نەمەسە كيىلمەيتىن كيىم-كەشەكتى قايدا جىبەرەمىز؟
ادام كيىمسىز بولمايدى. ءتىپتى، جارىق دۇنيە ەسىگىن ەندى اشىپ جاتقان شارانانىڭ ءوزىن جورگەككە وراپ قۇنداقتايمىز. ادامزات پالەوليت داۋىرىندە ۇستىنە تىگىسسىز، بايلاناتىن لىپالار ءىلىپتى. ال نەوليت كەزەڭىندە وسىمدىكتەردى ءورۋ، ءيىرۋ، توقۋ كاسىبىن يگەرگەننەن كەيىن، يىقتان، مىقىننان كيىلەتىن كيىم تۇرلەرى پايدا بولعان دەسەدى. ماسەلەن، ۇندىلەر ساري، شالما، ءشالى؛ كاۆكازدىقتار بۋركا؛ ريمدىكتەر توگا؛ ەجەلگى گرەكتەر گيماتيي؛ سولتۇستىك حالىقتارى تەرىدەن جاسالعان تۇلىپ كيسە، قيىر شىعىستىقتار تەڭىز جاندىكتەرىنەن كيىم دايىنداعان كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ مالساقتى قازاقتىڭ كيىمدەرى كوبىنە مالدىڭ تەرىسىنەن، جۇنىنەن تىگىلگەنى ءمالىم.
ۋاقىتتىڭ ۋىسىندامىز
ۋاقىتتىڭ ۋىسىندامىز. سوندىقتان كۇندەردىڭ سىرعۋىمەن، جىلداردىڭ جىلجۋىمەن، جاھاننىڭ دامۋىمەن بۇگىندە كيىمدەر دە تۇرلەنگەن. ياعني ءقازىر ەشكىم دەنەسىنە جاپىراق بايلاپ جۇرمەيدى، ساۋدا نۇكتەلەرىنەن قالاعانىڭىزدى تابۋعا بولادى. ءبىراق ۇستىڭىزگە ىلگەن كيىم دە ۋاقىت وتە ەسكىرەدى نەمەسە بىر-ەكى كيىلگەن سوڭ، جاڭاسىن العىڭىز كەلىپ تۇراتىنى بار. ءسويتىپ، شكافىڭىزدىڭ سورەسى تولا بەرەدى. ال ەسكىسىن توزا قويماعان سوڭ، كەزىندە قىرۋار قارجىعا العاسىن تاستاۋعا قيمايمىز. كەرەگى بولىپ قالار دەپ، جىلداپ جيناي بەرەتىندەر دە بار.
قازاقتا باس كيىمدى، ەر ادامنىڭ كيىمىن، جاعاسىن اياققا باسپاۋ كەرەك دەپ، وعان ايرىقشا ءمان بەرگەن. ءتىپتى، بۇرىنعى انالار ەركەكتى قۇرمەت تۇتقانى سونشالىق، ەر كىسىنىڭ كيىمىنىڭ ۇستىنەن اتتاپ، اياقپەن باسپاق تۇگىلى، ايەلدىڭ كيىمىنە قوسپاي بولەك جۋعان. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتەمىز، سونىمەن نە ىستەيمىز، كيىلمەيتىن كيىمدەردى قايدا جىبەرۋگە بولادى؟
قالادا تۇراتىندار دوربالاپ اۋىلعا بەرىپ جىبەرىپ جاتاتىنىن بىلەمىز. ول دا دۇرىس. اۋىلدا بالاسى كوپ وتباسىلار از ەمەس، ويىنعا، ەسىك الدىنا، ال ەرەسەكتەر مال قورالاۋعا شىققاندا، شوپكە كيىپ تاستاسا دا جامان ەمەس، ەڭ باستىسى، قاجەتكە جارادى. ال كەيبىر ۇيلەرگە بارعاندا، بالالاردىڭ قىسقارعان جاپ-جاڭا كيىمدەرى نەمەسە ەرلەردىڭ فۋتبولكالارى ەسىگىنىڭ الدىندا ەدەن سۇرتكىش بولىپ جاتادى. دەنەمىزدەن تۇسكەن كيىمدەردىڭ دە قالاي بولسا سولاي جاتپاعانىنا ءمان بەرسەك ارتىق بولماس ەدى. سوندىقتان اۋىلعا دوربالاپ ەمەس، سۇرىپتاپ، تۋىستارعا شاق كەلەتىنىن، تاۋىرلەۋىن، كوڭىلدەرىنەن شىعاتىن ءبۇتىنىن جىبەرگەن دۇرىس شىعار.
«ماعان جاڭاسىن بەرىڭىز!»
الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جانداردىڭ مەشىتتەرگە بارىپ كومەك سۇرايتىنىنان حاباردارمىز. ازىق-تۇلىكتەن بولەك، كيىلمەيتىن كيىمدەرىن دە مۇقتاج جاندار كيىپ قالار دەگەن نيەتپەن اپارىپ بەرەتىن تۇرعىندار بار ما ەكەن؟ بالكىم، مەشىتتەردىڭ جانىندا ارنايى وسىنداي ورىندار بار شىعار؟ وسى ساۋالدارىمىزدى الماتى قالاسى ورتالىق مەشىتىنىڭ وكىلدەرىنە قويىپ كورگەن بولاتىنبىز. بىزگە وسى مەشىتتىڭ نايب يمامى تيمۋر الييەۆ جاۋاپ بەردى.
– ءبىر جىلدارى ءبىزدىڭ قالاداعى 54 مەشىتتىڭ جانىنان ارنايى ورىن بەكىتىلىپ، كونتەينەرلەر قويىلدى. سوعان قالا تۇرعىندارى كيىلمەيتىن كيىمدەرىن اپارىپ سالىپ كەتەتىن. سوسىن مۇقتاج جاندار ىشىنەن وزىنە كەرەگىن، شاق كەلەتىنىن تاڭداپ الىپ جاتاتىن. بۇل جۇمىستى قايىرىمدىلىق قورىنىڭ وكىلدەرى اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن دەپ تەگىن اتقاردى. ءبىراق ۋاقىت وتە قور جابىلىپ قالدى. نەگە؟ ويلاپ قاراساڭىز، ءبىر اي جالاقى الماي قالساق قالاي بولامىز ءوزىمىز، ال ولار ەكى-ۇش جىل ۇزدىكسىز تەگىن ىستەدى، سوسىن شارشادى. ءقازىر بۇل فۋنكسيا ءبىزدىڭ قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جانىنان اشىلعان «زەكەت جانە قايىرىمدىلىق قورىنا» ءوتتى. ءبىراق بۇل قوردىڭ تىكەلەي جۇمىسى ەمەس، دەگەنمەن كيىلمەيتىن كيىم-كەشەگىن سونشا جەردەن كوتەرىپ اكەلىپ تۇرعان ادامدى قايتارىپ جىبەرمەيدى، ۆولونتەرلار قابىلداپ الادى. سوسىن كەرەك ەتكەن جاندار بۇرىنعىداي تاڭداپ الىپ كەتىپ جاتادى.
– «كيىلگەن كيىمدەر بولسا دا، الايىن دەپ ەدىم» دەپ كەلەتىن جاندار قاتارى كوپ پە ءالى دە، الدە سيرەدى مە؟
– بۇرىنعىداي تىم كوپ بولماسا دا، بار. ءبىز ءدال توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقاندىقتان، قالانىڭ ءتورت بۇرىشىنان اعىلاتىن جولاۋشىلاردىڭ توعىساتىن جەرى مىنا تۇرعان «ساياحات»، ودان ارىسى – «كوك بازار»، سوندىقتان كونتينگەنت ءارتۇرلى. قوعامدى قۇراپ وتىرعان ادامدار دا ءارتۇرلى. ءبىرى وسى كيىلگەن كيىمدەردىڭ وزىنە شىن مۇقتاج ەكەنىن ءبىلدىرىپ، بۇيىرعانىنا قاناعات ەتىپ، اللا رازىلىعى ءۇشىن راحمەت دەپ دۇعاسىن ايتىپ كەتىپ جاتسا، كەيبىرى «ماعان جاڭاسى كەرەك» دەيدى. بىردە ءبىر اپاي كەلدى. «دالادا قالىپ قويدىم، اياق كيىمىمنەن سۋ ءوتىپ ءجۇر، اقشا بەرسەڭىز» دەدى. قالتامداعى بەس مىڭ تەڭگەمدى ۇسىنىپ ەدىم، «بۇل اقشاعا نە كەلەدى ءقازىر؟» دەپ رەنجىگەندەي بولدى. «وندا ءجۇرىڭىز» دەپ، كيىلگەن بولسا دا جۋىلعان، قاتتالىپ، جينالىپ تۇرعان كيىم-كەشەكتەر بولمەسىنە ەرتىپ اپاردىم. مۇندا كيىلگەن بولسا دا كەيدە ساپاسى جاقسى، برەند كيىمدەر دە، اياق كيىمدەر دە ءتۇسىپ تۇرادى. «مەن بىرەۋدىڭ ەسكى-قۇسقىسىن كيمەيمىن!» دەدى اپاي. كەيدە سونداي ساتتەردە كوڭىلىڭ ءتۇسىپ قالادى. ءبىراق شاريعات شەڭبەرىندە جۇرگەن سوڭ اللا رازىلىعى ءۇشىن ىنساپتى، سابىرلى بولۋعا، الدىڭىزعا ون ءتۇرلى مىنەزدى ادام كەلىپ تۇرسا دا، ءبارىن بىردەي، تەڭ قابىلداۋ ۇستانىمىنان تانباۋعا تىرىسامىز.
ءقازىر ۋاقىت باسقا، جاڭا، ءساندى كيىم كيگىمىز كەلەدى. سوندىقتان كيىلمەيتىن كيىمدەرىڭىزدى ورتەپ جىبەرۋگە، ءۇيىمىزدىڭ ماعىنداعى تۇرمىستىق قالدىقتاردى تاستايتىن تەمىر جاشىكتەردىڭ الدىنا قالدىرۋعا بولادى. ءبىراق كيىمدەردىڭ اياقتىڭ استىندا قالماۋىن ەسكەرگەن ابزال. ياعني ءجاي شۇبەرەك دەمەي، وعان دا قۇرمەتپەن قاراپ، پاكەتتەرگە سالىپ، يت-قۇس شاشىپ، جۇلمالاپ تاستاماس ءۇشىن جاقسىلاپ بۋىپ، ءتۇيىپ قويعان دۇرىس.
تۇزدى سۋمەن جۋعان دۇرىس
ورتالىق مەشىت اۋلاسىنان ورىن تەپكەن «زەكەت جانە قايىرىمدىلىق قورى» الماتى قالاسى وكىلدىگىنىڭ وفيسىندە دە بولدىق. مۇندا ەتيكەتكاسى دا الىنباعان جاڭا بالالار كيىمدەرىمەن بىرگە، وينالعان ويىنشىقتاردى دا كوزىمىز شالدى. مۇقتاج جاننىڭ قاجەتىنە جاراسا دەگەن قايىرىمدى، مەيىرىمدى جاماعاتتىڭ از ەمەستىگىنە قۋاندىق وسى ءسات.
ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، كيىلگەن كيىم-كەشەگىن اكەلگەن ادامدار سەللوفان پاكەتتەرگە بۇكتەمەي، جەڭىن، بالاعىن سالاقتاتىپ سالا سالىپ، قالاي بولسا سولاي، ەسىك كوزىنە تاستاپ كەتەتىن كورىنەدى. ال ءار كيىمدى جۋىپ، تازا كۇيىندە بولەك-بولەك پاكەتتەرگە سالىپ، ۇقىپتى ەتىپ جەتكىزەتىندەر دە جوق ەمەس ەكەنىن بايقادىق. سايىپ كەلگەندە، ءجاي عانا كيىمدەردى بىرەۋگە بەرۋ نەمەسە كەرەگىڭدى تاڭداپ الۋ ساتىندە دە بىزگە كەيدە مادەنيەت، تازالىق، وزگەگە قۇرمەتپەن قاراۋ سىندى قاراپايىم ادامي قۇندىلىقتار جەتپەي جاتاتىن سەكىلدى.
ءبىر جىلدارى الماتى قالاسىندا كىسى اياعى كوپ جۇرەتىن ساۋدا-ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنان كيىم-كەشەكتەر قابىلدايتىن بىرنەشە بوكستار اشىلعان-دى. جاستاردان قۇرالعان ەرىكتىلەر تۇرعىنداردان جينالعان كيۋگە جارامدى كيىمدەردى، اياق كيىمدەردى سۇرىپتاپ، جاعدايى تومەن وتباسىلارعا، بالالار ۇيلەرىنە، الەۋمەتتىك كومەك ورتالىقتارىنا اپارىپ بەرەتىن. ءقازىر ەلدىڭ جاعدايى جاقساردى ما، كيىلمەگەن كيىمدەر سۇراپ جاتقان اعايىننىڭ قاراسى بۇرىنعىداي كوپ ەمەس. ارينە، تۇرمىسىمىزدىڭ تۇزەلگەنىنە قۋانامىز.
ايتپاقشى، ءبىزدىڭ شاھاردا بوتەننىڭ، بوتەن بولعاندا دا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ەۋروپالىقتاردىڭ كيىپ تاستاعان كيىمدەرىن ساتاتىن دۇكەندەر كوپ. ولاردى «سەكوند-حەند» (second hand – اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا، «ەكىنشى قولدان شىققان» دەگەندى بىلدىرەدى) دەيدى. ەۋروپادا ءبىر كيىمدى ءبىز سياقتى ەكى-ۇش جىل كيىپ ءجۇرىپ المايدى، ءبىر ماۋسىم عانا كيۋى مۇمكىن، سوسىن وتكىزىپ جىبەرەدى. ماماندار «سەكوند-حەند» كيىمدەرىن كيمەس بۇرىن ولاردى تۇزدى سۋدا جۋىپ بارىپ، پايدالانۋعا كەڭەس بەرەدى. ايتپاقشى، شەتەلدە «سەكوند-حەندكە» تاۋارلار كوممەرسيالىق جانە كوممەرسيالىق ەمەس جولمەن جينالادى. العاشقىلارى كيىمدەردى ساتىپ، وزدەرى پايدا تاپسا، ەكىنشى قۇرىلىم تاپقان تابىستارىن ەكونوميكاسى ناشار دامىعان ەلدەرگە ازىق-تۇلىك، دارى-دارمەك الۋعا جۇمسايدى ەكەن.
مۇشەل جاستا كيىم بەرۋ دە – ساداقا
الماتى ىرگەسىندەگى تالعار اۋدانىنا قاراستى (الماتى وبلىسى) كەڭدالا اۋىلدىق مەشىتىنە دە باس سۇقتىق. اڭگىمەمىزدىڭ توركىنى كيىم-كەشەك بولعان سوڭ اتالعان مەشىتتىڭ يمامى ءتالىپحان بايسارسەنوۆكە:
– مۇشەل جاستا جاقسى كيىمىڭدى بەرۋ دەگەن دە بار. بۇل تۋرالى نە دەر ەدىڭىز؟ – دەگەن ساۋال قويدىق.
– بۇل اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان جاقسى ءبىر ءداستۇر. جالپى، مۇشەل جاستا ساداقا رەتىندە تەك جاقسى كورەتىن قيماس كيىمىڭىزدى عانا ەمەس، اقشالاي دا بەرۋگە بولادى. بۇل – تاعى ءبىر مۇشەلگە جەتكەنى ءۇشىن اللاعا شۇكىرشىلىك ايتۋ، سونىمەن قاتار، ەكىنشى ادامدى جاقسى قيىممەن قۋانتۋ. ءيا، جاقسى كورەتىن كيىمىن، زاتىن بەرگەن ادام، سونداي-اق، وزىنە تونگەن قاۋىپ-قاتەر، سىرقات ساداقا بەرۋ ارقىلى كەتەدى دەپ سەنگەن. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ايتادى، كەز كەلگەن ساداقا كەلە جاتقان بالە-جالانىڭ بەتىن قايتارىپ جىبەرەدى. دەمەك، بۇل امان-ساۋلىق جولىندا بەرىلگەن ساداقا، – دەدى ءتالىپحان بايسارسەنوۆ.
ءيا، قازاقتا مۇشەل جاس ءقاۋىپتى كەزەڭ بولىپ سانالادى. سوندىقتان وعان قاتىستى ىرىمدار دا بار. ەرتەرەكتە ۇلكەندەر ادامنىڭ ءومىرى ءار ون ەكى جىلدان ءبىر قايىرىلعاندا قامىستىڭ بۋناعىنا ۇقسايدى دەپ ساناعان. ال قاتتى جەل تۇرعاندا قامىس بۋىنىنان سىناتىنىن ەسكەرسەك، ءومىردىڭ بۋىنى مۇشەل جاس دەپ قاراعان سەكىلدى اتام قازاق. سوندىقتان مۇشەل جاسىندا ادام نەعۇرلىم ساقتانىپ جۇرگەن كورىنەدى. مۇشەل جاسقا كەلگەن جاننىڭ ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن كيىمىن نەمەسە باعالى زاتىن بىرەۋگە سىيلاۋ كەرەك دەگەن ۇعىم دا وسىدان شىقسا كەرەك.
ارينە، بۇل ءبىر مۇشەلگە تولعاندا قيماس زاتىڭدى سىيلاماساڭ، مىندەتتى تۇردە ءبىر پالەگە تاپ كەلەسىڭ دەگەن ءسوز ەمەس بولار. دەگەنمەن، سانامىزعا ءسىڭىپ، ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى سىندى قابىلدانىپ كەتكەن ىرىمدى كادەنىڭ ەش زيانى جوقتىعى تاعى ايان. جاقسى زاتىن نەمەسە كيىمىن باسقاعا سىيلاعان ادام سول قادامى ارقىلى ءوز كوڭىلىن ءوزى دەمەپ، رۋحاني تۇردە ءبىر سەرپىلىپ قالاتىن بولسا، ال جارقىراعان بۇيىمعا نەمەسە جاقسى كيىمگە قولى جەتكەن مۇقتاج ادام، ياعني ەكىنشى تاراپ ودان دا بەتەر قۋانىشقا بولەنەدى. نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە بۇل.
تاقىرىپقا وراي
تيمۋر الييەۆ، الماتى قالاسى ورتالىق مەشىتىنىڭ نايب يمامى: شاريعات پەن ءداستۇر ساباقتاس
«قايتىس بولعان ادامنىڭ كيىمدەرىن جاقىن-جۋىققا تاراتۋ جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟» دەيسىز بە؟ بۇل قازاقتىڭ داستۇرىندە بار جورالعى. شاريعاتقا دا ەش قايشىلىعى جوق. بىزدە جالپى شاريعات پەن ءداستۇر ساباقتاسىپ جاتادى عوي. يسلام ءدىنى بويىنشا، قايتىس بولعان كىسىنىڭ اتىنان ساداقا بەرۋگە بولادى جانە ونىڭ ساۋابى ولىگە تيەدى دەپ ەسەپتەلەدى. ەڭ ابزالى – كيۋگە جارامدىسىن ەگەر مۇقتاج ادام تابىلىپ تۇرسا نەمەسە تۋىستارىڭىزدىڭ اراسىنان، كورشى-قولاڭنان بولسىن، مارقۇمنان كوزىندەي كورىپ جۇرىڭىزدەر دەپ، ال قايتىس بولعان ادام ۇلكەن كىسى بولسا، تابارىك دەپ، سول ادامنىڭ جاسىن بەرسىن دەگەن جاقسى نيەتپەن، ىرىممەن تاراتقاندا تۇرعان ەشتەڭە جوق.
ءتالىپحان بايسارسەنوۆ، كەڭدالا اۋىلدىق مەشىتىنىڭ (تالعار اۋدانى) يمامى: جاقسى امالدىڭ ءبارى – قۇندىلىق
بىزدەن ارى، كۇرە جول بويىندا بىرنەشە ساياجاي بار، كوپبالالى وتباسىلار دا از ەمەس. بىزدەن كيىمنەن گورى، كوبىنە ازىق-تۇلىك سۇراپ كەلىپ جاتادى. ول جاعىنان جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر كومەك قولىن سوزىپ تۇرادى. ساداقا رەتىندە جاڭا كيىمدەر دە اكەلىپ بەرەتىن ازاماتتار بار. كيىلگەن كيىم-كەشەگىن كوتەرىپ كەلگەن ادامداردىڭ دا پاكەتىن الىپ قالامىز، ءبىر جاعىنان كوڭىلى قالماسىن دەپ، ەكىنشىدەن، ونى دا كيەتىن مۇقتاج ادامدار تابىلىپ قالار دەيمىز. شىنى كەرەك، ءقازىر ادامداردىڭ دا ويى وزگەرگەن، جاڭاسىن كوبىرەك سۇرايدى. ۇلكەن كۇرەجولدىڭ بويىندا تۇرعان ازىق-تۇلىك دۇكەندەرىنىڭ الدىنا قويىپ كەتەتىندەر جاندار دا بار، سول جەردەن مۇقتاج ادامدار كەرەگىن الىپ جاتادى. بۇل دا ءبىر جوق-جىتىكتەرگە قارايلاسۋدىڭ ءبىر جولى دەپ ويلايمىن. جاقسى امالدىڭ ءبارى – قۇندىلىق.
اردانا ساردار قىزى، ءمۇعالىم، الماتى تۇرعىنى: اكەمدى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇراتىن
بالا كۇنىمىزدە ءبىر ءۇيدىڭ بالالارى ءبىر-بىرىمىزدىڭ كيىمىمىزدى كيىپ وستىك. ول تۇستاعى كيىمدەر ساپالى بولاتىن. مارقۇم شەشەم كيىلمەي تۇرعان نەمەسە ەسكىرگەن، قىسقارىپ قالعان كيىمدەردى تاستاۋعا وبالسىنىپ، قۇراق كورپەگە پايدالاناتىن، بوستەك، تابالدىرىققا توسەيتىن شاعىن توسەنىش تىگەتىن. ال ءقازىر ءسويتىپ نەگە تىكپەيسىڭ دەۋ دۇرىس ەمەس شىعار. ويتكەنى، ءقازىر ءبارى بار، زاماناۋي زاتتاردى تۇتىنعان جاقسى عوي. ءقازىر اركىمنىڭ ءوز كيىمى وزىنە جەتەدى، سوندىقتان جەر ۇيدە تۇراتىندىقتان، كيىلمەيتىندەردى جاعىپ جىبەرەمىن.
ەسىمدە، ۇزاق جىل ۇستازدىق ەتكەن اكەم قايتىس بولعاندا، كيىمدەرىن جاقىن-جۋىقتارعا تاراتتى. كورشىمىزدە جاسى ۇلكەن اتا بولاتىن (بالكىم، بىزگە اتا بولىپ كورگەنگەن بولار سول كەزدە)، ءبىر كيىمىن سول كىسى دە الدى. اتا ىلعي ەسىگىنىڭ الدىندا تەمەكى تارتىپ وتىراتىن. سوناۋ نارىق جىلدارى عوي، تۇرمىسى دا تومەندەۋ بولعانى ەسىمدە سول ءۇيدىڭ، شيەتتەي بالا. ماعان سول اتانىڭ كۇنشۋاقتا وتىرعان ءساتى سونداي ىستىق كورىنەتىن، ۇستىندە مارقۇم اكەمنىڭ كوستيۋم-شالبارى. كەيىن ويلاسام، مارقۇمنىڭ كيىمىن تاراتۋ ءداستۇرىن جوق-جىتىكتىڭ قاجەتىنە جاراسىن دەپ اتام قازاق شىعارعان-اۋ، شاماسى. كەز كەلگەن امالدىڭ ارعى جاعىندا وسىنداي قايىرىمدىلىق، ادامگەرشىلىك دەگەن قۇندىلىقتار جاتسا، جاقسى عوي!