10 شىلدەدە ناتو باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ كۇتپەگەن جەردەن مالىمدەمە جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ ەردوعان شۆەسيانىڭ ناتو-عا كىرۋىنە كەلىسىم بەرگەن. باس حاتشى مۇنى وداقتى كۇشەيتەتىن تاريحي قادام دەدى. ەسەسىنە، انكارا كەلىسسوزدەر كەزىندە ەو-قا كىرۋ تۋرالى شارت قويدى.
شۆەسيانىڭ اسكەري وداققا كىرۋىنە ۇزاق قارسى بولعان تۇركيانىڭ بۇل شەشىمىنىڭ استارىندا پايدانى كوزدەگەن ساياسات قانا جاتىر. سوڭعى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى، وعان دەيىنگى الاپات جەر سىلكىنىسى مەن ەكونوميكالىق داعدارىس ەردوعاندى ەشكىم كۇتپەگەن قادامدار جاساۋعا ءماجبۇر ەتۋدە.
باتىس باسىلىمدارى انكارانىڭ بۇل شەشىمىن باتىسقا بەتبۇرىس دەپ مالىمدەۋدە. ءتىپتى، رەسەيدەن الىستاۋى دا مۇمكىن دەيدى ساراپشىلار. الايدا، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ بايبالام سالۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، ساياساتكەر ءبىر نارسەنى ويلايدى، كەلەسى نارسەنى ايتادى، ال ءىسى مۇلدەم باسقا. ۇلكەن ساياساتتا ستراتەگيالىق ماقساتىڭا جەتۋ ءۇشىن تاكتيكالىق شەگىنىس جاساۋىڭا تۋرا كەلەدى. ال ەردوعاننىڭ باستى ماقساتى – ەلدە ءوز بيلىگىن نىعايتۋ. سوندىقتان دا ول وسى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە بار كۇشىن ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمىلدىرادى.
انكارا ەۋروپادان پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر
مامىردا تۇركيادا كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. سايلاۋدا ەردوعان جەڭىسكە جەتتى. الايدا، ساياسي دودادا ايقىن باسىمدىق بولعان جوق. ەكى تۋردا قارسىلاسىنان ءسال عانا باسىمدىقپەن جەڭدى. ال ەندى بىزدە ساياسي الپاۋىت كەيپىندە كورىنەتىن ەردوعاننىڭ بەدەلەنىڭ تۇسۋىنە نە سەبەپ بولدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. وعان بىرنەشە سەبەپ بار.
سوڭعى ۋاقىتتا ەلدىڭ ەكونوميكاسى قۇلدىرادى. بيىل ناۋرىزدا وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا تۇرىك ليراسى 50%-عا قۇلدىرادى. ارينە، بۇل رەسمي اقپارات. ال ENAG تاۋەلسىز زەرتتەۋى ەلدەگى ينفلياسيا 116% دەگەن. وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 65%-دى قۇراعان. رەسمي مالىمدەمەگە دەيىن تاۋەلسىز ساراپشىلار ينفلياسيانىڭ 66–80% ارالىعىندا بولاتىنىن بولجاعان. ال ستاتيستيكا ينستيتۋتى قاراشادا 85% بولۋى مۇمكىن دەپ بولجاعان. ال جالپى العاندا تۇرىك ليراسى سوڭعى جىلدارى قۇنسىزدانۋدا. مىسالى، 2014 جىلى 1 ەۋرو 2،9 ليرا بولسا، بيىل 29 ليراعا دەيىن وسكەن.
ەلدە ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى شارىقتاپ تۇر. رەسپۋبليكانىڭ ستاتيستيكا ينستيتۋتى وتكەن جىلى ازىق-تۇلىك پەن الكوگولسىز سۋسىنداردىڭ باعاسى 78%-عا ءوستى دەپ مالىمدەگەن. الايدا، ەڭ جوعارى ينفلياسيا ءتۇرعىن-ۇي قۇرىلىسى سالاسىندا تىركەلگەن. مۇندا 80%-عا دەيىن تۇرىك ليراسى قۇلدىراعان.
ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىنا سىرتتان كەلەتىن ينۆەستيسيا اسەر ەتەدى. جاھاندانۋ زامانىندا بايىعاندى قالايتىن ەل وقشاۋلانۋ ەكونوميكالىق ساياساتىن ۇستانا المايدى. سوندىقتان ۇكىمەت ءارقاشان مەملەكەتكە ينۆەستيسيا تارتۋعا بىلەك سىبانا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. ال بۇل جاعىنان قارايتىن بولساق، تۇركيانىڭ جاعدايى كۇردەلى.
الەمدىك بانك ەلگە تىكەلەي كەلەتىن ينۆەستيسيانىڭ كولەمىن زەرتتەيدى. سول زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتەردىڭ رەيتينگىسىن جاسايدى. ال بانكتىڭ 2020 جىلعى بايانداماسىنداعى تۇركيانىڭ جاعدايى ءماز ەمەس.
ينفلياسيادان بولەك، بيىلعى ءزىلزالا ەردوعاننىڭ ساياسي بەدەلىنە اۋىر سوققى بەردى. ءزىلزالانى ناسسيم تالەبتىڭ تىلىمەن ايتقاندا «قارا اققۋ» دەۋگە بولادى. جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعان تابيعي اپاتتان 50 مىڭنان استام ادام مەرت بولدى. ول 100 جىلدا ءبىر رەت بولاتىن ەڭ جويقىن تابيعي اپات رەتىندە تىركەلدى. سوڭعى رەت مۇنداي جاعداي 1939 جىلى ەرزينجاندا بولىپ ەدى.
بۇل جولى تابيعاتتىڭ ءوزى ەلدىڭ جاسىرىن ماسەلەلەرىن جارىققا شىعاردى. حالىقتىڭ تۇرعىن ۇيلەردىڭ ساپاسىنا قاتىستى سىنى كوبەيدى. ەردوعان بيلىگى جاعدايدى تەز ارادا رەتتەۋى كەرەك ەدى. سولاي دا بولدى. ەلدە جاپپاي تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس كومپانيالارى باسشىلارى ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالا باستادى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى 300-گە جۋىق كومپانيا باسشىسى قاماۋعا الىنعانى تۋرالى مالىمدەدى. الايدا، تەك قىلمىستىق ىسپەن جاعداي رەتتەلمەيدى.
تۇرعىن ءۇي سالاسىنداعى داعدارىستىڭ بەلگىلەرى باياعىدا كورىنگەن. مىسالى، 2022 جىلى ەڭ جوعارى ينفلياسيا وسى سالادا تىركەلگەن. ول رەكوردتىق 80%-عا جەتكەن. ال ونداعى جەمقورلىق ءوز الدىنا بولەك ماسەلە.
تۇركيا بريۋسسەل مەن ماسكەۋ اراسىندا تەڭدىك ۇستاۋعا تىرىسادى
ەلدى داعدارىستان شىعارىپ، ءوزىنىڭ ساياسي بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەردوعانعا اقىلعا قونبايتىن شەشىمدەر كەرەك. ول اسىرەسە سىرتقى ساياساتقا قاتىستى. ەندى ءبىزدىڭ بولجامىمىز بويىنشا ەردوعان ەۋروپالىق وداققا قاتىستى سىندى ازايتادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتىپ كەلگەن مۇسىلمانداردى قورعاۋ، ءداستۇرلى ەمەس جىنىستى سىناۋ سياقتى مالىمدەمەلەرىنە شەكتەۋ قويادى. سەبەبى وعان ءقازىر سىرتتان كەلەتىن ينۆەستيسيا اۋاداي قاجەت. ال ينۆەستيسيانى ەو بەرە الادى. شۆەسيانى ناتو-عا قوسۋعا كەلىسىمىنىڭ استارىندا وسى سەبەپ جاتىر. ال تۇركيانى وداققا قوسۋ بوس مالىمدەمە. سەبەبى، انكارا وداققا قوسۋ ءۇشىن كەرەك تالاپتاردى ورىنداي المايتىنى ايقىن. بريۋسسەل دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار ورنىقپاعان، ءارى زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتە المايتىن مەملەكەتتى ءوز قاتارىنا قوسۋعا مۇددەلى ەمەس. ءارى رەسەيمەن اراداعى قارىم-قاتىناستاعى داعدارىستا انكارا وزدەرى قالاعانداي ارەكەت ەتپەيدى.
انكارا ماسكەۋدەن دە الىستاپ كەتە المايدى. ەكى ەلدىڭ تاۋار اينالىمى جوعارى دەڭگەيدە. وتكەن جىلعى كورسەتكىش 50 ملرد اقش دولللارىنا جەتتى. سوندىقتان ەكەۋى دە بىر-بىرىمەن ساۋدا جاساۋعا مۇددەلى. ءارى ەردوعان ەكونوميكاداعى داعدارىس كەزىندە ءىرى ساۋدا ارىپتەسىمەن داۋدان الشاق بولماق.
الايدا، پرەزيدەنتتىك مەرزىمىنىڭ سوڭعى 1-2 جىلىندا ساياسي ريتوريكاسىن قايتادان وزگەرتۋى مۇمكىن. ونىڭ ارەكەتى بيلىكتە قالعىسى كەلسىن-كەلمەسىن وزگەرەدى. ءبىرىنشى سەناريي بويىنشا ول پرەزيدەنت بولۋعا تاعى ۇمتىلادى. ال ەكىنشى سەناريي بويىنشا بيلىك ترانزيتىنە، ياعني پوستەردوعان كەزەڭىنە دايىندالادى.