ءاربىر دامىعان ەلدىڭ نەگىزگى باعىتى – ادىلەتتى قوعام. وسى مۇددە توڭىرەگىندە توپتاسادى. بولاشاقتا اتقارار ىستەرىن باعامداپ وتىرادى. ءبىزدىڭ دە ءوز جولىمىز بار. ۇلى ماقساتقا قاراي قادام باسىپ بارامىز.
ەلىمىزدە الەۋمەت پەن الەۋەتىتىڭ جاي-كۇيىن ءبىلىپ، زەردەلەپ جۇرگەن عالىمدار جەتەرلىك. ويتكەنى عالىم وتكەندى بىلەدى، بۇگىنگى جاعدايدى تۇيسىنەدى، كەلەشەكتى باعامدايدى. سوندىقتان ساياساتتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي ساراپشى ايدار امرەبايەۆپەن سۇحبات قۇرعان بولاتىنبىز.
- بۇل جولعى جولداۋدىڭ ءمان-ماڭىزىنا توقتالىپ وتسەڭىز…
- قازاقستاندا جىل سايىن مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىن جاريالايدى. بۇل ساياسي داستۇرگە دە اينالدى. ارينە باتىستان تامىر تارتاتىن قالىپتاسقان ءۇردىس. «قاڭتار وقيعاسى» وتكەننەن كەيىن اتا زاڭعا جاڭا ساياسي، قۇقىقتىق وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. پرەزيدەنت، پارلامەنت، ءماسليحات سايلاۋلارى ءوتتى. بۇنىمەن شەكتەلمەي، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە بەت بۇرىلدى. بيىلعى جولداۋ تولىعىمەن ەكونوميكاعا ارنالدى.
ەلدە «مىقتى پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» دەيتىن بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىن بىركەلكىگە كەلتىرۋگە كۇش سالىنىپ كەلەدى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ وسى ۇستانىمدى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ۇستىندە. بۇرىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، اتقارۋشى بيلىكتەن جوعارى تۇراتىن. ەندى ونىڭ قۇرىلىمى وزگەردى. بۇدان بىلاي مينيسترلىكتەردىڭ ءوز سالاسىنا جاۋاپكەرشىلىگى كۇشەيدى. ستراتەگيالىق شەشىمدەر قابىلدايتىن بولادى. سونىڭ ارقاسىندا پرەزيدەنت پەن پارلامەنتكە مينيسترلىك الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە ت.ب. سالاداعى ىستەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن بولادى.
سۋ ماسەلەسى ورتا ازياعا وزەكتى بولعالى تۇر. جامبىل وبلىسىنداعى بۇرىنعى گيدرولوگيالىق جوعارعى وقۋ ورنىن بولماشى بىرنارسەگە اينالدىرىپ الدىق. بۇيىرسا وسىنداي ءبىرقاتار ىستەر قايتا جانداناتىن شىعار. ءۇمىت زور. ەڭ نەگىزگىسى ايتۋ عانا ەمەس، ءار تاپسىرمانىڭ قالاي ورىندالعانىن قاداعالاۋ بولىپ تابىلادى.
- قازاقي كادر قاجەت پە؟
- البەتتە! تەرەڭنەن قاۋزايىن. باياعىدا ءبىر جاعداي بولا قالسا، مينيسترلىك پەن اكىمشىلىك بىر-بىرىنە سىلتەيتىن. قۇددى دوپ تەپكەن فۋتبول ويىنى بولاتىن. ەلگە جاس ماماندار، ءبىلىمدى ازاماتتار كەلىپ جاتىر. وسى جانداردىڭ كوبى شەتتە وقىعان، ەشقانداي بىلىققا بىلعانباعاندار. پرەزيدەنتتىك رەزەرۆتەگىلەرگە مۇمكىندىك بەرگەن دۇرىس. مينيسترلىكتىڭ جۇمىسىن دۇرىس اتقارا الۋ ءۇشىن، جانىندا كەڭەسشى-ساراپشى توپ قۇرىلۋى قاجەت. جۇيەمىز كەڭەستىك كەزەڭنەن ءوتىپ، دەربەستىك العان شاقتا قالىپتاسىپ، بۇگىنگى زاماناۋي ۋاقىتقا جەتتى. الگى جاس كادرلارمەن دۇرىستاپ تۇرىپ اينالىسقان ءجون. الگىندە ماقتاپ وتتىك. ەندى مەدالدىڭ ەكىنشى جاعىنا زەر سالايىق. كەيبىرى شەتەلدەن ءبىتىرىپ كەلەدى دە، قازاق ەلىنىڭ جاعدايىن بىلمەي جاتادى. ماسەلەن يندۋستريا سالاسىندا ىستەيتىن بولسا، زاۋىتتان باستاپ ىستەسە، بىلايشا ايتقاندا ەسىگىنىڭ قاي جەردەن اشىلاتىن بىلسە دەيمىز. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ جاقسى تۇستارىنا بار-تۇعىن. ياكي، مينيستر بولۋ ءۇشىن سول سالانىڭ بارشا ەتاپتارىنان ساتىلاپ ءوتىپ، تاجىريبەلى مامان بولۋى كەرەك ەدى. تاعى ءبىر مىسال اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولامىن دەسە، اۋىلدىڭ جاعدايىن ءبىلىپ، مالشارۋاشىلىعىندا، شارۋاشىلىقتا ىستەپ، تاۋىق پەن سيىردى اجىراتا الاتىن احۋالعا جەتەتىن. وتكەن جولى جاپ-جاس قىز ءزۇلفيا سۇلەيمەنوۆاعا ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆەدومستۆوسىن باسقارتىپ قويىپ ەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك وعان شاماسى جەتپەدى. اباي وبلىسىنداعى سەمەي ورمانى ءورتى كەزىندە جىلاپ قالدى. سونداي-اق كيىكتەر پروبلەمالارىمەن الىستى. ايتەۋىر سول جاستار ۇلكەن لاۋازىمدا بىرنەشە اي عانا وتىردى. وسى جاعىن دا رەتتەگەن ابزال.
ساياسي ساراپشى رەتىندەگى نەگىزگى وي ول – بيلىك تۇراقتىلىعى. ءار جارتى جىل سايىن اۋىستىرا بەرگەننەن ەشتەڭە ۇتپاسپىز. ءمينيستردىڭ 3-5 جىلدىق باعدارلاماسى بولۋى كەرەك. ونى پارلامەنتپەن كەڭەسىپ، تالقىلاپ بەكىتسە دەيمىز. ءسويتىپ مۇمكىنشىلىك بەرەيىك. بەلگىلەنگەن مەرزىم اياقتالعان سوڭ پارلامەنتكە جاۋاپ بەرسە بولادى. مينيستر ۋاعىندا ۇسىنعان ىستەردىڭ قاي بولىگىن ورىنداعانىن، كەيبىر قىرىنا ەپتىلىك تانىتا الماعانىن اشىپ ايتسىن. ءبىزدىڭ عىلىم، ءبىلىم سالاسىندا قانشاما باسشى بولدى. ءار ءمينيستردىڭ جۇمىس ىستەيتىن مەرزىمى 1-2 جىلدان اسپاي قالدى. قىسقا مەرزىمدە نە ىستەي الاسىز؟! ەڭ باستىسى حالىققا جاقىن بولىپ، مۇڭ-مۇقتاجىن ەسكەرىپ وتىرۋ شارت. حالىق بولماسا مينيستر جوق. وسى جاعىن تۇسىنسە، سوندا عانا ءىس ونەدى.
عىلىمعا قارجىنى اياماۋ قاجەت
- عالىمدار، ساراپشىلار «عىلىم تۋرالى» زاڭدى قايتا قابىلداپ، ۇعا دۇرىستاپ قۇرعان ابزال دەپ ءجيى ايتادى. جالپى عىلىمنىڭ جاعدايى قالاي؟
- عىلىمسىز دامۋ بولمايدى. عىلىمعا جاعداي جاسالماسا قوعام مەن مەملەكەتتە توقىراۋ باستالادى. ەلدىڭ تاعدىرى ءبىلىم، عىلىمعا تىكەلەي بايلانىستى. ءقازىر ەكى ءتۇرلى عىلىم اكادەمياسى قالىپتاستى. سولاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىناتىن مەكەمە ەتىپ، ستاتۋسىن ايقىنداعان ءجون. ەل باسشىسى، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، عالىمداردى جيناپ، قازاق عىلىمى بولاشاقتا نە ىستەيدى، نە قويادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، اقىلداسسا نۇر ۇستىنە نۇر. اكادەميعا جەكە بيۋدجەت بەرىپ، ينستيتۋتتاردى قۇرامىنا قايتارىپ، ينستيتۋسيونالدى، فۋنكسيانالدى ءھام ستراتەگيالىق باعىتتارىن انىقتاعانى دۇرىس بولار ەدى.
ۋنيۆەرسيتەت جاعدايى الاڭداتادى. وعان زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى دەگەندى تاڭىپ قويدىق. جوو وقىتۋشىلارى عىلىمي زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعان تۇگىلى، ساباقتان باس المايدى. بىتپەيتىن قۇجات تولتىرىپ اۋرەلەنىپ شارشايدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنداعى مۇعالىمدەرگە عىلىممەن اينالىس دەگەن تالاپ قويعان دۇرىس ەمەس. وعان وقىتۋشى-پروفەسسورلار الەۋمەتتىك جاعدايى، زەرتحاناسى ءھام ۋاقىتى جوق.
اكادەميالىق جانە قولدانبالى ىزدەنىستەردى ءبولىپ قاراستىرايىق. اكادەميالىق فۋندامەنتالدى زەرتتەۋلەر - 10-20 قالا بەردى 50-100 جىلدى قاجەت ەتەدى. ۇلكەن دەڭگەيدە ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق عىلىمي باعدارلامالار قاجەت. بۇل ۇلىبريتانيا بار پروسەسس. ۇزاق مەرزىمدى جوبالاردان ەرتەڭ ناتيجەلەرىن سۇراۋعا بولمايدى. مىسالعا فيلوسوفتار 3 ايدا قانداي ناقتى ۇسىنىس بەرە قويادى. ءپالساپا ماماندارى جالپى تەندەنسياسىنى، قوعامنىڭ دامۋ باعىتتارىن، كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيدى. ال قولدانبالى زەرتتەۋلەردى 3-5 جىلدىڭ ىشىندە ءبىتىرىپ، قولدانىسقا بەرۋگە بولادى. وسى ەكى ۇسىنىستى تەزدەتىپ شەشسەك ەكەن.
عىلىمدى تەكسەرە بەرۋدى توقتايىق
- عالىمداردى ۇزدىكسىز تەكسەرە بەرگەنى عىلىمدى تۇرالاتىپ، مۇنىڭ ارتى عىلىمي كادر تاپشىلىعىنا اكەلىپ سوقتىرماي ما؟
- عالىمنىڭ جازعان-سىزعان ەڭبەگى جوعارىدان باقىلانادى. ءار سالانى مەڭگەرۋ ول – قيىنعا تۇسەدى. قايسىسى دۇرىس نەمەسە بۇرىستىعىن عالىمنىڭ ءوزى ايتسىن. ءار عالىم 100 كىسىگە تاتيدى. عالىم شىعارماشىلىق ادامى. ونى زاۋىتتاعى جۇمىسشى قاتارىندا قاراستىرۋ دۇرىس ەمەس. مەملەكەت ءاربىر عىلىمي قىزمەتكەردى ءىنجۋ-مارجان سياقتى ساقتاپ وتىرعانى ابزال. مەملەكەت باستى قۇندىلىعى ادام كاپيتالى بولسا، نەگىزگى وزەگى ول – عىلىمي كادر.
Antikor، مونيتورينگ، بىتپەيتىن كوميسسيانى عىلىم ادامدارىنا جاقىنداتۋعا بولمايدى. عالىمداردى ايالاپ ۇستاپ، قادىرلەۋ كەرەك. ولار بالاۋىز سياقتى. ءارتۇرلى سىلتاۋمەن تيسە بەرسەك، عىلىمنىڭ شىراعدانى سونەدى. عالىمدارىن جويعان ەل، بولاشاعىنا بالتا شاپقانمەن بىردەي. عىلىمدى تۇرتپەكتەۋ، 3-6 اي سايىن، قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە ەسەپ سۇراۋ، «سكوپۋس» تالاپ ەتۋ، الەمدە جوق پروسەس. بۇل ۇيات ءىس.
عالىمنان كۇندىز-تۇنى نە ىستەدىڭ، نە بەردىڭ دەي بەرسە، ولاردىڭ مەكەمەسىن اق، ج ش س سياقتى ءتۇرلى سەبەپپەن بولە بەرسە، عىلىم قۇردىمعا كەتەدى. وسى كۇنى عىلىم دەسە جاستار شوشىپ قاشاتىن دەڭگەيگە تۇستىك. كوپ مامان شەتەلگە كەتىپ جاتىر. قاراكوزدەرىمىز Apple سىندى الپاۋىت كومپانيادا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. قازاق جەرىندە جاستارعا مۇمكىنشىلىك جاساساق، يدەياسىن، ءبىلىمىن ەلگە جۇمسار ەدى.
دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەدەگى يگى تەندەنسيالاردى وزىمىزگە ەنگىزەيىك. بىردە سينگاپۋردا بولدىم. ءبىزدىڭ جيىنعا سول ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترى نوۋتبۋگىن الىپ كەلىپ قاتىستى. جانىندا كومەكشى بار. ءوزى قاراپايىم ەكەن. سوندا ءار عالىمنان سيفرلىق دامۋدىڭ بولاشاعىن، ونىڭ مەملەكەتكە تيگىزەر پايداسىن سۇرادى. ءارقايسىمىز لاۋازىمدى كىسىمەن بىرلەسىپ وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالدىق. ول وزىنە جازىپ الىپ كەتتى. سودان كەيىن قالا مەملەكەت سينگاپۋر دامىماي، ءبىز داميمىز با؟! بىزدە كوميتەت ءتوراعاسى كەلىپ تەكسەرسە، نە سۇراعانىن تۇسىنبەيسىز. پارادوكس!
- ۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ قاجەت پە؟
- ارينە! كەزىندە كورنەكتى ويشىل اريستوتەلدەن بىرەۋلەر «مەملەكەتتى كىم باسقارۋ كەرەك ؟ دەپتى. سوندا عۇلاما-عالىم «فيلوسوف باسقارۋ قاجەت!» دەگەن ەكەن. سەبەبى ونىڭ جالپى كوزقاراسى، ۇستانىمى، جاۋاپكەرشىلىگى بار. ويتكەنى ول ءوزىن سايلاعان جۇرتىنا باعىنادى، حالقىمەن ساناسادى. ۋاعىندا قازاق دالاسىنداعى حانداردى سايلادى عوي. حان سايلانعاندا ونىڭ دۇنيە-مۇلكىن «حانتالپاي» دەپ ەل-جۇرت ءبولىپ الاتىن كورىنەدى. سوندا حان حالقىنىڭ الدىندا تەك جاۋاپكەرشىلىكپەن قالادى. بي-شەشەن، اقىن-جىراۋ، باتىرلار دا ەلگە تانىلىپ كوتەرىلىپ وتىرعان. بۇل ءبىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءتول جولىمىز.
بىزگە «قازاق جولى» دەگەن كودەكس قابىلداۋ قاجەت. ونىڭ زاڭدىق كۇشى بولعانى جاقسى. ءاربىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءوزىنىڭ وتكەنىن ءبىلىپ، بۇگىنگە ساي ءىس قىلىپ، ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ قامىن ويلاپ وتىرۋى شارت. ءتىپتى قويىن كىتاپشا رەتىندە شىعارىپ، ۇدايى جانىمىزدا جۇرسە ارتىقتىق ەتپەيدى. «قازاق جولى» كودەكسىندە ۇلتتىق مەملەكەت، ءداستۇر-سالت، ەكونوميكا، فيلوسوفيا، ادەبيەت پەن مادەنيەت ءبارى قامتىلۋى ءتيىس. ءار سالانىڭ مامانى بىرلەسسە مۇنىڭ كونسەپسياسىن جاساپ شىعۋعا بولادى. قىتايدا «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول»، رەسەيدە «رۋسسكيي مير»، اقش «امەريكاندىق ارمان» دەگەن يدەيالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. بىزدە ءوزىمىزدىڭ جولىمىزدى تەز تاپپاساق، جاھان پروسەسىنە جۇتىلىپ كەتۋىمىز ىقتيمال. قازاق ءوز اتا-دىڭگەگىنەن ايىرىلماي، زاماناۋي اسپەكتىلەردى پايدالانىپ عۇمىر سۇرسە وركەندەيدى.