قىرعىزستان: سايلاۋ – 2026
2026 جىلى كورشىمىز قىرعىز ەلىندە پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. بيىل قاڭتار ايىنىڭ سوڭىنا تامان سادىر جاپاروۆتىڭ سايلاۋعا تۇسۋگە نيەتى بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. بۇل تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز-حاتشىسى اسكات الاگوزوۆ جازدى دەپ حابارلادى Interfax.ru. ينتەرنەت باسىلىم ءباسپاسوز-حاتشىسىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنا سىلتەمە جاساپ حابارلاعان. ءبىراق ونىڭ Facebook، Instagram جەلىلەرىندە مۇنداي اقپارات جوق. قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ كەلەسى سايلاۋعا تۇسۋگە نيەتتى ەكەنى جايلى اقپاراتتى جوققا شىعارماعانىنا قاراعاندا اقپارات شىنايى بولۋى كەرەك. قالاي دەگەنمەن دە، سادىر جاپاروۆتىڭ قاتارىنان ەكىنشى رەت ەل تىزگىنىن ۇستاۋعا مۇمكىندىگى بار. ءبىراق حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىندەگى ساياسي ابسەنتەيستىك كوزقاراس پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ نارازىلىعى ونىڭ ماقساتىنا جەتۋىنە كەدەرگى بولۋى مۇمكىن.
تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىلىك قاجەت
قىرعىز رەسپۋبليكاسى ورتالىق ازيادا ورنالاسقان مەملەكەت. كسرو قۇرامىندا بولعان. 1990 جىلدارداعى الاساپىران ۋاقىتىندا تاۋەلسىزدىك الدى. سول كەزدەن بەرى سۋۆەرەندى مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ تەڭ قۇقىلى سۋبەكتىسى بولىپ تابىلادى.
قىرعىز ەلىندە 2000 جىلداردان بەرى قاراي بىر-بىرىنە قاراما-قايشى ەكى قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىس جۇرۋدە. ءبىر جاعىنان ەلدە دەموكراتيالانۋ ۇدەرىسى دامىسا، ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتىك ساياسي ينستيتۋتتار ءالسىز. دەموكراتيا مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋى بويىنشا ايماقتا كوشباسشى ەل. بريتانيالىق زەرتتەۋ جانە ساراپتاما ورتالىعى سانالاتىن Economist Intelligence Unit قۇراستىرعان رەيتينگتە الدىڭعى ورىنداردى يەلەنەدى. 2022 جىلعى مەملەكەتتەر اراسىندا دەموكراتيانىڭ دامۋ دەڭگەيى بويىنشا 116-ورىنعا جايعاسىپ، ايماقتا كوشباسشى ەلگە اتانعان. رەيتينگ 5 كورسەتكىشتى ەسكەرە وتىرىپ قۇراستىرىلادى. ولارعا سايلاۋ ۇدەرىسى جانە پليۋراليزم، ۇكىمەتتىڭ قىزمەتى، ساياسي قاتىسۋ، ساياسي مادەنيەت، ازاماتتىق ەركىندىك جاتادى.
دەموكراتيانىڭ دامۋى مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىنەن بولەك وندا مەملەكەتتىك ساياسي ينستيتۋتتار ءالسىز. 2005 جىلى قىزعالداق ريەۆوليۋسياسى ورىن الدى. جاپپاي نارازىلىقتان كەيىن اسقار اقايەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن قۇرمانبەك باكييەۆ 2010 جىلى نارازىلىقتان كەيىن ءوز ورنىنان باس تارتتى. ەلدىڭ ەكس-پرەزيدەنتتەرى المازبەك اتامبايەۆ پەن سوورونباي جەەنبەكوۆ اراسىندا ساياسي قاقتىعىس بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى. ساياسي قاقتىعىستار تەك پارلامەنت پەن پرەزيدەنت، پرەزيدەنت پەن وپپوزيسيا اراسىندا عانا ەمەس، ەكس-پرەزيدەنتتەر اراسىندا بولعان. مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ السىزدىگى مەن بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىلىك قاعيداسىنىڭ ساقتالماۋىن كورسەتەدى. دەگەنمەن، باستى ءقاۋىپ بۇل ەمەس.
باستى ءقاۋىپ – ابسەنتەيزم
ەلدىڭ قازىرگى باسشىسى سادىر جاپاروۆ ەكس-پرەزيدەنتتەرمەن سالىستىرعاندا ساياسي ساۋاتتى دەۋگە بولادى. ول ەلدىڭ نارازىلىعىنان كەيىن بيلىككە كەلدى. 2021 جىلى 10 قاڭتاردا كەزەكتەن تىس سايلاۋدا جەڭىسكە جەتتى. پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى مەرزىمىنەن بۇرىن شاقىرۋعا ەلدەگى ساياسي داعدارىس سەبەپ بولدى.
2020 جىلى 4 قازاندا كەزەكتى پارلامەنت سايلاۋى ءوتتى. سايلاۋدىڭ ناتيجەسى وپپوزيسياعا ۇناعان جوق. نارازىلىقتان سوڭ سايلاۋ ناتيجەسى زاڭسىز دەپ تانىلدى. پرەزيدەنت سوورونباي جەەنبەكوۆ وتستاۆكاعا كەتتى. كەيىن 2021 جىلى پرەزيدەنت، پارلامەنت سايلاۋلارى ءوتتى. 10 قاڭتاردا پرەزيدەنت سايلاۋىمەن قاتار جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكەن ەدى. كونستيتۋسياعا وزگەرىس ەنگىزۋ ماقساتىندا وتكەن رەفەرەندۋمداعى باستى ماسەلە مەملەكەتتى باسقارۋ فورماسىن انىقتاۋ. پرەزيدەنتتىك باسقارۋ كەرەك پە، الدە پارلامەنتتىك پە؟ وسىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋ كەرەك بولدى.
ەكى سايلاۋعا قاتىسقان جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى سادىر جاپاروۆتى قولداپ، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىن تاڭدادى. قازىرگى پرەزيدەنت 80%-عا جۋىق قولداۋ تاپتى. رەفەرەندۋمدا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىن 81%-دان استام ادام قولدادى. ءبىراق بۇل سايلاۋلارعا قاتىسۋ كورسەتكىشى وتە تومەن بولدى. داۋىس بەرۋگە قۇقىلى ازاماتتاردىڭ 39%-ى عانا سايلاۋعا قاتىستى. دەمەك، 61%-ى ەل ءۇشىن ماڭىزدى قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىستەن تىس قالدى دەگەن ءسوز.
حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ساياسي ومىرگە ارالاسپاعان. بۇل بيلىك ينستيتۋتتارىنا حالىقتىڭ سەنىمىنىڭ تومەن ەكەنىن كورسەتەدى. مەملەكەت ءۇشىن حالىقتىڭ سايلاۋعا قاتىسۋ كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولعانى ءتيىمدى. ابسەنتەيزم ەڭ باستى ءقاۋىپ بولىپ تۇر. سەبەبى، ءتۇرلى ىشكى جانە سىرتقى ساياسي كۇشتەر ارباۋىنا ءتۇسۋ ىقتيمالدىعى جوعارى.
- ابسەنتەيزم(لات. absens، absentis) – سايلاۋشىلاردىڭ سايلاۋ كەزىندە سانالى تۇردە داۋىس بەرۋگە قاتىسپاۋى، ءوزىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا سەلقوستىق تانىتۋى. كەڭ ماعىنادا ادامداردىڭ ساياسي ومىرگە «مەنىڭ ءىسىم ەمەس»، «مەنىڭ داۋسىمنان ەشتەڭە وزگەرمەيدى» دەپ نەمقۇرايلىلىقپەن قاراۋى. ۇيرەنشىكتى سانادا ابسەنتەيزم – «ساياساتتان شارشاۋ». (دەرەككوز: ۋيكيپەديا – اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).
سادىر جاپاروۆتىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى
سادىر جاپاروۆ بيلىككە كەلگەننەن بەرى پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا تىرىسىپ كەلەدى. 2021 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋمداردان سوڭ مەملەكەت پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا ءوتتى. ودان بەرى پارلامەنت پەن پرەزيدەنت ينستيتۋتتارى اراسىندا اشىق قاقتىعىستار بولمادى. مۇنىڭ ءبارى ينستيتۋسيونالدى دەڭگەيدە رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
بۇل ارەكەتتەردىڭ ءبارى الداعى، 2026 جىلى وتەتىن سايلاۋعا دايىندىق باستالعانىن بىلدىرەدى. ءبىراق ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءتان زاڭدىلىق بار. سايلاۋلار ادەتتە مەرزىمىنەن بۇرىن وتەدى. قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا مۇنداي جاعداي بولۋى مۇمكىن بە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا جوق. سەبەبى، مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋىن ەلدىڭ پارلامەنتى – جوعارعى كەڭەسى شاقىرۋعا قۇقىلى. دەمەك، كونستيتۋسيادا پارلامەنت پەن پرەزيدەنت ينستيتۋتتارى اراسىندا تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىلىك قاعيداسى ساقتالعان.
سايلاۋ ۋاقىتى وتكەننىڭ وزىندە سادىر جاپاروۆتىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى. ەلدىڭ جاڭا تۋىن قابىلداۋ سياقتى شارالار ونىڭ ەل الدىنداعى بەدەلىن ارتتىرۋدا. ءبىراق جوعارىدا جازعانىمىزداي، باستى ءقاۋىپ سايلاۋعا قاتىسپايتىن ازاماتتار ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
«اlmaty-akshamy»، №12، 13 اقپان، 2024 جىل