اقش رەسەيدىڭ ۋران ەكسپورتىن شەكتەمەك
قازاقستانعا جول اشىلادى
امەريكالىق زاڭ شىعارۋشىلار رەسەيدەن كىرەتىن ۋران يمپورتىنا شەكتەۋ قوياتىن زاڭ جوباسىن دايىنداپ شىقتى. انىعىراق ايتساق، «رەسەيلىك ۋران يمپورتىنا تىيىم سالۋ تۋرالى» زاڭعا قاتاڭ وزگەرىستەر ەنگىزدى. وندا «رەسەي فەدەراسياسىندا وندىرىلگەن ساۋلەلەنبەگەن تومەن بايىتىلعان ۋراندى، كەيبىر ەرەكشەلىكتەردى قوسپاعاندا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنا يمپورتتاۋعا بولمايدى» دەگەن ماتىندەر قوسىلعان. ءىرى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بولجاۋىنشا، اتالمىش زاڭ جوباسى كەدەرگىسىز قابىلدانۋى مۇمكىن. دەمەك، بۇل قازاقستاننىڭ ۋران ەكسپورتىن ارتتىرۋعا جاڭا مۇمكىندىك بەرەدى.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەنەرگەتيكا سالاسى ۋران يمپورتىنا كوبىرەك سۇيەنەدى. قازاقستان بۇل كەڭ نارىقتا ونسىز دا كوشباسشى ورىندا، ياعني جالپى يمپورت كولەمىنىڭ 35 پايىزىن يەلەيمىز. اقش-قا ۋران جەتكىزۋشى نەگىزگى ەلدەر اراسىندا كانادا مەن رەسەيدى قوسسا دا قازاقستاننىڭ يەلەگەن كولەمىن تولتىرا المايدى (رەسەي 14 پايىزدى، كانادا 15 پايىزدى ۇستايدى، 2021 جىل بويىنشا Reuters مالىمەتى).
دەرجاۆالاردىڭ قايشىلىقتى قارىم-قاتىناسى بىزگە جاڭا سىن-قاتەرلەر عانا ەمەس، ءتيىمدى ورايلاردى دا بەرەتىنىن بۇعان دەيىن دە ايتىپ كەلەمىز. بۇل دا سونىڭ ءبىر مىسالى سەكىلدى. ەگەر رەسەيدىڭ يمپورتى شەكتەۋگە ۇشىرايتىن بولسا، قازاقستان اقش نارىعىنداعى شارتسىز ءارى بالاماسىز كوشباسشىعا اينالۋى مۇمكىن.
بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ جالپى ۋران ەكسپورتىنىڭ ارتۋىنا دا اسەر ەتەدى. اقش كونگرە سمەندەرى بۇل زاڭ جوباسىن ەلدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسى بويىنشا سىرتقى يمورتقا تاۋەلدىلىگىن ازايتۋ ءۇشىن جاساپ جاتقانىن ايتادى. الايدا، تۇپتەپ كەلگەندە دەرجاۆالاردىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەسكە قاتىستى ەكەنى تۇسىنىكتى. ۋكراينانى بەلسەندى قولداپ وتىرعان اقش ساياساتكەرلەرى رەسەيدىڭ ۋران ەكسپورتىن دا سوعىستى قارجىلاندىرۋشى قارجى كوزى رەتىندە قاراستىرىپ وتىر.
الەمدىك كوشباسشى سالا
قازاقستان ۋران قورى جاعىنان ەكىنشى ورىندا بولسا دا، ءوندىرىسى جاعىنان جاھاندىق كوشباسشى. ەلىمىزدەگى ۋران قورىنىڭ جالپى كولەمى 907 مىڭ توننا، بۇل الەمدىك قوردىڭ 15 پايىزىنا تەڭ. 2009 جىلدان باستاپ تابيعي ۋران ءوندىرۋ بويىنشا كوشباسشىلىق ورىندى بەرمەي كەلەدى. اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنا ارنالعان يادرولىق وتىن وندىرەتىن «قازاتامونەركاسىپ» ۇاك» اك ءوز سالاسى بويىنشا الەمدەگى 10 ءىرى كومپانيانىڭ ءبىرى سانالادى. جالپى، الەمدىك ءوندىرىستىڭ 85 پايىزى وسى كومپانيالارعا تيەسىلى.
2012 جىلدان بەرى قاراي ەلىمىزدەگى ۋران ءوندىرىسى قارقىنىن ساقتاپ تۇرعان. جىلىنا شامامەن 20 مىڭ تونناعا دەيىن ۋران وندىرەدى جانە ءونىم تولىقتاي ەكسپورتقا شىعارىلادى. 2016 جىلى ءتىپتى رەكوردتىق دەڭگەيدە 24 مىڭ توننادان اسا ۋران ءوندىرىپ، ەكسپورتتاعان. رەسمي مالىمەتتەرگە ساي، الەم ەلدەرىنىڭ يادرولىق وتىن ەسپورتىندا قازاقستان جىل سايىن 40 پايىز شاماسىن ۇستايدى. قازاقستاننىڭ ۋران ەكسپورتى نەگىزىنەن رەسەي، جۇڭگو، ءۇندىستان، وڭتۇستىك كورەيا، ەو جانە اقش-قا باعىتتالادى.
مۇددە قايشىلىعى اراسىنداعى وتاندىق ءوندىرىس
كوزقاراقتى جۇرتقا ءمالىم، قازاقستان ۋران بايىتىپ، يادرولىق سۇيىق وتىن دايىنداۋ تەحنولوگياسىنا ءالى يە بولمادى. ەكسپورتى جوعارى دەڭگەيدە بولعانىمەن، ونىڭ ءبارى دەرلىك وڭدەلمەگەن ءونىم. ءتىپتى، «قازاتومونەركاسىپ»ء-تىڭ ۋراندى اففيناجداۋ جانە كونۆەرسيالاۋ بويىنشا CAMECO تەحنولوگيالارىن قولدانا باستاعانىنا 3 جىل عانا بولدى. سوعان قاراماستان، ۋراندى ءوندىرۋشى جانە سەنىمدى جەتكىزۋشى ەل رەتىندە حالىقارالىق بەدەلىن نىق ۇستاپ تۇرۋعا بار كۇشىن سالىپ كەلەدى. ال ەلىمىز ۇسىنعان «ۋران بانكى» جوباسى الەمدەگى يادرولىق وتىن قاجەتتىلىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ءبىراق ۋران ءوندىرۋ مەن ەكسپورتتاۋ بويىنشا سولتۇستىك كورشىمىزبەن كەيبىر مۇددەلىك قايشىلىققا تاپ كەلگەنىمىز بار. تۋراسىن ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ۋران ونەركاسىبىنىڭ دەربەس دامىپ كەتۋىن قالامايدى. ءبىز وڭدەلمەگەن ۋراندى رەسەيگە شىعارىپ، سول ەلدىڭ ۋران بايىتۋ جوبالارىنا قاتىسۋمەن شەكتەلىپ وتىرمىز.
ءبىز باتىستاعى ءىرى الارماندارعا ۋران جەتكىزۋدە ترانس-كاسپيي نەمەسە «ورتا ءدالىز» باعىتتارىنا بەيىمدەلە باستادىق. تەك بۇل سالادا عانا ەمەس، جالپى الەمدىك نارىققا رەسەيسىز شىعۋ ءۇشىن قازاقستان «ورتا دالىزگە» كوبىرەك ستاۆكا قويىپ وتىرعانى ءمالىم. ارينە، رەسمي مالىمەتتەردە قۇراما شتاتتارعا دا وسى باعىتپەن ۋران جەتكىزىلىپ جاتقانى جايىندا مالىمەت جوق. ءبىراق اقش-تىڭ بىزدە وندىرىلگەن ۋرانعا قىزىعۋشىلىعى ارتقانى ءسوزسىز.
ۋكرايناداعى سوعىستان كەيىن دە قازاقستان ۋران ءوندىرىسى بويىنشا وزگە شەتەلدىك سەرىكتەستەرىمەن بايلانىستى كۇشەيتىپ كەلەدى. ايتالىق، 2022 جىلى قازاندا اقش ۇلتتىق يادرولىق قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ (NNSA) مەڭگەرۋشىسى دجيل حرۋبي مەن ورىنباسارى فرەنك روۋز قازاقستانعا ساپارلاي كەلگەن. ال ساۋىردە حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگىنىڭ (ماگاتە) باس ديرەكتورى رافاەل ماريانو گروسسي قازاقستانعا ساپارلاپ كەلدى.
قانداي پروبلەمالار تۇر؟
شيەلەنىس، سوعىس جانە باتىستىڭ رەسەيگە باعىتتاعان شەكتەۋ شارالارى ۋران نارىعىن وزىمىزگە بۇرۋدىڭ مۇمكىندىگىن اشۋدا. اقش كونگرەسى تالقىلاعان جاڭا زاڭ رەسەيدە وندىرىلەتىن تومەن بايىتىلعان ۋراندى يمپورتتاۋعا تىيىم سالماق. الداعى ۋاقىتتا اقش-پەن قاتار ەۋروپا دا رەسەيدىڭ ۋرانىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ ۇستانىمىن ساقتاپ قالاتىن بولسا، قازاقستان ءۇشىن كەڭ ايدىنعا قۇلاش سەرمەۋگە مۇمكىندىك تۋادى.
دەگەنمەن، ونىڭ وزىندىك پروبلەمالارى دا بار. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، الەمدىك نارىققا رەسەيسىز شىعۋ ماسەلەسى وزەكتى. ونىڭ ۇستىنە، اقش-تىڭ ناقتى سۇرانىسىن انىقتاۋ مەن وعان جەتكىزۋدە لوگيستيكالىق قيىندىقتار بار. «قازاتومونەركاسىپ» ەكسپورتىن ارتتىرۋ ءۇشىن استانانىڭ باستى مىندەتى – ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جانە سەنىمدى ەكونوميكالىق ءدالىزدى قۇرىپ شىعۋ دەر ەدىك.
قازىرگى جاھاندىق جانە وڭىرلىك گەوساياسي جاعدايدان قاراستىرعاندا، قازاقستان ساۋدا- ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردا رەسەيمەن مامىلەنى ورنىقتى ۇستاۋ ءتيىمدى. بۇنىمەن قاتار ەۋروپالىق، وزگە الەمدىك نارىققا بالاما جولدار ىزدەۋدى بەلسەندى جالعاستىرۋ دا كەرەك. بولاشاقتىڭ ەنەرگيا قاينارى رەتىندە ۋران ءو ن د ءى ر ءى س ءى ن ءى ڭ م ا ڭ ى ز ى الداعى ۋاقىتتا ءتىپتى دە ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن.