قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەلىمىزدەگى ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن قوعامدىق تۇراقتىلىقتىڭ باستى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى. 1995 جىلدان بەرى اسسامبلەيا كونستيتۋسيادا بەكىتىلگەن تەڭدىك، بەيبىتشىلىك جانە تاتۋلىق قاعيداتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە جۇزدەگەن ەتنومادەني بىرلەستىك حالىقتى بىرلىككە، ءوزارا تۇسىنىستىككە، ورتاق قۇندىلىقتاردى قادىرلەۋگە شاقىرىپ وتىر. كونستيتۋسيا تالاپتارىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ، قۇقىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ جانە قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋ جولىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار تۋرالى بىزگە «باربانگ» قازاقستان كۇردتەرى قاۋىمداستىعى باسقارما كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى رافيك ياكۋب ۇلى ميرزويەۆ اڭگىمەلەپ بەردى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتا زاڭنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن (تەڭدىك، بەيبىتشىلىك، تاتۋلىق) ساقتاۋدا قانداي ناقتى جۇمىستار اتقارىپ كەلەدى؟
– قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى 1995 جىلدان باستاپ كونستيتۋسيادا بەكىتىلگەن قاعيداتتارعا سۇيەنىپ جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا 600-دەن استام ەتنومادەني بىرلەستىك بار. ولار تەك مادەني ءىس-شارالار وتكىزىپ قانا قويماي، حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن كوتەرۋگە، ازاماتتاردىڭ تەڭدىگىن ناسيحاتتاۋعا جانە قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا ۇلەس قوسىپ ءجۇر. اسسامبلەيانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جىل سايىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە «قازاقستان – ورتاق ءۇيىمىز» اتتى فورۋمدار، «دوستىق فەستيۆالى»، ءتۇرلى كونفەرەنسيالار وتكىزىلىپ كەلەدى. مۇنداي شارالاردىڭ باستى ماقساتى – كونستيتۋسيادا بەكىتىلگەن تەڭدىك پەن تاتۋلىق قاعيداتتارىن ناقتى ومىردە جۇزەگە اسىرۋ. 2024 جىلى جاڭا «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى ەرەجە» بەكىتىلدى، وندا اسسامبلەيانىڭ قوعامداعى ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن جالپىۇلتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ورنى ايقىن كورسەتىلدى. بۇل – اتا زاڭىمىزدىڭ قاعيداتتارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ايعاقتايدى.
كونستيتۋسيادا بەكىتىلگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى ناسيحاتتاۋ باعىتىندا اسسامبلەيانىڭ باستامالارى بار ما؟
– ارينە بار. كونستيتۋسيا ءار ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرەدى. اسسامبلەيا وسى نورمالاردى حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەستەر، جاستار ۇيىمدارى مەن قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرى ارقىلى كوپتەگەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. مىسالى، ايماقتارداعى «قوعامدىق كەلىسىم» ۇيلەرىندە تۇرعىندارعا زاڭگەرلىك كەڭەستەر بەرىلەدى، ەتنوستاردىڭ انا ءتىلىن دامىتۋعا ارنالعان كۋرستار ۇيىمداستىرىلادى. جاستار قاناتى وقۋ ورىندارىندا كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، كونستيتۋسيا نورمالارىن جاستارعا تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزەدى. مۇنداي باستامالار قوعامدا قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتىپ وتىر.
قوعامداعى كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋدا اسسامبلەيا مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگى قالاي جۇزەگە اسۋدا؟
– اسسامبلەيا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن وتە تىعىز بايلانىستا. ءار وبلىستا اسسامبلەيا حاتشىلىعى جەرگىلىكتى اكىمدىكپەن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن جانە قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرگە جۇمىس ىستەيدى. قوعامدا تۋىندايتىن داۋلار مەن ەتنوسارالىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتەردى سوتقا جەتكىزبەي، بىتىمگەرشىلىك جولىمەن شەشۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ول ءۇشىن قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرى قۇرىلعان. بۇل كەڭەستەردىڭ قىزمەتى تەك داۋ-جانجالدى شەشۋمەن شەكتەلمەي، الدىن الۋ شارالارىن دا قامتيدى: اۋىل-ايماقتا كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى جىلدارى مىڭداعان وتىنىشتەر ءدال وسى قوعامدىق الاڭداردا قارالىپ، كوپشىلىگى وڭ شەشىمىن تاپقان. بۇل – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىسىنىڭ ناقتى ناتيجەسى.
اتا زاڭ قاعيداتتارىن ساقتاۋ ىسىندە ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ ۇلەسى قانداي؟
– ەتنومادەني بىرلەستىكتەر – اسسامبلەيانىڭ نەگىزگى تىرەگى. ولار كونستيتۋسيا كەپىلدىك بەرگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ ناقتى جۇزەگە اسۋىنا ىقپال ەتىپ كەلەدى. بۇگىندە ءاربىر ەتنومادەني ورتالىق ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتىن، ءداستۇرىن ساقتاپ قانا قويماي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا دا اتسالىسۋدا. ماسەلەن، كوپتەگەن ەتنومادەني بىرلەستىكتەردە قازاق ءتىلى كۋرستارى بار. سونىمەن قاتار، ولار قايىرىمدىلىق اكسيالارىنا بەلسەندى قاتىسىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇلگى بولىپ ءجۇر. بۇل ۇيىمداردىڭ جۇمىسى تەك مادەني دەڭگەيدە ەمەس، سونىمەن بىرگە ەلدەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا دا باعىتتالعان. سوندىقتان ەتنومادەني بىرلەستىكتەر – كونستيتۋسيا قاعيداتتارىنىڭ ءتىرى تەتىگى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
بولاشاقتا اسسامبلەيانىڭ كونستيتۋسيالىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ باعىتىنداعى باسىمدىقتارى قانداي بولماق؟
– بولاشاقتا اسسامبلەيانىڭ باستى مىندەتى – كونستيتۋسيا بەكىتكەن قۇندىلىقتاردى جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ. جاھاندانۋ داۋىرىندە جاستاردىڭ وي-پىكىرىنە الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن جاڭا تەحنولوگيالار قاتتى ىقپال ەتۋدە. سوندىقتان اسسامبلەيا سيفرلىق الاڭداردى بەلسەندى پايدالانىپ، قۇقىقتىق اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن كۇشەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر. سونىمەن قاتار، قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋ ءۇشىن مەدياسيا ينستيتۋتىن دامىتۋ، اۋىل-ايماقتاعى قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ كوزدەلۋدە. اسسامبلەيا ءارقاشان مەملەكەت قۇندىلىقتارىنىڭ تىرەگى بولىپ قالا بەرمەك.