قىزىل تەررور قياناتى ۇمىتىلماق ەمەس

31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

تاعدىردىڭ نەبىر تەپەرىشىن باسىنان وتكىزگەن قازاق تاريحى – ەڭ شەرلى تاريح. قولدان جاسالعان سول قياناتتاردىڭ زاردابىن حالقىمىز تارتۋداي-اق تارتتى. اتاجۇرتتاعى قازاق ءوز جەرىندە وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ، ءتىلىن، تانىمىن، ءداستۇرىن ءالى دە تورگە وزدىرا الماي جاۋتاڭداسا، كەزىندە تورتكۇل دۇنيەگە تارىداي شاشىلعان قانداستارىمىز ەلگە دەگەن سارىتاپ ساعىنىشپەن، ەرتەڭگى كۇنىنىڭ قالاي بولارىنا ءدۇدامال كۇيدە كۇن كەشۋدە. 

رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1921-1954 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 103 مىڭ ادام ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. 1930-1933 جىلعى اشارشىلىقتا 2 ملن. 200 مىڭ ادام قىرىلىپ، 1 ملن-نان استام ادام جۇڭگو، موڭعوليا، يراك، اۋعانىستان سياقتى باسقا دا ەلدەرگە بوسىپ كەتكەن.

اشارشىلىق ناۋبەتى بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ تاعدىرىنا دا تىكەلەي قاتىستى. ول كىسى ءوز اتا-اناسىنىڭ دۇربەلەڭ كەزىندە اقتوبەنىڭ بايعانين اۋدانىنان ءۇستىرت ارقىلى قاراقالپاقستانعا، ودان ءارى تۇرىكمەنستانعا ىققانىن ايتادى. 1928-1933 جىلدارى سول ءبىر عانا ايماقتان 40 مىڭ ءۇي ۇدەرە كوشكەن ەكەن. بۇل جونىندە: «مەن دە سول ەلدەن قاشا كوشكەن، گولوششەكين ورناتقان زوبالاڭنان ازەر قۇتىلعان اۋىلدىڭ بالاسىمىن. ءبىزدىڭ اۋىل اۋعانىستان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ شەكاراسىندا وتىردى. سول جەردە جۇرگەندە اكە-شەشەمىزدەن «قازاقستان قايدا؟» دەپ سۇراۋشى ەدىك. سوندا ولار: «اناۋ قاراۋىتىپ تۇرعان تاۋدى كورەسىڭ بە؟ قازاقستان – سول ءپاميردىڭ ار جاعىندا» دەيتىن. سوندا ءبىز ءوزىمىز ەشقاشان  كورمەگەن اتاجۇرت – قازاقستاندى ساعىنعاندا كوز جاسىمىز مولتىلدەپ كەتەتىن ەدى»، – دەيدى قالامگەر. 

بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتكەن سول ءبىر زاماندا قازاق ءبىر جاعى – رەسەيگە، ءبىر جاعى – قىتايعا، كەلەسىلەرى – تۇرىكمەنستان، وزبەكستان، سودان ارى قاراي شۇبىرىپ، بۇكىل الەمگە شاشىلىپ كەتتى. بۇگىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ 40-تان استام ەلىندە سول بوسقىنداردىڭ ۇرپاقتارى تۇرىپ جاتقانىن تىلگە تيەك ەتكەن سماعۇل اعا: «ەگەر دە سولاردى قايتارىپ الۋعا مەملەكەت كۇش سالمايتىن بولسا، وندا سىرتتاعى 5 ملن-عا جۋىق قازاقتىڭ جاس ۇرپاعى ءبىر جاعى قىتايلانىپ، ءبىر جاعى ورىستانىپ، وزبەكتەنىپ، تۇرىكتەنىپ، سول بويى جەرگىلىكتى حالىققا ءسىڭىپ كەتەدى. ولاردى الداعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە قايتارمايتىن بولساق، ودان كەيىن «قايت» دەسەڭ دە قايتپايدى. ويتكەنى ساناسى، ءتىلى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمى، ءبارى وزگەرىپ كەتەدى»، – دەگەن پىكىردە.  

قىزىل تەرروردىڭ تەپكىسىمەن ەلىنەن، جەرىنەن اۋا كوشكەن قازاقتىڭ شەتتە دە شەكەسى شىلقىماعان. ۇركىپ بارعان جۇرتقا ساۋساعىن بەزەپ، كەمسىتۋگە، تومەندەتۋگە تىرىسقان جەرگىلىكتى حالىقتار زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋدەن دە تايىنباعان. كوزكورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، مىسالى، جۇڭگو جەرىنە الماتى وبلىسىنىڭ قورعاس، قالجات وڭىرلەرىنەن وتكەن قانداستارىمىزدى سىبەلەر مەن دۇنگەندەر، نارىنقول ايماعىنان بارعانداردى قالماقتار اياۋسىز توناپ، مال-مۇلىكتەرى مەن كيىم-كەشەكتەرىنە دەيىن تارتىپ الىپ وتىرعان.

اتا-اناسىنىڭ كورگەن قيىندىقتارىن بالا كەزىنەن ەستىپ وسكەن سماعۇل ەلۋباي ءبىر سۇحباتىندا1936-1940 جىلدار اراسىندا تۇرىكمەنستاندا قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى بولعانىن ءسوز ەتكەن. ايتۋىنشا، اشارشىلىق جىلدارىندا قازاقتاردىڭ اراسىندا ادام ەتىن جەگەندەر بولعانىن بىلەتىن تۇرىكمەندەر ەلدەن اۋىپ بارعاندارعا «ادامنىڭ ەتىن جەگەن قازاق» دەپ بەتىنە باسقان، سوعان قورلانعان قازاقتار ۇكىمەتكە مالىمدەمە جاساعان. سوسىن بارىپ پارتيا نۇسقاۋ بەرىپ، الگىندەي كەمسىتۋ توقتاتىلىپتى.

قىزىل يمپەريانىڭ قىسپاعىمەن شىعىس تۇركىستانعا جەر اۋعان جۇرتتىڭ بەل بالاسى، جازۋشى ۋاقاپ قىدىرحان ۇلى دا سول ءبىر زوبالاڭ جىلداردى: «تۋعان جەردىڭ تال بەسىگى بۇيىرماي، جورگوگىمدە جەر اۋىپ، انامنىڭ قۇشاعىندا ارعى بەتكە اسىپ كەتىپپىن. بەسىگىم بەبەۋ كۇيمەن تەربەتىلدى. وتانسىزدىقتىڭ وتىنا ەرتە كۇيدىك»، – دەپ ەسكە العانى بار. بالالىعى مەن جاستىعىن ارعى بەتتەگى الاساپىراندار اراسىندا قالدىرىپ، 1955 جىلى ءومىرىن تۋعان جەرىندە قايتا باستاعان تانىمال تۇلعا اراعا تالاي جىلدار سالىپ، اتا-اناسىنىڭ بەيىتىنە زيارات ەتۋگە بارعان ەكەن. 

جازۋشىنىڭ سول ءساتتى سيپاتتاي وتىرىپ: «قارا ەرتىستىڭ جاعاسىندا، قارا جاردىڭ ۇستىندە بالا كەزدە ىشىنە ءتۇسىپ، قۋىس-بۇرىشتارىنا جاسىرىنباق ويناپ جۇرەتىن ۇرا-جىرالار بولۋشى ەدى. سول ۇزىن-ۇزىن ورلاردىڭ ەداۋىر تەرەڭ سوراپتارى ءالى جاتىر. ول ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن اعالارىمىزدىڭ العاش بارعاندا قازىپ، پانالاعان جەركەپەلەرى ەدى. سول ىندەرگە سۋىرشا سۇڭگىپ كىرىپ، سۇيرەتىلىپ شىعىپ ءجۇرىپ، ەل قاتارىنا قوسىلىپ كەتىپتى. تاڭعالدىم. قارا جەردىڭ وسى قىرتىسىنان بالالىعىمدى قايتا كورگەندەي سەزىمدە بولدىم»، – دەگەن سوزدەرى دە ارعى بەتكە بوسقان جۇرتتىڭ سول ءبىر زۇلماتتى كەزەڭدەگى قيىن دا قاتەرلى تاعدىرىنان سىر اڭداتىپ تۇرعانداي.

مۇنىڭ ءبارى – تاريحقا اينالعان شەجىرەلەر. بۇگىنگى ماسەلە، ارينە، وتكەننىڭ ەلەسىن قۋۋ ەمەس. ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن مىندەتىمىز – «قايدا بارسا دا، قورقىتتىڭ كورىنە» كەزىككەن جانە ومىردەن وتەر-وتكەنشە اتاجۇرتقا ورالۋدان ءۇمىتىن ۇزبەگەن قانداستارىمىزدىڭ رۋحى الدىنداعى پارىزىمىزدى وتەۋ، سولاردان قالعان ۇرپاقتىڭ وتانىنا بەت تۇزەگەن ۇلى كوشىنىڭ جوعىن جوقتاۋ، تىلەۋىن تىلەۋ...