جۋىردا قايتىس بولعان ۇلكەن كىسىنىڭ ۇيىنە كوڭىل ايتىپ باردىق. قىس مەزگىلى. جىلاپ-سىقتاعان جاندار. كوڭىل ايتىپ كەلۋشىلەر ۇزدىكسىز كىرىپ-شىعۋدا. ءار اداممەن بىرگە سىرتتان قۇشاق-قۇشاق سۋىق اياز دا كىرىپ جاتىر. ەدەندەگى توسەنىشتىڭ ءبارى جيناپ الىنعان. سىرتتىڭ اياق كيىمىمەن تاپتالىپ قالماسىن دەگەنى. ءولىم بولعان ۇيدەگى قالىپتى احۋال.
كوز جۇمعان كىسىنىڭ سۇيەگى تورگى بولمەگە قويىلعان ەكەن. ەسىگى جابىق، ارينە. كەشكى قوناقاسىعا داستارحان ءمازىرى جاسالىپ جاتقانى بايقالادى. ايەل زاتى بولعاسىن جان-جاعىڭا قارايسىڭ دەگەندەي، بىر-ەكى كەلىنشەك ۇلكەن تاباققا ەكى قولدى مولىنان سالىپ جىبەرىپ سالات ارالاستىرىپ تۇر ەكەن. اڭگىمەلەرى دە قولايسىزداۋ، جەكە شارۋالارىن قاۋزاپ تۇر، اراسىندا كۇلىپ قويادى. بۇل كورىنىس كوڭىلىمە كولەڭكە ءتۇسىردى. «تاماق ارسىز، كۇلكى ارسىز» دەگەن سول-اۋ. جابىرقاپ قالدىم. «ۇلكەن كىسى عوي، ارتى توي بولسىن!» دەگەن كۇندە دە، مارقۇمنىڭ جامباسى ءالى جەرگە ءتيىپ ۇلگەرمەگەن ۇيدە سالات جاسالىپ جاتقانى قالاي دەسەك تە اقتاپ الۋعا كەلمەيتىن جاعداي.
جالپى، بۇعان دەيىن دە «كىسى قايتىس بولعان ءۇي قۇران وقىتقاندا داستارحان ۇستىندە شىنى (كەسە) قوياتىن ورىن تاپپايسىڭ. ۇيىپ-توگىپ جەمىس-جيدەك تە، سالات تا جاساپ قويادى. بۇل دۇرىس ەمەس» نەمەسە «اركىم ءوزى بىلەدى، نە قويعىسى كەلسە دە!» دەگەن سىندى پىكىرلەردى ەستىپ ءجۇرمىز عوي. بالكىم، بىزگە اس بەرۋ مادەنيەتىن ەنگىزۋ كەرەك شىعار دەگەن وي دا كەلدى وسى ءسات.
وسى تاقىرىپتا ءدىن وكىلدەرىنىڭ وي-پىكىرىن بىلمەككە الماتى ورتالىق مەشىتىن بەتكە الدىق. ءبىزدى قارسى العان مەشىتتىڭ باسپا ءسوز وكىلى «وزەكتى ماسەلە، ءدال ءقازىر كوتەرىلە باستاعان تاقىرىپتى ايتىپ تۇرسىز» دەدى. ءسويتىپ ءبىزدى الماتى قالاسى ورتالىق مەشىتىنىڭ جانىنا اشىلعان «Qamqor-sharapat» سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى تالعات دايرابايۇلىمەن جۇزدەستىردى
ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىك، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، باس ءمۇفتي ناۋرىزباي قاجى تاعان ۇلىنىڭ باستاماسىمەن الماتى قالاسى ورتالىق مەشىتىندە وسى «Qamqor-sharapat» سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ وكىلدىگى اشىلىپتى. بۇل ورتالىق بۇگىنگى كۇنى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعان جەرلەۋ راسىمدەرىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ، جانازا، اس بەرۋ كەزىندەگى ءداستۇر، ادەپتەردى جۇيەلەۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. دەمەك، ءبىز كوكەيدەگى ساۋالدارىمىزعا ناقتى جاۋاپتى الامىز دەپ قۋاندىق. ەندىگى ءسوز تىزگىنىن سول كىسىگە بەرەيىك.
شاريعات نە دەيدى؟
– بيسميللا راحمان-راحيم، اللاعا ماداق، پايعامبارىمىزعا سالاۋاتتار بولسىن! مىناۋ قاسيەتتى قۇران كارىمدە اللا تاعالا ايتادى، سءىزدىڭ تۋىسقانىڭىزدان، جاقىنىڭىزدان بىرەۋ جان تاپسىرسا، ياعني راببىسىنا قايتسا، وندا سىزگە ءتورت نارسە مىندەت بولادى. ءبىرىنشىسى – جۋىندىرۋ. ەكىنشىسى – كەبىندەۋ. ءۇشىنشىسى – مارقۇمنىڭ بۇل جالعان دۇنيەدە ءبىلىپ تە، بىلمەي دە ىستەگەن كۇنالەرى بولسا كەشىرىم سۇراپ، جانازا نامازىن وقۋ. ءتورتىنشىسى – جەر قويناۋىنا تاپسىرۋ. وسى ءتورت نارسەنى ورىنداساڭىزدار، سىزدەر اللانىڭ جانە مارقۇم بولعان كىسىنىڭ الدىنداعى ءوز مىندەتتەرىڭىزدى ورىنداعاندارىڭىز دەيدى. ال ءسىز ايتىپ وتىرعان اس بەرۋ ول ادامداردىڭ ءوزىنىڭ شاما-شارقىنا، مۇمكىندىگىنە قاراي جاسالادى، شاريعاتتا ول مىندەتتەلمەيدى. شاريعات دەگەنىمىز – ول قۇران مەن حاديس.
قۇران باعىشتاڭىز
– بىردە پايعامبارىمىز ساللاللاحۋ عالەيحي ۋاسسالامعا ءبىر ادام كەلدى. «ءيا، راسۋل اللا، ءبىر كىسى ماعان كوپ جاقسىلىق جاسادى. سول جاقسىلىقتارىن وسكەندە قايتارام دەگەن وي بولدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە مەن دە ءوسىپ، ءوز قولىم ءوز اۋزىما جەتكەن كەزدە الگى جاقسى ادامىم و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. مەن ەندى وعان نە ىستەي الامىن؟» دەپ سۇرادى. سوندا پايعامبارىمىز ساللاللاحۋ الەيحيۋاسسالام ءۇن-تۇنسىز قالدى. ءۇنسىز قالعانى – ول وزدىگىنەن سويلەمەيتىن ەدى، اللادان حابار كۇتتى. پايعامبارىمىز ءبىرازدان كەيىن ءتىل قاتتى. «سەن وعان قۇران وقىتىپ جاقسىلىق جاساي الاسىڭ، ونىڭ ازىعى دا، تاماعى دا – قۇران» دەدى. دەمەك، ۇيگە ءبىر يمامدى شاقىرىپ، مۇمكىندىگىنە قاراي ءبىر توقتىسىن سويىپ، سونىمەن قۇران باعىشتاسا بولدى ەمەس پە؟ ەڭ ماڭىزدىسى – قۇران حاتىم وقىتۋ.
جىلقى سويۋ كەرەك...
– ءبىزدىڭ قازاقتا «ءولىم باردىڭ مالىن شاشادى، جوقتىڭ ارتىن اشادى» دەگەن ءسوز بار. استا-توك داستارحان جايۋعا بىرەۋدىڭ جاعدايى كەلسە، ەكىنشىلەرى ءبىر ايلىقتان ەكىنشى ايلىققا ارەڭ جەتىپ جۇرگەن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق قينالىپ تۇرسا دا جىلقى سويادى. ءقازىر جىلقىنىڭ ءوزى كەمى بەس ءجۇز، التى ءجۇز مىڭ تەڭگە تۇرادى. ءيا، ودان كەيىن داستارقانى بار، باسقاسى بار. ونىڭ بارلىعى شىنداپ كەلگەندە ىسىراپشىلدىققا اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءار نارسەنى وزىندىك نورمالارمەن اتقارعان دۇرىس.
ءيا، مىسالى، ادامى قايتىس بولىپ جاتقان ۇيگە بارساڭىز، كەيدە بالا-شاعاسىن تاپپاي قالاسىز. بءىرى جىلقىعا كەتكەن، ەكىنشىسى «التىن ورداعا» ازىق-تۇلىك اكەلۋگە كەتكەن بولىپ شىعادى. دەمەك، ءبارى توي وتكىزەتىندەي شاپقىلاپ ءجۇر. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءۇش كۇنگە دەيىن قازا بولعان ۇيدەن تاماق جەمەۋدى بۇيىرعان. قازاق سول ءداستۇردى ۇستاپ، ەرتەرەكتە الىستان كەلگەن ساپارشىلارعا عانا، ونىڭ وزىندە كورشىلەرى اس-سۋىن ۇسىنعان.
ال ءقازىر تۋىسىنان ايىرىلىپ جاتقان ادام بىرەۋدەن قارىز السا دا داستارحان جاساۋمەن اۋرەلەنىپ كەتەدى. سول العان قارىزىن وتەۋ ءۇشىن قانشا مەحنات شەگەتىنىن ەسكەرمەيدى. بۇل، ارينە، ۇلكەن قاتەلىك.
قوناقاسى
– ءبىراق ءبىز ەشكىمگە داستارحان جايما دەپ تاعى ايتا المايمىز. سەبەبى، ءمايىتتىڭ يەلەرى ءوزى بىلەدى. دەگەنمەن، ءقازىر بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا اس بەرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. جۇرگەن جەرىمىزدە ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋدى ناسيحاتتايمىز. ءبىراز وڭىردە، اسىرەسە، اۋىل، اۋدانداردا جەرگىلىكتى اقساقالدار كەڭەسىنىڭ، يمامداردىڭ شەشىمىمەن استىڭ داستارقانىنا قويىلاتىن تاعامدار ءتىزىمى بەكىتىلگەن.
ايتپاقشى، ءبىز ءقازىر الماتىدا مەيرامحانالارعا دۇركىرەتىپ تۇرىپ ءجۇز، ەكى ءجۇز ادامعا قوناقاسى بەرۋدى توقتاتتىق. ەندى قوعام بولعاسىن، ءبىرلى-جارىم ادامدار كەزدەسىپ قالادى. بولاشاقتا ولار دا كوپشىلىكپەن نيەت بىرىكتىرەدى دەپ سەنەمىن.
الداعى ۋاقىتتا استى تويحانالاردا ەمەس، مەشىتتەر جانىنان اشىلعان اسحانالاردا بەرىلەتىن جاعدايعا جەتەتىن بولامىز. قۇراننىڭ مەشىتتە وقىلعانى ابزال عوي. ينشاللا، وعان دا جەتەمىز. مىسالى، ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار وڭىرىندە، اتاپ ايتسام، الماتى، قىزىلوردا وبلىستارىندا مەشىت جانىنان اس بەرۋ ءداستۇرى قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. نەگىزگى ماقساتىمىز، تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ.
داندايسۋعا بولمايدى
– ءيا، اۋىلدى جەرلەردە اس بەرۋ مادەنيەتىنە ءمان بەرءىلۋدە. سەبەبى، اۋىل دەگەن جاقسى عوي، اۋزى دۋالى، بەتكە ۇستار اقساقالدارى، بەتكە تۇتار يمامى بار دەگەندەي، حالىق ولاردى تىڭدايدى، سوزگە توقتايدى. ال ءبىزدىڭ الماتى الىپ مەگاپوليس بولعان سوڭ، باقىلاۋ جاساۋ، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ كەرەك دەگەن جاقسى نيەتىمىزدى كوپشىلىككە ءتۇسىندىرۋ، جەتكىزۋ قيىنداۋ ءتيىپ تۇر ازىرگە. سەبەبى، بارلىق كافە، مەيرامحانالاردىڭ ويى مول تابىس، اقشا تابۋ عانا. ولارعا داستارحانعا نەعۇرلىم مول تاعام قويىلسا، تابىس تا سونشالىقتى كوپ تۇسەدى. اينالىپ كەلگەندە ىسىراپشىلدىققا جول بەرىلىپ جاتىر. ال ىسىراپشىلدىق – اللا تاعالا سۇيمەيتىن ءىس. ىسىراپشىلدىق – تىرنەكتەپ تاپقان دۇنيەنى اياۋسىز شاشىپ، باردىڭ باعاسىن بىلدىرمەيتىن مىنەز كەسەلى. دەمەك، ورىنسىز جۇمسالعان بارلىق نارسەنى ىسىراپ رەتىندە باعالاۋعا بولادى. ال پايعامبارىمىز (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) بىلاي دەگەن: «جەڭدەر، ىشىڭدەر، ساداقا بەرىڭدەر جانە كيىڭدەر، ءبىراق ىسىراپشىلدىق پەن داندايىسۋعا جول بەرمەڭدەر».
قۇرمەت
– ارينە، ءوزىمىز مۇسىلمان بولعاندىقتان ءداستۇرىمىزدى جوعالتپاي، مارقۇمنىڭ قىرقىن، جىلىن بەرۋدى ءبىز قولدايمىز، بەرگەن دۇرىس. ءبىراق ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەگەن ابزال. مىسالى، ءبىر كىسى ايتادى، «اكەمە كوزى تىرىسىندە ەشتەڭە جاساپ بەرە الماپ ەدىم، تىم بولماسا اسى دۇرىس ءوتسىن» دەپ جەمىس-جيدەكتىڭ دە ءتۇر-تۇرىن قويادى. بۇل – ىسىراپشىلدىق ءارى ءوزى ءۇشىن ماقتانگەرشىلىك. ياعني ءوزىن كورسەتكىسى كەلىپ تۇر. قۇرمەتتى اكە-شەشەمىزگە كوزى تىرىسىندە كورسەتكەنىمىز ابزال.
ال ەندى جىلدىق اسىن قالاي وتكىزسە دە، اركىم كورپەسىنە قاراي كوسىلىپ بەرە بەرسىن، قارسى ەمەسپىز. توي قىلىپ، ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتقىزىپ وتكىزە مە، ءوز ەركى. ونىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە بۇرىننان بار.
«توي داستارحانى ەمەس...»
الەۋمەتتىك جەلى وقىرماندارىنىڭ دا پىكىرىنبىلمەككە پاراقشامىزعا ساۋال قالدىرعان ەدىك. ءبىز العان جاۋاپتار تومەندەگىدەي.
ايناكەز اقمولدانوۆا:
– ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ مولداسى حالىققا «اسقا سالات، جەمىس-جيدەك، تاتتىلەر مۇلدە قويىلمايدى، داستارحانعا تەك الىستان جول ءجۇرىپ كەلگەندەر عاناكىرەدى. اۋىلدىڭ ادامدارى ۇيلەرىنە قايتا بەرەدى. تىڭداماساڭىزدار، جانازا وقىمايمىن» دەدى. اقىرى ايتقانىن جاساتتى. اۋىلدىڭ ءبىر كەلىنى ءوزىتۋىپ-وسكەن اۋىلىنداعى ءتارتىپتىڭ وسىنداي ەكەنىن، «ەسەسىنە شىعىن از» دەپ اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرسا، ءبىر سىنىپتاسى ايتادى دەيدى: «وندا سەندەرگەبارىپ ءولۋ كەرەك ەكەن، ءا؟» – دەپ. ءازىلى بولسا دا، اششى شىندىق!
زايدا وراقوۆا:
– ءقازىر كوپ جەردە شەكتەلدى، بۇرىنعىداي ەمەس، از-ماز عانا اس ءمازىرى قويىلادى.
زاۋرە زاقان قىزى:
– تويداعىداي بەس-التى ساعات وتىرىپ، بيلەپ كەلىپ، قايتا ىشىپ-جەيتىن جەر ەمەس. «ارتىلسا، پاكەتكەسالىپ اكەتەدى، سارقىت قىلىپ، جۇعىستى بولسىن»دەيتىن دە ءجونى جوق. سوندىقتان ولىمدە قايىستىرىپۇستەل جاساۋ دۇرىس ەمەس. كوڭىل ايتۋعا، تيە بەرسىندەپ اۋىز تيۋگە عانا كەلەدى عوي جۇرت. سوندىقتانداستارحانعا شەلپەك، باۋىرساق، ال ءشايعا ءتاتتى، بوتەلكەدەگى سۋ عانا قويىلىپ، تاباقتى ەت تۋراپ قاناتارتۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، مۇنى جاتقا ەمەس، جاقىنىما دا ۇقتىرا، ىستەتە الماي كەلەمىن. ءبارىنىڭايتاتىنى – «ەل كۇلەدى». ولىمدە داستارحانعاكۇلەتىن قاي قاسيەتسىز قازاق ەكەنىن؟!
سەيفوللا شايىنعازى:
– قايتقان كىسى اسىنىڭ توي ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋكەرەك. ونى تۇسىنسەڭىز، جانازادا قۋانۋدىڭ كەرەكەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك. ونى تۇسىنسەڭىز، قازاعابەرىلگەن استا جالماڭداپ نەشە ءتۇرلى تاماق جەۋدىڭجاراسپايتىنىن ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك. توي داستارحانى مەن قايتقان ادامعا جايىلعان داستارحان بىردەيبولماۋعا ءتيىس.
قاسيەت توبىقتى:
– شىنىمدى ايتايىن، مەن، ماسەلەن، انامقايتقاندا داستارحانعا ءبارىن سالدىم. ومىرىمىزدەءتۇرلى جاعدايلار، وقيعالار بولدى، سوندىقتان كوزىتىرىسىندە جارقىراتىپ ءبىر توي جاساپ بەرە المادىق، تىم بولماسا سوڭعى ساپارىنا توي سياقتى جاساپشىعارىپ سالعىمىز كەلدى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. اركىم جاعدايىنا قاراسىن.
اقايشا امانوۆا:
– قازالى ۇيدەن تاماق دامەتەتىندەر كوبەيىپ كەتتى، اش ادام قۇساپ. بىرەۋ قايعىرىپ وتىرسا، ءۇي جاپ-جاقىن بولا تۇرىپ سول ۇيدەن ءشايىن ءىشىپ، ودانقالدى ۇيگە الىپ كەتەم دەيتىندەر دە بار. ۇيات-اي!
قازىنا مولدابەك:
– جاعدايى بار ادام تۋىسىن جاقسى جونەلتكىسىكەلەدى. وعان ەشكىم شەكتەۋ قويا المايدى. ءبىراق جاعدايى جوق ادام وعان قاراپ، «مەن قالىپ قويمادىم با» دەگەن ويمەن ول دا تىراشتانىپ جاقسى داستارحان جاساۋعا ۇمتىلىپ، قينالىپ قالماي ما؟ ماسەلە سوندا. سونداي-اق، ماقتانگەرشىءلىككە جول بەرمەۋ كەرەك. كەيدە تانىستارىمىزدىڭ اراسىندا «پالەنشەنىڭ قوناقاسىن نەمەسە قىرىق كۇندىك اسىن ءپالەن دەگەن ءداۋ مەيرامحانادا بەردى، بالالارى مىقتى ەكەن!» دەپ جاتادى. بۇل جەردە، مەنىڭشە، ولگەن كىسىنى ەمەس، بالالارىنىڭ اتى اتالىپ تۇر. دەمەك، ەلدەن ۇيات بولماسىن دەپ ءوزىمىزدى كورسەتىپ قالعىمىز كەلىپ جاتقان سياقتى ما، قالاي؟!
جانات رايىمبەكوۆا:
– يا، دۇرىس ايتاسىز. ءتىپتى، قارت كىسى ەمەس، قىرشىنجاس ءولىپ، جاقىندارى قان جۇتىپ وتىرعاندا دا، تويدىڭ داستارحانىندا وتىرعانداي، ىشىپ-جەپ، ساڭق-ساڭق كۇلىپ اڭگىمە ايتاتىندار دا بار، كورىپ ءجۇرمىز. باياعىدا ولگەن ۇيدە قازان كوتەرمەگەن عوي قازاق. «ءولىم باردىڭ مالىن شاشادى، جوقتىڭ ارتىن اشادى» دەگەن ءسوز بار. بىرەۋدىڭ جاعدايى كەلسە، ەندى بىرەۋ زورعا كۇنىن كورىپ وتىر، وعان ولىك شىعىپ جاتقان ءۇيدىڭ داستارحانىن جاۋداي تالاپ جاتقانداردى قوسىڭىز.
گۇلجانات يحسانوۆا:
– ءبىزدىڭ اۋىلدا (شىعىس قازاقستان وبلىسى) شەكتەۋ بار. ارنايى بەكىتىلگەن تاعامدى عانا قويامىز. جەمىس، سالاتتار سالىنبايدى داستارحانعا. ەل-جۇرتسول تالاپقا ۇيىعان.
الماتى قالاسى ورتالىق مەشىتى «Qamqor-sharapat»
سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ
ديرەكتورى تالعات دايراباي ۇلى