قىزىم – قىزعالداعىم، ۇلىم – ىزگى ارمانىم

اۆتور almaty-akshamy.kz
09:04، 27 ءساۋىر 2023

سۋرەتتى تۇسىرگەن - سامات قۇساينوۆ

ۇلتتىق قۇندىلىقتار

ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلاسىپ كەلە جاتقان اسىل مۇرا

قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ ىشىندە قايماعى بۇزىلماي، سوناۋ ەجەلگى زامانداردان بۇگىنگە جەتكەنى – بالالارعا قاتىستىسى. ويتكەنى، اتا-بابالارىمىزدان ساباقتاسىپ كەلە جاتقان داستۇرلەردىڭ ادام ومىرىندە ماڭىزى وتە زور. بالاعا قاتىستى سالت-داستۇرلەردىڭ ماعىناسى تەرەڭ.

قۇرساق توي

بالالارعا ارنالعان ءسالت-داستۇر «قۇرساق تويدان» باستالادى. بۇل – بولاشاق بالانىڭ قامى ءۇشىن جاسالاتىن جورالعىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە «قۇرساق تويدى اركىم ءارتۇرلى وتكىزىپ ءجۇر. شىن مانىندە بۇل مەرەكەنىڭ زور ماقساتى بار. تويدى ءۇيدىڭ ۇلكەن اناسى وتكىزەدى. ول كەلىننىڭ جانە قۇرساقتاعى نارەستەنىڭ اماندىعىن تىلەپ، جاقىندارىنىڭ باتا-تىلەگىن الۋ ءۇشىن كورشى-قولاڭدارىنا، تۋىستارىنا «قۇرساق توي» وتكىزىپ بەرەدى. قۇرساق تويعا كەلگەن ايەلدەر وزدەرىمەن بىرگە ءدامدى تاعامدار الا كەلەدى. نەگىزگى ماقسات - ءار ءدامنىڭ اراسىنان جاس كەلىننىڭ جەرىگىن تابۋ. قوناققا كەلگەن ايەلدەر قولجاۋلىقتارىن ءۇي بوساعاسىنا ءىلىپ كەتەدى. بۇل – قول-اياعىمىز جەڭىل بولسىن، ۇيدەگى باقىت بىزبەن ەرىپ كەتپەسىن دەگەن ىرىم.

جارىس قازان

بالالارعا قاتىستى سالتتىڭ ءبىرى – «جارىس قازان». بوساناتىن ايەلدىڭ تولعاعى قىسىپ، جيىلەي باستاعاندا، جەڭىلدىگىن بەرسىن دەپ سول اۋىلدىڭ پىسىق كەلىنشەكتەرى وشاق كوتەرىپ، قۋىرداق قۋىرا باستايدى. جارىس قازان كوتەرۋدەگى باستى سەبەپ قازانمەن بىرگە تولعاق جيىلەيدى، تاماق پىسەم دەگەنشە بالا تۋىلادى دەپ ىرىمداعان. قازىرگى كەزدە اۋىلدى جەردە ايەل بوسانعاننان كەيىن دە جارىسقازان تويىن جاساپ جاتادى.

شىلدە كۇزەت نەمەسە شىلدەحانا

نارەستە شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقاننان كەيىنگى العاشقى تويى – شىلدەحانا. بۇل تويدىڭ ءمانى نارەستەنى قورعاۋ دەگەنگە سەنىمگە سايادى. سوندىقتان بۇل جيىندى شىلدە كۇزەت دەپ تە اتايدى. عۇرىپتىڭ تۇپكى ءمانى بالا مەن انانى تىل-كوزدەن ساقتاۋ، قورعاۋ دەگەننەن تۋىنداعان. «چىللە» پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «قىرىق» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە نارەستە تۋعاننان كەيىن 40 كۇن وعان ەرەكشە كۇتىم كەرەك. ويتكەنى، ءدال وسى 40 كۇن بالا ءۇشىن ءقاۋىپتى كەزەڭ سانالعان، وعان دەيىن نارەستەگە كوپ ادامدى جولاتپاي، بالا مەن اناسىن جاقسىلاپ كۇتكەن. كەيىننەن شىلدەحانا ۇلتتىق ويىن-ساۋىق كەشىنە اينالعان. بۇل مەرەكەدە الىس-جاقىن نارەستەلى ۇيگە «باۋى بەرىك بولسىن» ايتىپ، سىيلىقتارىن بەرەدى

قالجا

جاس بوسانعان ايەلگە بەرىلەتىن تاعامدى قازاقتا قالجا دەپ اتايدى. قالجانى ايەلدىڭ توركىنى الىپ كەلەدى. ادەتتە قالجاعا جاڭا سويىلعان قويدىڭ ەتىن اكەلەدى. بۇل عۇرىپ جاس بوسانعان ايەل ەت جەپ، سورپا ءىشىپ، تەز قۋات الۋى ءۇشىن، بالا جىلدام شيراۋى ءۇشىن جاسالادى. مال سويىلىپ، ەتى جەلىنگەننەن كەيىن موينىن قابىرعاعا قىرىق كۇنگە دەيىن ءىلىپ قويادى. بۇل – بالانىڭ موينى بەرىك بولسىن دەگەن ىرىممەن جاسالاتىن امال.

باسىرە

باسىرە – قازاق شاڭىراعىندا دۇنيەگە ۇل بالا كەلگەندە، سول كۇندەرى تۋعان قۇلىندى نەمەسە بوتانى نارەستەنىڭ باسىرەسى دەپ اتاۋ سالتى. قازاق حالقىنىڭ ۇعىمى بويىنشا، دۇنيەگە كەلگەن بالانىڭ بولاشاعى وزىنە اتاعان باسىرەمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان ونى مىنبەيدى، ساتپايدى. باسىرە مۇمكىندىگىنشە جۇيرىك، جورعا ءارى بىرەۋ بولعانى دۇرىس. باسىرەنى بالامەن بىرگە قاداعالايدى، بۇلا قىپ وسىرەدى. ەسەيە كەلە باسىرەسى بار بالانىڭ دا مالعا دەگەن ىقىلاسى، پەيىلى ءتۇزۋ بولادى.

بەسىك توي

جاڭا تۋعان بالا ءسال شيراعاننان كەيىن ونى بەسىككە بولەيدى. بۇل دا بالانىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى جورالعى بولعاندىقتان نارەستەنىڭ اجەلەرى «بەسىك توي» جاسايدى. بەسىكتىڭ جاساۋىن قىزدىڭ اناسى دايارلايدى. بەسىك الىپ بارۋ – قىزى ءوز جۇرتىنا كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ تۇڭعىشىن بوسانعاندا ورىندالاتىن ءداستۇر. بەسىكپەن قوسا، بالانىڭ ناعاشى اجەسى كيىم-كەشەك، زەرگەرلىك بۇيىمدارمەن داستارقانعا قويىلاتىن تاتتىلەرىن سالىپ الىپ بارادى. ءۇي يەسى بۇل مەرەكەگە اۋىل ايەلدەرىن، بالانىڭ كىندىك شەشەسىن شاقىرادى. بەسىك تويعا كەلگەن قوناقتار بالاعا ارناپ شاشۋ، جەيدە، كويلەك ءتارىزدى سىيلىقتارىن اكەلەدى. بالانى بەسىككە بولەۋ – ۇلكەن ونەر. بەسىك تويعا كەلگەندەردىڭ اراسىنان جولى ۇلكەن تاجىريبەلى ءبىر ايەل بالانى بەسىككە بولەيدى. بۇل كەزدە تۇبەكتىڭ تەسىگىنەن بالالارعا ءتاتتى، باۋىرساق، قۇرت-ىرىمشىك (تىشتىما) ۇلەستىرەدى. بالانى بەسىككە بولەگەن ايەلگە ءتيىستى كادە بەرىلەدى. ال بوسانعان انا تاجىريبەلى ايەلدىڭ بەسىككە بولەۋ ونەرىن ۇيرەنەدى.

قىرقىنان شىعارۋ

قازاق قىرقىنان شىققان بالانى ادام قاتارىنا ەندى قوسىلدى دەپ سانايدى. دۇنيەگە كەلگەنىنە قىرىق كۇن تولعاننان كەيىن نارەستەنىڭ شاشى، تىرناعى الىنادى. بۇل جورالعىلاردى اسا ۇقىپتىلىقپەن ەپتى كەلىنشەكتەر جاسايدى. سەبەبى، ەڭبەگى قاتپاعان بالانىڭ شاشىن العاندا وتە اباي بولۋ كەرەك. الدىمەن بالانى 40 قاسىق سۋىنا جۋىندىرادى. نەمەرە-شوبەرەلى، ۇرپاعى وسىپ-ونگەن قارت اجە سۋدى بالانىڭ ۇستىنە قۇيىپ تۇرىپ «30 ومىرتقاڭ جىلدام بەكىسىن، 40 قابىرعاڭ جىلدام قاتسىن» دەپ تىلەك ايتقان. تويعا جينالعان ادامداردىڭ ءارقايسىسى نارەستەنى شومىلدىراتىن ىدىسقا ىرىمداپ 40 قاسىق سۋ قۇيادى، شومىلدىرعان ىدىسقا «كۇنى كۇمىستەي جارقىراپ تۇرسىن» دەپ كۇمىس ساقينا، جۇزىك سياقتى اشەكەيلەر سالىنادى. بالانى شومىلدىرۋعا اتسالىسقان ايەلدەر ساقينالاردى ءوزارا بولىسەدى. توي بارىسىندا ءسابيدىڭ قىرىق كۇنگە دەيىن كيگەن يت كويلەگىن شەشىپ الىپ، وعان قۇرت-ىرىمشىك، تاتتىلەردى ءتۇيىپ، ءبىر ءيتتىڭ موينىنا بايلاپ قويا بەرەدى. اۋىل بالالارى ءيتتى قۋىپ ۇستاپ، ءتاتتى، قۇرت-ىرىمشىكتەردى تالاسا-تارماسا جەيدى.

تۇساۋ كەسۋ

ءبىر جاسقا تولىپ، ەندى عانا قاز-قاز تۇرىپ، ءتاي-تاي باسقان، جۇرۋگە تالپىنعان سابيگە ارناپ، اتا-انا تۇساۋكەسەر تويىن جاسايدى. بۇل قۋانىشقا دا تۋىس-تۋعان، كورشى-قولاڭدار شاقىرىلادى. ولاردىڭ اراسىندا كوڭىلى اق، جولى بولعىش ادامعا بالانىڭ تۇساۋىن كەسۋگە قولقا سالىنادى. بالانىڭ اياعىن الا جىپپەن نەمەسە قويدىڭ مايلى ىشەگىمەن، ياكي كوك شوپپەن بايلايدى. ونى وتكىر كەزدىكپەن كەسۋ كەرەك. الا جىپپەن بايلاپ كەسۋدىڭ ءمانىسى – ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، ادال ءوتسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان. ال مايلى ىشەكپەن بايلاپ كەسۋ ەشكىمدى جاتسىنباي مايلى ىشەكتەي ارالاسۋ، ەلگەزەك، باۋىرمال ءوتسىن دەگەندى بىلدىرەدى. كوك شوپپەن بايلاپ كەسۋ بالانى كوكتەي قاۋلاپ تەز جەتىلسىن، كوبەيىپ-كوكتەسىن دەگەندى بىلدىرەدى. قازىرگى تاڭدا تۇساۋكەسەر تويلارىندا قاز-قاز باسقان بالانىڭ الدىنا كىتاپ، اقشا، دومبىرا، كولىكتىڭ كىلتى سەكىلدى دۇنيەلەر قويىلادى. مۇنداي ءداستۇر كارىس حالقىندا دا بار ەكەن.

اتقا مىنگىزۋ

قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىندا ۇل بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىن «ۇل تۋعانعا – كۇن تۋعان» دەپ ەرەكشە باقىتقا بالايدى. ۇرپاقتىڭ جالعاسى، شاڭىراقتىڭ يەسى ۇل بالا بولىپ ەسەپتەلگەن. ەر بالانىڭ سابيلىك شاقتان بالالىق شاققا ءوتۋىن ايعاقتايتىن ءراسىم – اتقا مىنگىزۋ. بالانىڭ بۋىنى بەكىپ، 4-5 جاسقا كەلگەندە نەمەسە ات ۇستىندە ءوزىن ۇستاي الاتىن بولعاندا وسى ءراسىم جاسالادى. قازاق حالقى ەرتەدەن ەر بالانى جاۋىنگەر ەتىپ تاربيەلەۋ، ەڭبەككە باۋلۋ ماقساتىن كوزدەگەن. بالالارعا ارنالىپ الدىن الا ات دايىنداپ ەر-تۇرمان ازىرلەيدى. مۇنى حالقىمىزدا «اشاماي» دەپ اتايدى. اشامايدىڭ ەر سياقتى ەكى قاپتالى، وقپانى بولادى. ۇزەڭگىنىڭ ورنىنا تەپكىشەك قولدانىلادى. بالانى اتقا مىنگىزگەن كۇنى ارنايى اتقا مىنگىزۋ تويى جاسالادى.

ايدار تاعۋ

قازاقتا ەر بالانى زارىعىپ كورگەن اتا-انا ۇلىنا كىشكەنە كۇنىندە توبە شاشىن ۇزارتىپ ءوسىرىپ، مونشاق ارالاستىرىپ ءورىپ قويادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەنەسارى مەن ونىڭ نەمەرەسى اتاقتى ناۋرىزباي باتىردا ايدار بولعان ەكەن. بالا ون جاسقا كەلىپ ايدارىنان نامىستانعان كەزدە ونىڭ ايدارىن الىپ تاستاۋ بارىسىندا بىرەر مال سويىپ تويلايتىن ادەت بولعان.

سۇندەت توي

شاريعات زاڭى بويىنشا ۇل بالانى بەس جاس نەمەسە جەتى جاستا سۇندەتكە وتىرعىزادى. قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرىنىڭ كوبى شاريعات زاڭىنا قايشى كەلمەيدى. توي كەزىندە سۇندەتتەلگەن بالانىڭ باسىنا نەمەسە يىعىنا ۇكى تاعىپ، جيىندى ارالاتادى، بارعان جەردەگى ادامدار شاشۋ شاشىپ قۇتتىقتايدى. قازاق حالقى سۇندەت تويدى – مىندەت توي دەپ ساناپ، مىندەتتى تۇردە اۋقىمدى ەتىپ تويلاعان. سۇندەت توي ءار ادامنىڭ ءال-اۋقاتىنا قاراي وتكىزىلەدى. دەگەنمەن، تويشىل قاۋىم بۇل مەرەكەدە دە بايگە، بالۋان، قىز قۋار، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ، ت.ب. ويىندار ۇيىمداستىرادى، ءتۇرلى سالتاناتتى سالتتار وتكىزەدى. قازىرگى كەزدە بالا تۋىلعاننان كەيىن 7 كۇننەن كەيىن دە سۇندەتتەيتىندەر بار. كەيبىر دارىگەرلەر دە ەر بالانىڭ ەرتەرەك سۇندەتتەلگەنىن قۇپتايدى.

ءتىلاشار

بالانىڭ ءتىلى تەز شىقسىن دەگەن نيەتپەن جاسالاتىن ءراسىم – ءتىلاشار تويى. وعان اۋىلدىڭ شەشەن اقساقال، قاريالارى شاقىرىلادى. توي بارىسىندا ولار «ءتىلىڭ تەز شىقسىن!»، «تاڭدايىڭ تاقىلداپ تۇرسىن» دەپ سابيگە قويدىڭ ءتىلىن جەگىزەدى. تويعا جينالعان قاۋىم بالاعا «ساندۋعاشتاي سايراپ كەت!»، «جيرەنشەدەي شەشەن بول، جانىبەكتەي كوسەم بول!» دەگەن سەكىلدى اق باتالارىن بەرگەن. قازىرگى تاڭدا ءتىلاشار تويى بالا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاندا جاسالادى.

ىرىم-تىيىمدار

قالجا جەمەگەن ايەلدiڭ بالاسى ىنجىق، بولبىر، يكەمسiز بولىپ وسەدi.

بالانى بەسiككە سالاردا ەشكiم سويلەمەيدi. ەگەر بiرەۋ سويلەپ قويسا، بالا جىلاۋىق، وسكەندە وسەكشi بولادى.

ءسابي شالقاسىنان جاتىپ باشايىن تiستەسە، ونى «ءۇيiرiن شاقىرىپ جاتىر» دەپ ىرىمدايدى. ياعني ونىڭ سوڭىنان تاعى بiر بالا كەلەدi دەگەن ۇعىم بار.

ءسابيدiڭ قىرقىنان شىققاندا قارىن شاشىن الماسا، قارعىسى قاتتى بولادى.

بالاعا قارعىس وتپەۋ ءۇشiن ونى ءۇش كەمپiردiڭ بۇتىنان وتكiزiپ الادى.

ۇيگە كiرiپ كەلە جاتقان بالا ەسiك الدىنا قۇلاپ قالسا، ۇيگە بەرەكە، ىرىس، بايلىق كەلەدi. ونى تورگە اپارىپ ءۇش رەت اۋناتادى.

ءسابي شالقاسىنان جاتىپ ۇيىقتاسا – ەلگە بەلگiلi ازامات بولىپ وسەدi، بۇك ءتۇسiپ ۇيىقتاسا، ۋايىمشىل، جiگەرسiز بولىپ شىعادى، ەتپەتiنەن جاتىپ ۇيىقتاسا، ويشىل بولادى.