ا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا ينستيتۋتىنىڭ ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىنىڭ الاڭىندا ايتىلدى.
ا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ وكىلى تالعات مامىروۆ بىرەگەي ولجالار تۋرالى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى اlmaty-akshamy.kz.
باس ديرەكتوردىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تالعات مامىروۆ ءوز سوزىندە بيىل 52 ەكسپەديسيا جۇرگىزىلىپ جاتقانىن، ونىڭ ءبىر بولىگى اياقتالعانىن، ءبىر بولىگى بويىنشا دالا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
«بىزدە دالا ماۋسىمى اياقتالعان جوق، قازىرگى ۋاقىتتا اقتوبە وبلىسىندا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جۇمىستار باستالىپ، پاۆلودار وبلىسىندا دا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى كۇتىلۋدە. ينستيتۋت سونىمەن قاتار شەتەلدىك عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىمەن، جوعارى وقۋ ورىندارىمەن جانە مۇراجايلارمەن ىنتىماقتاستىق شەڭبەرىندە بىرلەسكەن جۇمىس جۇرگىزەدى. عالىمداردىڭ اشقان جاڭالىقتارى تاريحتى تاس داۋىرىنەن باستاپ، پالەوليتتەن كەيىنگى ورتا عاسىرلارعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى»، - دەپ ءبولىستى ول.
مىسالى، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن قورعاۋ ورتالىعىمەن جانە تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىمەن، م. قوزىبايەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتپەن بىرلەسكەن 7 ارحەولوگيالىق جاساق جۇمىس ىستەيدى. ارحەولوگتار سقو-نىڭ جەتى اۋدانىنداعى ەسكەرتكىشتەرگە پاسپورتتاۋ جۇرگىزىپ، زەرتتەۋگە ارنالعان جاڭا نىسانداردى انىقتادى.
«ءقازىر ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اۋداندا ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرىنە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر»، - دەدى سپيكەر.
ارحەولوگتاردىڭ الدىندا عۇن-سارمات ءداۋىرىن زەرتتەۋ مىندەتى تۇر. بۇل حرونولوگيالىق كەزەڭ قازاقستان اۋماعىندا از زەرتتەلگەن. بيىل عالىمدار «قازاقستان تاريحىنداعى عۇن-سارمات ءداۋىرى» جوباسىن جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇل باعدارلاما بويىنشا اقتوبە، الماتى، قاراعاندى، قوستاناي، قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا 10 ارحەولوگيالىق جاساق جۇمىس ىستەيدى. قىزىقتى ناتيجەلەر دە جوق ەمەس.
تالعات مامىروۆ بيىل ۇلىتاۋ وبلىسىندا ەجەلگى مەتاللۋرگتەردىڭ قولا داۋىرىندەگى قونىستارىندا ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلگەنىن، سونداي-اق الماتى جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا جوسپارلانعانىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق 13 گرانتتىق جوبا جۇزەگە اسىرىلۋدا.
تالعات مامىروۆ جۋرناليستەرگە ەكسپەديسيالاردان تۇسكەن فوتوسۋرەتتەردى كورسەتىپ، ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارىندا ءارتۇرلى ادىستەردى قولداناتىنىن ايتتى. سونىمەن قاتار، عالىمدار ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋدە، مىسالى، بيىل ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ اۋماعىندا «راحات» ەسكەرتكىشىنىڭ جانىندا جىلقى قاڭقاسىن تاس قۇرالدارمەن ءبولۋ بويىنشا حالىقارالىق ەكسپەريمەنت جۇرگىزدى. ياعني، عالىمدار بۇل پروسەستى ەجەلگى ادامدار سياقتى جاسادى.
«ارحەولوگيا تەك قازبا عانا ەمەس، بۇل ۇزاق كامەرالىق كەزەڭ ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ناتيجە الۋ ءۇشىن بارلىق تابىلعان زاتتار كامەرالىق زەرتحانادا دۇرىس وڭدەلۋى كەرەك. بىزدە بىرنەشە زەرتحانا جۇمىس ىستەيدى: ارحەولوگيالىق تەحنولوگيالار، زووارحەولوگيا، فيزيكالىق انتروپولوگيا. عالىمدار ادامداردىڭ، جانۋارلاردىڭ قالدىقتارىن جانە تاعى باسقاسىن زەرتتەپ جاتىر»، - دەپ جالعاستىردى تالعات مامىروۆ.
مىسالى، زەرتتەۋلەردىڭ ارقاسىندا ەجەلگى ادامداردىڭ كەراميكالىق ىدىستاردان قانداي تاعام جەگەنىن انىقتاۋعا بولادى. كەيىن بارلىق ماتەريالدار ينستيتۋتتىڭ قويماسىنا تۇسەدى. عالىمدار جۇمىستىڭ بارلىق ناتيجەلەرىن وزدەرىنىڭ عىلىمي ماقالالارىندا جاريالايدى.
جۋرناليستەردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، تالعات مامىروۆ اسەرلى ولجالار تۋرالى ايتىپ، ولار ءۇشىن ءاربىر ولجا بىرەگەي ەكەنىن، ءتىپتى ەجەلگى ىدىس-اياقتىڭ كەز كەلگەن سىنىعى دا كوپ نارسەنى اڭعارتاتىنىن اتاپ ءوتتى.
«سوڭعى جىلدارى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اۋماعىندا: ورداكۇل كەشەنىنىڭ اۋماعىنداعى ەلدى مەكەندەر، پەتروگليفتەر كوپ تىركەلدى. قىزىقتى ولجالاردىڭ ءبىرى اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋماعىندا انىقتالدى، وندا مەتاللۋرگيالىق پەشتەردىڭ ىزدەرى انىقتالدى. ەگەر بۇرىن قولا داۋىرىندە مەتاللۋرگيالىق قونىستار تەك ورتالىق قازاقستاندا عانا تاراعان دەپ ەسەپتەلسە، ەندى مۇنداي پەشتەر اقتوبە وبلىسى قارعالى اۋدانىنىڭ اۋماعىندا تارانگۇل كەشەنىندە اشىلدى». جاقىندا ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر قارعالى ديادەماسىن اشتى. پالەوليت ءداۋىرى بويىنشا شىعىس جانە وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىندا كوپتەگەن جاڭالىقتار اشىلدى»، - دەدى ت.مامىروۆ.
پاۆلودار وبلىسى اۋماعىندا دا كوپتەگەن جاڭالىقتار اشىلدى. سولاردىڭ ءبىرى – كوكتاس مەتاللۋرگيالىق مەكەنى.
سونىمەن قاتار، قوستاناي وبلىسىندا دا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. ماسەلەن، تورعاي ارحەولوگيالىق جاساعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «قازاقستان تاريحىنداعى عۇن-سارمات ءداۋىرى» جوباسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا قاراتورعاي ساقيناسى«گەوگليفىنە» ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. زەرتتەۋلەر اياسىندا ارحەولوگ-عالىمدار تورعاي بوكتەرىنەن تابىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ قاي كەزەڭگە جاتاتىنىن انىقتاي الدى.
«بۇل ەكسپەديسيالاردىڭ بىرەگەيلىگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي ءيىلىسى اۋماعىندا «گەوگليفتەر» دەپ اتالاتىن كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر بار. ولار بەلگىلى ءبىر پىشىندە كەلەدى، دوڭگەلەك نەمەسە شارشى ءپىشىندى ۇيىندىلەر. ءۇشتوعاي شارشىسى، بەستاماق ساقيناسى، قاراتورعاي ساقيناسى سياقتى ەسكەرتكىش بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەسكەرتكىشتەردىڭ نە ءۇشىن سالىنعانى، قۇرىلىس ۋاقىتى جانە ولار قانداي كەزەڭگە قاتىستى ەكەنىن بەلگىسىز بولدى. زەرتتەۋ بارىسىندا ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرىندە جەرلەۋ ورنى تابىلدى، كەيبىر قورعاندار بوس بولىپ شىقتى. وندا اينا، بەلدىك پەن تەمىر دوپتىڭ قالدىقتارى تابىلدى»، - دەدى ت.مامىروۆ.
سونىمەن قاتار، بەلگىلەر-تامعالار قويىلعان قورشاۋلاردا تاس مۇسىندەر مەن ستەلالار قازىلدى. الدىن الا مالىمەتتەر بويىنشا، جەرلەۋ، بۇكىل كەشەن سياقتى، ەرتە سارمات مادەنيەتىنە جاتادى.
2023 جىلدىڭ جازىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى «حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى» كەزەڭىنە جاتاتىن تاۋتەكەلى-1 قورىمىنا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. ەسكەرتكىشتى زەرتتەۋ بارىسىندا 18 جەرلەۋ عيماراتى مۇقيات زەرتتەلدى، ولار الدىن-الا مالىمەتتەر بويىنشا سيانبيا تايپالار بىرلەستىگىنە تيەسىلى بولۋى مۇمكىن.
سپيكەر ارحەولوگياعا كوپ كوڭىل بولىنەتىنىن اتاپ ءوتتى. ارحەولوگيا، جالپى عىلىم سياقتى، قارقىندى دامىپ كەلەدى، ءوز جۇمىسىندا ارحەولوگتار عىلىمنىڭ باسقا سالالارىنداعى ادىستەردى قولدانادى. ينستيتۋت بەيىندى ماماندار دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىندارىمەن تىعىز ءوزارا بايلانىس جاسايدى.
«ءقازىر ارحەولوگيالىق قازبالاردى كوتەرە وتىرىپ، ءبىز كوپتەگەن ۇلگىلەردى الۋعا تىرىسامىز. ءبىز ونى ءقازىر زەرتتەي الماساق تا، ونى بولاشاق ۇرپاققا قالدىرامىز. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن تابىلعان ولجالار قايتا قاراستىرىلۋدا»، - دەپ اياقتادى سپيكەر.