ەكونوميكالىق ءوسىم مەن دەموگرافيا اراسىنداعى بايلانىس
"قازاقستانعا 50 ميلليون حالىق كەرەك پە؟" دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىز دەموگرافيا سالاسىنىڭ مامانى اياۋلىم ساعىنبايەۆامەن بىرگە ىزدەپ كوردىك. ساراپشىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق مۇمكىندىكتەرى مەن قاۋىپتەرى جايىندا وي جۇگىرتىپ، بۇل مەجەنىڭ شىنايىلىعىنا ۇڭىلدىك.
حالىق سانى كوپ بولسا، نارىق داميدى ما؟
قازاقستاندا ىشكى نارىقتىڭ شاعىندىعى، تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستىڭ تومەندىگى ءجيى ايتىلاتىن ماسەلە. كەي ساراپشىلار بۇل جاعدايدى حالىق سانىنىڭ ازدىعىمەن بايلانىستىرادى. الايدا دەموگراف اياۋلىم ساعىنبايەۆا بۇل پىكىرگە ءبىرجاقتى قاراۋعا بولمايتىنىن ايتادى.
«حالىق سانى ارتىق نەمەسە كەم دەپ ايتۋ دۇرىس ەمەس. ماڭىزدىسى – حالىقتىڭ تىعىزدىعى مەن ورنالاسۋى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا ءبىر شارشى شاقىرىمعا 7 ادامنان عانا كەلەدى. بۇل – وتە تومەن كورسەتكىش. مىسالى، ۇلىتاۋ وبلىسىندا بۇل كورسەتكىش – نەبارى 1،2 ادام. ال استانادا – 1795 ادام، الماتى وبلىسىندا – 3300 ادام. تىعىز ورنالاسقان وڭىرلەردە ينفراقۇرىلىمنىڭ ساپاسى دا سوعان ساي بولۋى قاجەت. ەگەر حالىق سانى ارتقانىمەن، ينفراقۇرىلىم دامىماسا، بۇل كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن»، – دەيدى ساراپشى.
50 ميلليون ادام – ارتىقشىلىق پا، الدە ءقاۋىپ پە؟
جەر كولەمى اۋقىمدى قازاقستان ءۇشىن 50 ميلليون حالىق قاجەت دەگەن پىكىر بار. ءبىراق دەموگرافيالىق تەوريالار مۇنداي ءوسىمنىڭ تاۋەكەلدەرى دە بار ەكەنىن ەسكەرتەدى.
«مالتۋزياندىق تەوريا بويىنشا، حالىق سانى گەومەتريالىق پروگرەسسيامەن وسسە، رەسۋرستار – اريفمەتيكالىق پروگرەسسيامەن ارتادى. بۇل اشتىق، دەرت، قاقتىعىسقا اكەلۋى مۇمكىن. حالىقتىڭ ارتۋى – ىشكى نارىقتى كەڭەيتەدى، ءبىراق ەكونوميكامىز شيكىزاتتىق سيپاتتا بولعاندىقتان، بۇل ءوسىم يگىلىككە اۆتوماتتى تۇردە اكەلەدى دەپ ايتۋ قيىن»، – دەيدى اياۋلىم ساعىنبايەۆا.
الماتى، استانا، شىمكەنت: حالىق سانىنىڭ ەكونوميكاعا اسەرى
ساراپشى ءۇش ءىرى قالانىڭ دامۋ ۇلگىسىن مىسالعا كەلتىردى:
-
الماتى مەن شىمكەنت – ساۋدا مەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسى دامىعان، مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تولىق تاۋەلدى ەمەس قالالار. حالىق سانىنىڭ ارتۋى مۇندا ەكونوميكانىڭ ءارتاراپتانۋىنا ىقپال ەتەدى.
-
استانا – اكىمشىلىك ورتالىق. ەكونوميكاسى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە بايلانعان. حالىق سانىنىڭ ارتۋى – ينفراقۇرىلىم مەن جۇمىس ورىندارىنىڭ تاپشىلىعىنا اكەلۋى مۇمكىن.
ساپالى ادامي كاپيتال – شەشۋشى فاكتور
ساراپشى پىكىرىنشە، حالىق سانىنىڭ ارتۋى جاعىمسىز فاكتور ەمەس، ءبىراق ول تەك ءبىلىمدى، دەنى ساۋ، ەڭبەككە قابىلەتتى ازاماتتارمەن عانا ەكونوميكالىق وسىمگە تۇرتكى بولا الادى.
«ءبىلىم ساپاسى جوعارى بولعان سايىن، حالىق سانىنىڭ ءوسۋى ءتيىمدى. سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن جاس قۇرىلىمى دا ماڭىزدى. ەڭبەككە قابىلەتتى ازاماتتاردىڭ ۇلەسى ازايىپ، قارتتار مەن بالالار كوبەيسە، بۇل – ۇلكەن الەۋمەتتىك جۇك»، – دەيدى دەموگراف.
كوشى-قون جانە ونىڭ اسەرى
سوڭعى ەكى جىلدا حالىق سانى كۇرت ءوستى. بۇل تەك تابيعي وسىممەن ەمەس، سىرتتان كەلگەن كوشى-قونمەن دە بايلانىستى. 200 مىڭنان استام ادام قازاقستانعا قايتا ورالدى.
«گەوساياسي جاعداي ۋشىعىپ تۇرعان كەزدە كوشى-قون كۇشەيەدى. ال حالىق سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى – ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە سالماق تۇسىرەدى. بىزگە ەكونوميكالىق دەموگرافتار قاجەت، ءبىراق ونداي ماماندىق ازىرگە دايىندالمايدى»، – دەيدى ساعىنبايەۆا.
دەموگرافيالىق تەرەزە جابىلىپ كەلەدى
ەكونوميكالىق وسىمگە قولايلى ۋاقىت – دەموگرافيالىق تەرەزە دەپ اتالادى. بۇل كەزدە:
-
تۋۋ دەڭگەيى تومەن،
-
ەڭبەككە قابىلەتتى حالىق ۇلەسى جوعارى،
-
حالىق قارتايۋى تومەن بولۋى كەرەك.
«2000-جىلداردىڭ باسىندا ءبىز وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا المادىق. ءقازىر تەرەزە جابىلىپ كەلەدى. قارتتار مەن بالالار سانى ارتىپ، ەڭبەككە جارامدى توپ ازايىپ جاتىر. قازاقستان دەموگرافيالىق تۇراقتىلىققا نازار اۋدارۋى قاجەت. بۇل تەك حالىق سانى ەمەس، ونىڭ وزگەرىستەرگە بەيىمدىلىگىنە دە بايلانىستى»، – دەپ قورىتىندىلادى ساراپشى.