىر-بىرىنسىز جۇمىس جۇرمەيدى. سىزدىڭشە، ادۆوكاتتىڭ پروكۋرورعا قاراعاندا قاۋقارى تومەن ەمەس پە؟ ەكى قۇرىلىمنىڭ تەڭدىگى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– سوت ماجىلىسىندە پروكۋرور مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى رەتىندە قاتىسادى، ايىپتاۋ اكتىسىن قولدايدى، سوتتالۋشىنىڭ كىناسىن سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ بارىسىندا جينالعان دالەلمەن اشكەرەلەۋگە تىرىسادى. ال قورعاۋشى، ياعني ادۆوكات سوتتالۋشىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قورعايدى جانە قورعاۋ بارىسىندا: جينالعان دالەلدەمە زاڭ تالاپتارىنا سايكەس الىنعان با، سوتتالۋشىنىڭ قۇقىعى بۇزىلماعان با، دالەلدەر سوتتالۋشىنى «كىنالى» دەپ تانۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى مە، سوتتالۋشىنىڭ كىنالى ەكەنىنە كۇمان بار ما دەگەن سۇراقتاردى نەگىزگە الىپ، تەكسەرىپ، ءوز دالەلى مەن ساۋالىن ۇسىنادى.
سوت الدىندا پروكۋرور مەن قورعاۋشىنىڭ قۇقىعى تەڭ بولعانىمەن، كۇندەلىكتى تاجىريبەگە قاراپ، تەڭدىك بار دەپ ايتۋ قيىن. وكىنىشكە قاراي، سوتتار پروكۋرور بەرگەن وتىنىشتەردى قاناعاتتاندىرىپ، ال قورعاۋشى تاراپىنان تۇسكەن وتىنىشتەردىڭ نەگىزى بولسا دا، قاراۋسىز قالدىرىپ جاتادى. سوتتار كەيدە قىلمىستىق ىستەگى سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ بارىسىندا بولعان زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا كوز جۇمادى. سوتتاردىڭ تەرگەۋ مەن پروكۋراتۋرا تاراپىنان جىبەرىلگەن زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا قاتىستى شارا قولدانباۋى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ادام قۇقىعىنا نەمقۇرايلى قارايتىنىن بىلدىرەدى. ال قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوتتىڭ ءوزى وسىنداي زاڭسىز ارەكەتتەرىمەن اتا زاڭدى اياقاستى ەتەتىن بولسا، وندا حالىقتىڭ سوتقا دەگەن سەنىمىن قالاي ارتتىرماقپىز؟!
– ادۆوكاتتىڭ مىندەتىندە ءتيىستى نورما بار. سىزدەر اينالىسقان ىستە ءبارى قۇپيا بولۋعا ءتيىس. اقپارات پەن دالەل جيناۋدا كەدەرگىلەر بولىپ تۇرا ما؟
– ادۆوكاتقا كومەككە جۇگىنگەن تۇلعاعا قاتىستى بارلىق اقپارات ادۆوكاتتىق قۇپيا جانە ول مالىمەتتەر كومەك سۇراپ، ءوتىنىش جاساعان تۇلعانىڭ كەلىسىمىنسىز جاريا ەتىلمەيدى. زاڭ كومەگىن كورسەتۋ اياسىندا ادۆوكات سۇرانىس جىبەرىپ، كەرەكتى اقپاراتتاردى جينايدى. سۇراعان مالىمەتتەردى بەرۋ ءۇشىن ورگاندار مەن مەكەمەلەر ادۆوكات كىمنىڭ مۇددەسىنە سۇرانىس بەرىپ وتىرعانى جايلى قۇجاتتى، ادۆوكاتتىڭ حابارلاماسىن، سەنىمحاتتى تالاپ ەتەدى. ارينە، بۇل قۇپيالىقتى ساقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. ال كەيبىر كەزدە ادۆوكات قورعاپ جاتقان تۇلعاعا زاڭدى كومەك كورسەتۋ ءۇشىن، باسقا تۇلعاعا قاتىستى اقپاراتتى سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى. الايدا، ورگاندار مەن مەكەمەلەر سۇرانىس بەرگەن ازاماتقا نەمەسە زاڭدى تۇلعاعا قاتىستى سەنىمحات پەن ادۆوكات حابارلاماسىن تىركەمەسە، اقپاراتتى بەرمەيدى. بوتەن تۇلعاعا قاتىستى حابارلاما مەن سەنىمحاتتى الۋ مۇمكىن بولمايدى، سەبەبى ول ادۆوكاتتىڭ قورعاۋىنداعى تۇلعا ەمەس.
قۇقىقتىق باعا ءادىل بولۋعا ءتيىس
– ءار ادۆوكاتتىڭ ءوزىنىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى مەن كۇدىكتىنى قورعاۋ ءتارتىبى بولاتىنى بەلگىلى. قۇپيا بولماسا، ازاماتتاردى سوتتا قورعاۋداعى باستى ۇستانىمىڭىز قانداي؟
– مەن سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ بارىسىندا قورعاۋىمداعى ادامنىڭ كىناسىز ەكەنىن دالەلدەيتىن مالىمەتتەردى تەز ارادا جيناۋعا تىرىسامىن. كۋاگەرلەردەن جاۋاپ الىپ، دەرەكتەر جينايمىن. تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ جىبەرگەن كەيبىر قاتەلىكتەرى جايلى سوتقا دەيىن ءتىس جارىپ ايتپايمىن، ونى سوتتا ءبىر-اق جاريالايمىن. سەبەبى، تەرگەۋ بارىسىندا ولار قاتەلىكتى تۇزەتىپ، دالەلدەمەلەردى زاڭدى ەتىپ بەكىتىپ الۋعا تىرىسادى. سوت بارىسىندا تەرگەۋ ورگاندارى تاراپىنان جىبەرىلگەن سوتتالۋشىنىڭ قۇقىعىن بۇزعان فاكتىلەر مەن تەرگەۋ قاتەلىكتەرىنە سوتتىڭ نازارىن اۋدارىپ، كەيبىر قۇجاتتاردى دالەلدەمەلەر قاتارىنان الىپ تاستاۋ تۋرالى جازباشا ءوتىنىش تۇسىرەمىن. سونىمەن قاتار، سوتتالۋشىنىڭ جەكە باسىنا، وتباسىنا قاتىستى جازاسىن جەڭىلدەتۋى مۇمكىن مالىمەتتەردى جيناپ، ولاردى ءىس ماتەريالدارىنا تىركەۋدى سۇرايمىن. باستى ۇستانىم – زاڭ اياسىندا ارەكەت ەتۋ، ادىلدىكتەن اينىماۋ. ادۆوكاتتاردىڭ ءوزى اتا زاڭنىڭ جاڭا نورمالارىمەن ت انىسۋدا بەلس ەندى بولۋى كەرەك دەپ سانايمىن.
– قىلمىستىق ىستەردە ايىپتالۋشىلاردى ادۆوكات، ياعني قورعاۋشى قورعايدى. ايىپتالۋشى زاڭ كومەگىنە تولەيتىن مۇمكىندىگى بولماسا، ول كومەكتى مەملەكەت ءوزى تاعايىندايدى. بۇل جۇمىس قالاي جۇرگىزىلەدى؟
– ەگەر ايىپتالۋشىنىڭ قورعاۋشىعا بەرەتىن قاراجاتى بولماسا، وندا كۇدىكتى نەمەسە ايىپتالۋشىعا تەگىن قورعاۋشى تاعايىندالادى. ونى مەملەكەت كەپىلدىك بەرەتىن زاڭ كومەگى دەپ اتايدى. تەگىن زاڭ كومەگىنە الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن، ادۆوكاتتىڭ ەڭبەگىن تولەۋگە ماتەريالدىق مۇمكىندىگى جوق ازاماتتار جۇگىنەدى.
قىلمىستىق ىستەر بويىنشا تەرگەۋ ورگاندارى نەمەسە سوتتار ونداي ازاماتتارعا قورعاۋشى ت اعايىنداۋ تۋرا لى قاۋلى شىعارىپ، ادۆوكاتتاردىڭ زاڭ كەڭسەسىنە جىبەرەدى. ادۆوكاتتىڭ ەڭبەگى جۇمىس ىستەگەن ساعاتىنا بايلانىستى مەملەكەت مۇددەسىنەن تولەنەدى. ەگەردە كۇدىكتى نەمەسە ايىپتالۋشىنىڭ كىناسى دالەلدەنىپ، سوتتالسا، سوتتالعان تۇلعادان قورعاۋشىعا تولەنگەن شىعىن ءوندىرىپ الىنادى.
– قيت ەتسە، سوتقا جۇگىنەتىندەردىڭ بارىن كورىپ ءجۇرمىز. بىزدە ۇساق-تۇيەك ىستەردى سوتقا جەتكىزبەي شەشۋ جاعى قالاي؟
– تەحنولوگيا دامىعان سايىن نەگىزسىز سوتقا بەرەتىندەر تىپتەن كوبەيىپ كەتتى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى قاقتىعىستار سوتقا جەتىپ جاتادى. كورشىلەردىڭ اراسىنداعى داۋ دا ۋشىعىپ، ءتىپتى، اعايىندىلار ءبىر-بىرىن سوتقا سۇيرەيدى. مۇنداي داۋلاردى سوتقا جۇگىنبەي-اق مەدياسيا ارقىلى شەشۋگە بولادى. مەدياسيا تۋرالى زاڭ قابىلدانعاننان بەرى ارنايى ورتالىقتار اشىلىپ، مەدياتورلار رەەسترلەرى ينتەرنەت جەلىسىنە جۇكتەلگەن بولاتىن.
ۇساق-تۇيەك ىستەردى سوتقا جەتكىزبەۋدە مەدياسيانىڭ ماڭىزى زور. ءبىراق مەدياسيا جۇيەسى، ولاردىڭ جۇمىسى تۋرالى اقپارات از. مەدياسيا سوتقا جەتكەن ىستەردىڭ سانىن ازايتىپ، اۋىرتپالىقتى ءبىراز جەڭىلدەتەتىن ەدى.
تەڭدىك ورناماي، سەنىم ارتپايدى
– قورعاۋشى – تەرگەۋشىگە پروسەسسۋالدىق وپپونەنت. تەرگەۋ كەزىندە تەرگەۋشىدە قانداي مۇمكىندىك بولسا، قورعاۋشىدا دا سول بولۋى كەرەك...
– ءيا، ءبىراق قىلمىستى تەرگەۋ بارىسىندا تەرگەۋشىنىڭ ادۆوكاتقا قاراعاندا مۇمكىندىگى كوپ. تەرگەۋشى سۇرانىس جاساپ، كەز كەلگەن اقپاراتتى كەز كەلگەن مەكەمەدەن الا الادى، ال ادۆوكاتتارعا ونداي مۇمكىندىك قاراستىرىلماعان. مىسالعا، بانكتەردەگى، ءموبيلدى بايلانىس مەكەمەلەرىندەگى، مۇلىكتى تىركەۋ ورگاندارىنداعى، ت.ب. اقپاراتتاردى جيناۋ ءۇشىن قورعاۋشى ناقتى كىمگە قاتىستى اقپارات سۇراسا، سول تۇلعادان سەنىمحات تىركەۋى كەرەك. ال ەگەر اقپارات قىلمىستىق ءىس بويىنشا دالەلدەمە رەتىندە ماڭىزدى، ءبىراق باسقا تۇلعاعا قاتىستى بولسا شە؟ ول تۇلعا ادۆوكاتتىڭ قورعاۋىندا بولماسا، سەنىمحات بەرمەسە، وندا ونداي اقپارات ادۆوكاتقا بەرىلمەيدى.
قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارى تەرگەۋ كەزىندە جيناعان دالەلدەرمەن قورعاۋشىنى تولىق تانىستىرماي، ياعني جارتىلاي عانا تانىستىرۋعا قۇقىلى. قىلمىستىق ءىستىڭ تولىق قۇجاتتارىمەن ادۆوكات تەك قىلمىستىق ءىس اياقتالعاندا عانا تانىسا الادى. بۇل ايىپتاۋ ورگاندارى مەن قورعاۋشى قۇقىعىنىڭ تەڭ ەمەستىگىن كورسەتەدى.
تەرگەۋشى مەن پروكۋروردىڭ سۇرانىسىن كەز كەلگەن ورگان ءمۇلت ەتپەي، دەر كەزىندە ورىندايدى، ال ادۆوكات اقپارات جيناۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىتىن جۇمسايدى. اقپاراتتىڭ ءبارى وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيدى. كۋاگەرلەردىڭ دە كوبى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنان قورقاقتاپ، ادۆوكاتقا تۇسىنىكتەمە بەرۋدەن باس تارتىپ جاتادى.
بۇل – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ حالىققا ىقپالىنىڭ ۇستەمدىگى مەن ادۆوكات مارتەبەسىنىڭ تومەندىگىنىڭ بەلگىسى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اراسىندا زاڭ جۇزىندە تەڭدىك ورناسا، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ءۇردىسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەر ەدى.
– ۋاقىت تاۋىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان گۇلجانات سەمبايەۆا.