ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعى جايلى قازىرگى قوعامدا ءجيى ءسوز قوزعالادى. وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ، زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار، ءدىنتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانىڭ نەگىزى مۇسىلمانشىلىققا نەگىزدەلگەن. وسى ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى حالىققا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ءدىن مەن ءداستۇر» اتتى كىتاپ جارىق كورگەن ەدى. بۇل كىتاپتا قازاقى ادەت-عۇرىپتاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ يماني ۇستانىمنان الىنعاندىعى، ءداستۇر مەن ءدىننىڭ بىتە قايناسىپ بولىنبەس دۇنيەگە اينالعاندىعى تۋرالى اڭگىمەلەنەدى. قالىڭ وقىرمانىمىز دا قۇندى دۇنيەلەردەن حاباردار بولا ءجۇرسىن دەگەن ماقساتتا «Almaty aqshamy» گازەتىندە كىتاپتان ۇزىندىلەر جاريالاپ تۇرۋدى ءجون كوردىك.
قوناقجايلىق - قازاقتاردىڭ ەجەلگى قاسيەتى. بۇل جونىندە XIX عاسىردىڭ اياعىندا رەسەي زەرتتەۋشىسى ۆيكتور فون گەرن بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «جالپى العاندا، قازاقتار وسى ۋاقىتقا دەيىن جىلى جۇزدىلىگىمەن، قايىرىمدى اقكوڭىلدىلىگىمەن جانە قوناقجايلىق قاسيەتىمەن تاڭقالدىرادى. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ سۇيەگىنە ەجەلدەن ءسىڭىپ كەتكەن كەرەمەت اسىل قاسيەت. ۇيگە كەلگەن قوناق ولاردا ءارقاشان ءۇي يەسىنىڭ قامقورلىعى مەن قورعاۋىندا بولادى». XIX عاسىردا قازاقستاندا بولىپ، ونى زەرتتەگەن نەمىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ف.فون حەللۆالد تا بىلاي دەپ جازدى: «قىرعىز-قايساقتار بارىنشا قوناقجاي، مەيىرىمدى بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ كيىز ۇيىنە كىرىپ جايعاسقان كەز كەلگەن جاتجەرلىك ادامنىڭ ءوزىمدى بىرەۋلەر توناپ نەمەسە ءولتىرىپ كەتەدى-اۋ دەپ قاۋىپتەنبەي، الاڭسىز ۇيىقتاي بەرۋىنە ابدەن بولادى».
قازاقتىڭ دارحاندىق، جومارتتىق قاسيەتى – بۇرىنعى كوشپەلى اتا-بابالارىنان ۇزىلمەي كەلە جاتقان ءداستۇر. يسلام ءدىنى كەلگەن سوڭ وسى داستۇرلەردى ودان ءارى بەكىتىپ، ولارعا مۇسىلماندىق رەڭك بەردى. ارداقتى اياتتار مەن پايعامبار (س.ا.س.) وسيەتتەرى، ساحابالاردىڭ سوزدەرى ىلكىدە قالىپتاسقان ىزگىلىك ۇستانىمدارىن ودان ءارى ناقتىلاپ، ولاردىڭ باستى ماقساتى جاراتقاننىڭ جارىلقاۋىنا جەتۋ ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ، قايتا جاڭعىرتتى. كەيىننەن قازاقتار ساقيلىق قاسيەت ءسوز بولعاندا اتىمتاي جومارتتى مىسالعا كەلتىرەتىن بولدى. ال اتىمتاي پەرسوناجىنىڭ ءتۇپ نەگىزى اراب داستۇرىندە ءماشھۇر بولعان حاتيم ات-تاي، ياعني تاي تايپاسىنان شىققان حاتيم دەگەن كىسى. ارابتار ونى جومارتتىقتا مىسالعا كەلتىرەتىن. مۇسىلمانشىلىقپەن بىرگە كەلگەن بۇل مىسالدى قازاقتار جاتسىنباي، وزىنىكىندەي ەتىپ ءوڭىن كەلتىردى. حاتيم ات-تايعا ءتىلى كەلمەگەندىكتەن، اتىمتاي دەپ قازاقىلاندىرىپ الدى. ۋاقىت وتە كەلە ول ادامنىڭ اراب ەكەندىگى ۇمىتىلىپ، قازاقى مىسالعا اينالدى. كەڭ ساحارانى جايلاعان قازاق حالقىندا قوناق كادەسىنىڭ ورنى ەرەكشە. ءار ۇيدە قوناققا ارنالعان سىي-سياپات الدىن الا دايىن تۇراتىن. بۇل ءۇردىس قازىرگە دەيىن ساقتالعان. قوناقتىڭ سىباعاسى ءارقاشان دايىن تۇرادى. مەيمان كۇتۋ قازاقتىڭ زاڭىنا اينالعان. ەگەر قوناققا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلمەسە، حالىق ءبيى ءۇي يەسىنە ايىپ سالاتىن. قوناققا دەگەن مۇنداي قۇرمەتتىڭ ءبىر نەگىزى يسلام دىنىندە جاتىر. ءابۋ ھۋرايرادان (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا اللا ەلشىسى (س.ا.س.): «كىمدە-كىم اللاعا، اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرگەن بولسا، قوناعىن قۇرمەتتەسىن، جاقسىلاپ كۇتسىن»، – دەگەن. ۇقبا يبن اميردەن (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا اللا ەلشىسى (س.ا.س.): «قوناق كۇتپەيتىن جاندا قايىر جوق» دەگەن بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.
قازاقتار قوناقتى ارنايى قوناق، قۇدايى قوناق، قىدىرما قوناق، قىلقىما قوناق دەپ تورتكە بولگەن. سولاردىڭ ىشىندە قۇدايى قوناق - ءۇي يەسى تانىمايتىن بەيتانىس جان، جولاۋشى. وتاعاسى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ادامىن «قۇدايى قوناقپىن» دەسە بولدى، جىلى شىرايمەن قارسى الىپ وتىرعان. حالىق ناقىلىندا قوناقتىڭ قۇرمەتىن بىلدىرەتىن «قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر»، «قوناقتىڭ ءوز ىرىس-نەسىبەسى، قۇت-بەرەكەسى بار» دەگەن سياقتى ۇعىمدار قالىپتاسقان. مەيمان بەيتانىس بولسا دا، ءۇيدىڭ تورىنە شىعارىلىپ، قوناق حاقىسى بەرىلىپ، قۇرمەت كورسەتىلەدى.
قازاقتا قوناق بولۋدىڭ قاتىپ قالعان مەرزىمى بولمايتىن. ارنايى قوناقتار اپتالاپ، ايلاپ مەيمان بولاتىن. ال «ءۇش كۇنگە دەيىن قوناق» دەيتىن قاعيدا كوبىنە قۇدايى قوناققا قاتىستى ايتىلاتىن. وعان دەيىن كەلگەن كىسىنىڭ ماقساتى سۇرالمايتىن. اتالمىش قاعيدانىڭ دىننەن الىنعانىنا داۋ جوق. وعان تومەندەگى ريۋايات دالەل بولادى.
ءابۋ شۋرەيح حۋەيليد يبن امردان (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا اللانىڭ ەلشىسى (س.ا.س.): «كىمدە-كىم اللاعا، اقىرەت كۇنىنەن يمان كەلتىرسە، قوناعىنىڭ سىيىن جاقسىلاپ بەرسىن»، – دەيدى. ساحابالار: «ونىڭ سىيى نە؟» – دەپ سۇراعاندا، ول (س.ا.س.): «ونىڭ سىيى – ءبىر كۇن جانە ءتۇن. قوناق ەتۋ - ءۇش كۇن، ودان اسقانى - ءۇي يەسىنىڭ ساداقاسى»، – دەپ بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.
انسارلىقتىڭ قوناق كۇتۋى
ءابۋ ھۋرايرادان (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا بىردە اللانىڭ ەلشىسىنە (س.ا.س.) ءبىر كىسى كەلىپ، ءوزىنىڭ اش ەكەندىگىن بىلدىرەدى. پايعامبار (س.ا.س.) ونى تاماقتاندىرۋدى ايەلدەرىنىڭ بىرىنە تاپسىرماق بولعاندا ول جۇبايى: «ءوزىڭدى اقيقاتپەن جىبەرگەن اللانىڭ اتىمەن انت ەتەيىن، ۇيدە قارا سۋدان باسقا ەشتەڭە جوق»، – دەيدى. سوسىن باسقا ءبىر ايەلىنە جىبەرمەك بولعاندا، ودان دا سونداي جاۋاپ الادى. ءسويتىپ، پايعامباردىڭ (س.ا.س.) ۇيىندە قوناق كۇتەرلىك جاعداي جوقتىعى انىقتالادى. اقىرىندا اللانىڭ ەلشىسى (س.ا.س.) ساحابالارىنا قايىرىلىپ: «مىنا كىسىنى كىم قوناق ەتەدى؟» – دەپ سۇرايدى. سوندا انسارلاردىڭ ءبىرى تۇرىپ: «مەن قوناق ەتەيىن، ۋا، راسۋلاللا!» – دەيدى. ءسويتىپ، ونى مەيمان ەتۋ ءۇشىن الدىمەن ايەلىنە بارىپ: «ۇيدە بىردەڭە بار ما ەدى؟» – دەپ سۇرايدى. ايەلى: «بالالاردىڭ تالعاجۋ ەتىپ وتىرعان ازىعىنان باسقا ەشتەڭە جوق»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. كۇيەۋى: «ولاردى بىردەڭەمەن الداندىرارسىڭ. قوناعىمىز ۇيگە كىرگەندە شامدى ءسوندىر. ءبىز بىردەڭە جەپ وتىرعانعا ۇقسايىق. ال ول تاماق جەگەندە شامدى جاق»، – دەيدى. ءسويتىپ، بار تاعامىن قوناققا بەرىپ، ونى رازى قىلادى دا، ۇيدە ەشتەڭە جوق ەكەندىگىن سەزدىرمەيدى. سول انسارلىق تاڭەرتەڭ الدىنا كەلگەندە قۇدايدىڭ قالاۋىمەن ونىڭ ىسىنەن حاباردار بولعان پايعامبار (س.ا.س.): «اللا كەشەگى ءتۇنى جۇبايىڭمەن ەكەۋىڭنىڭ قوناعىڭا جاساعان ىستەرىڭە قايران قالدى»، – دەپ، ىزگى ءىسىنىڭ ساۋابىمەن سۇيىنشىلەيدى. بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.
داستارحان ادەپتەرى
قازاق حالقىندا ساقتالعان ادەپتىلىك دارىستەرىنەن ناعىز مۇسىلمان ۇستانىمىنىڭ كورىنىسىن كورەمىز. سولاردىڭ ءبىرى - داستارحاندا وتىرۋ، تاماقتانۋ ادەبى. ەندى حالىق ساناسىندا ساقتالعان سول ادەپتەردى حاديس شاريفتەرمەن ۇشتاستىرىپ كورەلىك. داستارحانعا وتىرعاندا، اللانىڭ اتىن اۋىزعا الىپ، تاماقتى تاباقتىڭ جاقىن جەرىنەن وڭ قولمەن الىپ جەۋ - اتا-بابادان كەلە جاتقان ءداستۇرلى ادەپ. بۇل - پايعامباردىڭ (س.ا.س.) وسيەتتەرىنەن الىنعان ونەگەلەر. ومار يبن ءابۋ ءسالاما (ر.ا.) بىلاي دەيدى: «ماعان اللانىڭ ەلشىسى (س.ا.س.): «ۋا، بالا! اللانىڭ اتىن اتاپ، وڭ قولىڭمەن جە. وزىڭە جاقىن جەردەن جە»، – دەپ ايتتى». استى الا باستاعاندا، اللانىڭ ەسىمىن ايتۋدى ۇمىتىپ، كەيىننەن ەسىنە تۇسىرسە، «الدىندا دا، اياعىندا دا "ءبىسمىللا" دەسە بولادى. بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن. مۇمىندەردىڭ اناسى ايشا (ر.ا.) بىلاي دەيدى: «اللانىڭ ەلشىسى (س.ا.س.): «ەگەر دە بىرەۋلەرىڭ تاماق جەسە، «ءبىسمىللا» دەپ ايتسىن. ال ەگەر باسىندا ۇمىتسا، وندا «باسىندا دا، اياعىندا دا «ءبىسمىللا» دەپ ايتسىن»، – دەپ ايتتى».
اسقا سول قولىن سالعان بالاعا ۇلكەن كىسىلەر وڭ قولمەن جەۋدى ۇيرەتكەن. بۇل كەلەسى حاديستەن الىنعان تاعىلىم بولىپ سانالادى. يبن وماردان (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا اللانىڭ ەلشىسى (س.ا.س.) بىلاي دەيدى: «ءقايسىبىرىڭ تاماق جەسە، وڭ قولىمەن جەسىن، ىشسە دە وڭ قولىمەن ءىشسىن. شىندىعىندا، شايتان سول قولىمەن ءىشىپ، سول قولىمەن جەيدى» دەلىنگەن.
(«ءدىن مەن ءداستۇر»، I كىتاپ، الماتى، 2013 ج)
«اlmaty-akshamy»، №23 (6316) 16 اقپان 2023 جىل.