دوللار نەگە 800 تەڭگە ەمەس، 480 بولىپ تۇر؟ وسى باعام قايدان پايدا بولادى؟ ونى كىم بەكىتەدى؟ نەگە تەڭگە قۇبىلىپ تۇرادى؟ قاراپايىم حالىقتا تەڭگەگە قاتىستى وسىنداي سۇراقتار كوپ.
تەڭگە بيىل 30 جىلدىعىن اتاپ وتپەك. وسى ۋاقىت ىشىندە ول ەركىن كونۆەرتتەلەتىن نارىقتىق ۆاليۋتاعا اينالا ءبىلدى. ياعني ونىڭ باعامىن ەشكىم ارنايى بەكىتپەيدى. باعام قازاقستان قور بيرجاسىنداعى الىپ-ساتۋ ناتيجەسىندە بەلگىلى بولادى. تەڭگەنى باسىپ شىعاراتىن ۇلتتىق بانك ونىڭ باعامىن تارگەتتەۋ، ياعني رەتتەۋ رەجيمىنەن كەتىپ، ءقازىر تەك ينفلياسيانى تارگەتتەۋ (بەلگىلى ءبىر شەك اياسىندا ۇستاپ تۇرۋ) رەجيمىمەن اينالىسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەڭگە تاعدىرى نارىقتىڭ جەكە قولىنا بەرىلدى. ەندى مەملەكەت بار كۇشىن تەك ينفلياسياعا سالادى.
بۇل وتە جاقسى. سەبەبى، بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ورىن العان كۇتپەگەن ديەۆالۆاسيالاردان كەيىن حالىقتىڭ تەڭگەگە دەگەن سەنىمى جوعالىپ كەتكەن بولاتىن. ال ديەۆالۆاسيالار ءاۋ باستا تەڭگەنى نارىق ەمەس، مەملەكەت ءوزى رەتتەپ وتىرعاندىقتان بولدى. ياعني ونىڭ كۋرسى جاساندى تۇردە، ءتۇرلى ساياسي ناۋقاندارعا (مىسالى، سايلاۋ) قاتىستى قولدان ۇستالىپ وتىردى. تەڭگەنى قولدان ۇستاپ تۇرۋ وتە قىمبات. اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، سول جىلدارى بىزدە مەملەكەتتىڭ التىن-قور رەزەرۆى بوسقا جاعىلىپ كەتتى.
ەندى نارىق جاعدايىندا مەملەكەت تەڭگە باعامىنا رەزەرۆتەرىن قۇرتپايتىن بولادى. ءبىراق بۇل مەملەكەت قور نارىعىندا ۆاليۋتالىق وپەراسيالارمەن اينالىسپايدى دەگەن ءسوز ەمەس. مىسالى، ۇلتتىق قوردان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قارجى اۋدارعاندا، بيرجادا قوردان كەلگەن دوللاردى تەڭگەگە اۋىستىرۋ قاجەت بولادى. ونىڭ ءىس-قيمىل كەستەسى الدىن الا جاريالانادى. نارىق قاتىسۋشىلارى ءبارىن كورىپ، باقىلاپ جۇرەدى. ياعني مەملەكەت ۆاليۋتا نارىعىندا كۇتپەگەن ءىس-قيمىلدار جاسامايدى. ودان بولەك، ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى كەرىسىنشە حالىقتان تەڭگەلەي جينالعان زەينەتاقى سالىمدارىن بەكىتىلگەن گرافيك بويىنشا دوللارعا اۋىستىرىپ وتىرادى.
تەڭگە باعامى قايدان شىعادى؟
تەڭگە باعامى قازاقستان قور بيرجاسىنىڭ ۆاليۋتالىق ساۋدا-ساتتىق الاڭشاسىندا ساۋدالانادى. مىسالى، تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى USD/KZT جۇبى ساۋداسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا انىقتالادى. تاڭعى ساۋدا سەسسياسى استانا ۋاقىتىمەن ساعات 10.15-تە باستالىپ، 11.00-دە اياقتالادى. سونىمەن بىرگە، تۇسكى جانە كەشكى سەسسيالارى بار. دەمەك، ساعات 11.00-دەن كەيىن سول كۇنگى تەڭگەنىڭ العاشقى نارىقتىق باعامى انىقتالادى. وسى ساۋدا-ساتتىققا بانكتەر، شەتەل ۆاليۋتاسىمەن وپەراسيا جاسايتىن ءتۇرلى كومپانيالاردىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىن بروكەرلەر، ۆاليۋتا ايىرباستاۋ فيرمالارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسادى.
ورتا ەسەپپەن، قازىرگى تاڭدا ۆاليۋتا بيرجاسىندا 33 بەلسەندى ويىنشى بار. بانكتەر دە وسى تىزىمگە كىرەدى. وسى نارىقتىق قاتىسۋشىلار تاراپىنان جاسالاتىن سۇرانىس پەن ۇسىنىس كولەمى تەڭگەنىڭ كۇن سايىنعى قۇبىلۋىنا اسەر ەتىپ، ونىڭ باعامىن انىقتاپ وتىرادى. مەملەكەت، ۇلتتىق بانك بۇل پروسەسكە مۇلدە ارالاسپايدى. ولار ءتىپتى، ءۇلتتىق ۆاليۋتا كۋرسىنىڭ جىل اياعىندا قانشا بولاتىنىن دا بىلمەيدى. ونىڭ بارلىعى نارىققا بايلانىستى. بيىل ورتا ەسەپپەن USD/KZT جۇبىندا ءبىر كۇندە 150 ميلليون دوللارعا وپەراسيا جاسالىپ ءجۇر. ءبىراق بىلتىرعىعا قاراعاندا، USD/KZT جۇبىنداعى وپەراسيالاردىڭ قارجىلاي كولەمى تومەندەي باستاعانىن بايقاپ وتىرمىز.
تەڭگە باعامى دوللاردى ساتىپ الۋ/ساتۋدىڭ بيرجادا وتكەن ەڭ تومەنگى باعاسى مەن ەڭ جوعارعى باعاسىنىڭ ورتاق مانىنەن قۇرالادى. مىسالى، ەڭ تومەنگى مامىلە ءبىر دوللارعا 473،5 تەڭگە، ال جوعارعى مامىلە دوللارىنا 480،2 بولسا، وندا تەڭگە قۇنى سول سەسسيا ءناتيجەسىندە 476،85 بولىپ بەلگىلەنەدى.
مەملەكەت نەگە رەسمي باعام بەكىتەدى؟
«ەگەر تەڭگە نارىقتىق جاعدايدا باعامدالسا، نەگە ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ رەسمي كۋرسىن جاريالايدى؟» دەگەن سۇراق تۋاتىنى زاڭدى. ونىڭ ناقتى سەبەبى بار. ۇلتتىق بانكتىڭ ۆاليۋتا باعامى بيرجاداعى نارىقتىق باعامعا سايكەس بەكىتىلەدى. بىزدەگى ىشكى وپەراسيالار، تولەمدەر تەڭگەمەن جۇرەتىندىكتەن، رەسمي كۋرس شەتەل ۆاليۋتاسىمەن كەلگەن تابىسقا تەڭگەلەي سالىق ءتولەگەندە، باسقا دا تولەمدەر جۇرگىزگەندە قاجەت بولادى. بارلىق ەسەپ-ايىرىسۋلار وسى رەسمي باعامدى ەسەپكە الا وتىرىپ جۇرگىزىلەدى.
جوعارى نە تومەن بولۋىنا نە اسەر ەتەدى؟
كەز كەلگەن ۆاليۋتا سياقتى تەڭگەگە سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلار اسەر ەتەدى. قازىرگى قۇبىلۋعا ىقپال ەتكەن سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىشىندە دوللاردىڭ جاھاندىق نىعايۋى جانە ونىڭ سالدارىنان دامۋشى ەلدەر ۆاليۋتالارى يندەكسىنىڭ ءتومەندەگەنىن، ءرۋبلدىڭ دوللارعا قاتىستى السىرەۋىن اتاپ وتۋگە بولادى. ىشكى فاكتورلار دەگەندە كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالاردى ۆاليۋتالىق تۇسىمدەرىن ساتۋدى مىندەتتەۋدىڭ كۇشىن جويعانىن اتاپ وتۋگە بولادى.
ەگەر جۇيەلى تۇردە قاراساق، تەڭگەگە مۇنايدىڭ الەمدىك نارىقتاعى باعاسىنىڭ ىقپالى زور. باعا قىمبات بولسا، ۆاليۋتالىق تۇسىمدەرىمىز كوپ بولىپ، سىرتقى ساۋدا بالانسى ءبىز ءۇشىن جاعىمدى بولادى. ياعني ەكسپورتىمىزدىڭ اقشالاي كولەمى يمپورتتان اسىپ تۇرۋى ءتيىس. ال جالپى العاندا، ۇلتتىق ۆاليۋتا احۋالى سول ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىنا تىكەلەي بايلانىستى. سول سەبەپتى، ىشكى ءوندىرىستى ارتتىرۋ، شيكىزاتتىق تاۋەلدىلىكتەن كەتۋ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر.