يزرايل–حاماس اراسىنداعى جاڭا ءارى اۋقىمدى قاقتىعىستىڭ باستالعانىنا ءبىر اي تولدى. وسى ۋاقىتتا گازادا قازا بولعاندار سانى تومەن سانعا جەتىپ قالدى. ال تەل-اۆيۆ وزىنە قول سالعان ۇيىمدى تۇگەل جويماي تىنبايتىنىن ايتادى. قازىرگى شابۋىل ەكپىنىنە قاراعاندا، قارۋلى توپتى جويىپ بىتكەنشە گازا سەكتورىندا بىردە-بىر ءبۇتىن كىرپىش قالمايتىنداي. اتشاپتىرىم اۋماقتا عانا بولىپ جاتقان قاقتىعىستىڭ ءدۇمپۋى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا جەتىپ جاتىر. ءتىپتى، سوعىس وتى ايماققا جايىلىپ كەتە مە دەگەن ءقاۋىپ تە بار. بىرەر ۇرپاق ومىرىندە توقتاماعان يزرايل–پالەستينا جانجالى ءقازىر جاڭا ەكپىن پەن جاڭا دەڭگەيگە ويىسقان. حاماس قارۋىن سايلاپ گازادان قابىرعاسىن بۇزعانعا دەيىن دە الەم جاعدايى الاساپىران بولاتىن. تاياۋ شىعىستاعى سوعىس وتى الەمنىڭ جانجال كورىگىن ءتىپتى دە قىزدىرىپ جىبەردى. تاياۋ شىعىستاعى بۇل سوعىستىڭ تۇتاس الەمدەگى گەوساياسي جارىلىس ۇردىسىمەن قاتار بولۋى دا كوپ نارسەنى تۇسىندىرەدى.
مۇنداي بىلتەلى ىستە ءجىپتىڭ الىس ءبىر ۇشىن ۇستاپ سىرتقى ويىنشىلاردىڭ جۇرەتىنى دە بەلگىلى. دەسە دە، ءار تاراپ جانجالدىڭ اۋا جايىلىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋلى. ايماقتاعى ىشكى-سىرتقى ويىنشىلار دا ءوزارا ديالوگ جۇرگىزىپ، قاقتىعىستىڭ سالدارىن تالقىلاپ جاتىر. ايماق ىشىندە بەلسەندى ىشكى ويىنشى سانالاتىن تۇركيا مەن يران بارلىق مۇددەلى تاراپتى ۇستەل باسىندا باس قوسۋعا شاقىرۋدا. دەگەنمەن، ءۇردىستىڭ سيپاتى ءبىر عانا ايماقتىق ماسەلەدە ەمەس. اقش، رەسەي، جۇڭگو سىندى ءىرى ويىنشىلار دا وسى ماسەلەدە ءتۇرلى مۇددە تۇرعىسىنان ارەكەت ەتەدى. وسىنشالىق اڭداتپادان كەيىن بۇگىنگى ءسوز-ساراپتى «يزرايل–حاماس قاقتىعىسى ءبىزدىڭ ىرگەمىزدەگى ەكى دەرجاۆاعا قالاي اسەر ەتتى، ولاردىڭ ۇستانىمى قانداي؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە وربىتەمىز.
كۇتپەگەن ديپلوماتيالىق قادام
ءاۋ باستا تاياۋ شىعىستا جاڭا سوعىس مايدانىنىڭ اشىلۋى سولتۇستىك كورشىمىزگە قولايلى شارت تۇزەدى دەگەن پىكىر ايتىلعان. تىپتەن ولاي بولۋى دا ەكىتالاي. يزرايل–پالەستينا ماسەلەسىندە رەسەي پوزيسياسى بۇرىننان بەلگىلى. كوبىنشە، 1967 جىلعى شەكارانى نەگىز ەتكەن جانە تاۋەلسىز پالەستينانىڭ قۇرىلۋىن قۋاتتاپ كەلەدى. بەيجىڭ دە تۋرا وسى ۇستانىمدى ۇستانعان. ماسكەۋ بۇل تاريحي داۋ-دامايدا يزرايلگە قارسى تاراپقا قولداۋ كورسەتۋشى رەتىندە كورىنەدى. سوعان قاراماستان، رەسەي–يزرايل قارىم-قاتىناسى تىم سالقىن ەمەس. قالىپتى ديپلوماتيالىق بايلانىستى ۇستاعان. ءبىراق بۇل جولى تەل-اۆيۆ «حاماس-تى اشىق ايىپتامادى» دەپ ماسكەۋگە سىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە رف تارابى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە حاماس-تى ايىپتاعان رەزوليۋسياعا ۆەتو قويدى. بۇنىڭ ءبارى سولتۇستىك كورشىمىز جاعىنان كۇتۋلى پوزيسيا قاتارىندا ەسەپتەلەدى.
ال سوعىس باستالعاننان كەيىن حاماس دەلەگاسياسىن ماسكەۋگە شاقىرۋى كوپ تاراپ ءۇشىن كۇتپەگەن ديپلوماتيالىق قادام بولدى. وتكەن اپتاداعى بۇل وقيعا تەل-اۆيۆتىڭ ايىپتاۋىنا دا ۇشىراعان بولاتىن. ءبىراق جالپى جاعداي تۇرعىسىنان، يزرايل–حاماس سوعىسى كەيبىر ەنەرگيا ەكسپورتتاۋشى ەلدەرمەن رەسەيدى ءبىر شەپكە قاراي شوعىرلاندىردى. مۇندا زارداپ شەگۋشى ەۋروپالىق وداق بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، بالتىق جاعالاۋىنداعى گاز قورىندا بولعان اپاتتى جاعدايدان كەيىن، ەۋروپا قىسقى ەنەرگيا ماسەلەسىندە قورقىنىشقا تاپ بولدى. ءقازىر ەۋروپانىڭ ەنەرگيا يمپورتىندا رەسەي ايتارلىقتاي ورىن يەلەنبەيدى. ءبىراق تاياۋ شىعىستا تۇتانعان وت جاعدايدى وزگەرتۋى مۇمكىن. ءيزرايلدى قولداعان باتىس ەلدەرىنە كوبىنشە پالەستينانى جاقتاۋشى كاتار، الجير جانە مىسىر سەكىلدى يسلام ەلدەرى گاز ەكسپورتتاپ وتىر. رەسەي وسى ەلدەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناسىن الداعى ۋاقىتتا «گاز سوعىسىنا» پايدالانۋى عاجاپ ەمەس.
ال گازاداعى سوعىس مايدانى ۋكرايناداعى جاعدايعا دا بەلگىلى اسەرىن بەرەتىنى انىق. الەمنىڭ جاڭا نۇكتەسىندەگى اشىلعان مايدان ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ستراتەگيالىق قادامدارىن جاڭارتىپ جاتقانداي. حاماس دەلەگاسياسىمەن قاتار يران وكىلدەرىنىڭ دە ماسكەۋدە بولۋى كرەملدىڭ وسى باعىتتاعى ءىس-قيمىل اۋانى قايدا باعىت العانىن اڭعارتادى. يزرايل–پالەستينا بويىنشا تەھران مەن ماسكەۋدىڭ ۇستانىمدارى جاقىنداي تۇسكەن. ال داعىستاننىڭ ماحاچكالا اۋەجايىندا بولعان وقيعا رەسمي بيلىك ۇستانىمىنان الشاق بولسا دا، انتيسيونيستىك ارەكەتتىڭ ءدۇمپۋى يزرايلگە دەيىن جەتپەي قالعان جوق. ونىڭ ۇستىنە اقش باستاعان باتىستىق ستراتەگيالىق باسكەلەستەر ءيزرايلدى قولداپ تۇرعان كەزدە ماسكەۋ ءۇشىن تەڭ ورتاداعى پوزيسيانى قارمانۋ بارعان سايىن قيىنعا تۇسۋدە.
بەيجىڭ ورتا شىعىستا بەلسەندى
الەمنىڭ بولاشاق كارتيناسىنا اسەر ەتەتىن ماسەلەدە ءار تاراپتىڭ ءىس-قيمىلى ءوز الدىنا ماڭىزدى. دەسە دە، جاڭا ءىرى دەرجاۆا رەتىندە قالىپتاسقان شىعىس كورشىمىزدىڭ ۇستانىمى دا نازار اۋداراتىن تاقىرىپ. بايقاعانىمىزداي، جۇڭگو يزرايل–پالەستينا اراسىنداعى جانجالدى توقتاتۋعا بۇرىنعىدان دا بەلسەنە كىرىسكەن. بۇۇ جيىندارىندا وق اتىسپاۋ كەلىسىمىن ءتۇزۋدى پارمەندى قولداۋدا. ءتىپتى، وسىعان دەيىن قۇراما شتاتتارمەن باسەكەلەس كۇيدە تۇرعان جۇڭگو ءبىر قادام شەگىنىس جاساپ، ۆاشينگتونمەن ديالوگ جۇرگىزۋگە ىنتا تانىتتى. قازىرگى ءسىم جەتەكشىسى ۋاڭ ي (ۆانگ ي) امەريكالىق ارىپتەستەرىمەن ماسەلەنى تالقىلادى. ورتا شىعىس بويىنشا وكىلى تىكەلەي پىكىر الماسۋ ءۇشىن اراب ەلدەرىن ارالاپ قايتتى. بەيجىڭنىڭ حاماس–يزرايل بويىنشا پوزيسياسى ماسكەۋگە جاقىن. دەگەنمەن، جانجالعا اراعايىندىق ەتۋگە كۇش سالىپ جاتقانى بايقالادى.
جۇڭگو ورتا شىعىستاعى ىقپالدى ويىنشى بولىپ سانالمايدى. ءبىراق ايماقتاعى ىشكى ويىنشىلار تۇركيا، يران، ساۋد ارابياسى سىندى ەلدەرمەن تۇراقتى ءارى تەڭدەي مامىلەسى بار. ءتىپتى، تەرەڭ تاريحي قايشىلىققا يە يران مەن ساۋد ارابياسىن بيىل ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا كەزدەستىرگەنى تاعى بار. ول عانا ەمەس، جۇڭگو يراننىڭ قازىرگى ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىگى. سوندىقتان دا امەريكالىق شەنەۋنىكتەر بەيجىڭ تەھرانمەن تىعىز مامىلەسىن پايدالانىپ، حاماس-تى ديالوگقا كەلتىرە الار دەپ ۇمىتتەنەدى. بۇعان قاراپ پالەستينانى قولداۋشى تاراپقا ءسوزى ءوتىمدى جۇڭگو مەن يزرايلگە ءسوزى جۇرەتىن اقش ورتاسىندا كەلىسىم جاسالسا، گازاداعى ۇرىستىڭ جالعاسۋىنا نەگىز جوقتاي كورىنەدى.
دەسەك تە، ماسەلەنىڭ اۋقىمى مەن استارىنا قاراپ سونشالىقتى وڭاي ەمەس ەكەنىن دە بىلەمىز. قىتايدىڭ اراعايىن بولۋىنا كەدەرگى فاكتورلار كوپ. ونىڭ ءبىرى – بەيجىڭ مەن تەل-اۆيۆ قارىم-قاتىناسىندا جاتىر. يزرايل حاماس-تى اشىق ايىپتاماعانى ءۇشىن قىتايعا نارازى. رەسمي ۇستانىمى بولماسا دا، ىشكى اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە ءيزرايلدىڭ گازاداعى ارەكەتىن «گەنوسيد» دەپ باعالاۋ كۇشەيگەن. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدا يزرايلدىك ديپلوماتتىڭ وتباسى مۇشەسىنە شابۋىل جاسالدى. ال سوڭعى جىلدارى بەيجىڭ پالەستيناعا كوبىرەك ءىش تارتىپ جۇرگەن بولاتىن. ءتىپتى، سوناۋ ماو داۋىرىندە دە پالەستينالىقتارعا قولداۋ كورسەتكەن تاريحى تاعى بار. مۇنىڭ ءبارى ونىڭ يزرايلمەن ءتىل تابىسۋىندا كەدەرگى كەلتىرەتىنى انىق.
يزرايل–پالەستينا ماسەلەسىندە قىتايدىڭ اراعايىندىققا ۇمتىلۋىن ءار تاراپ ءارتۇرلى قابىلداۋى مۇمكىن. كەيبىرى مۇنى ايماقتاعى ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن قورعاپ قالۋ دەپ تۇسىنسە، كەيبىرى جاعدايدى پايدالانىپ، حالىقارالىق بەدەلىن كۇشەيتپەك دەپ قابىلدايتىنى انىق. مۇنداي كوزقاراسقا جۇڭگو ءسىم جەتەكشىسى ۋاڭ ي مىرزا جاۋاپ بەرگەندەي بولدى. «جۇڭگو پالەستينا ماسەلەسىندە ەشقانداي جەكە مۇددەنى كوزدەمەيدى» دەگەنى بار. قالاي بولعان كۇندە دە بەيجىڭ ايماقتاعى جاعدايعا بۇرىنعىدان بەلسەندى بەتبۇرعانى انىق بايقالادى.