كەزدەسۋ شولپان-اتا قالاسىندا ءوتتى.
اقوردانىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ شولپان-اتا قالاسىندا وتكەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ IV كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىندە سويلەگەن ءسوزىنىڭ تولىق ءماتىنىن جاريالادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz
قۇرمەتتى مەملەكەتتەر باسشىلارى!
قۇرمەتتى كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار!
ەڭ الدىمەن، قوناقجايلىق كورسەتىپ، ىستىقكولدىڭ كوركەم تابيعاتىندا وسىنداي ماڭىزدى ءىس-شارانى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قۇرمەتتى سادىر نۋرگوجويەۆيچ جاپاروۆقا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ءبىزدىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىمىز حالىقارالىق ساياساتتىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالدى. بۇل جيىن اتالعان ايماقتىڭ الداعى دامۋ باعىتىن ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن رۋحتا ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قۇبىلمالى گەوساياسي جانە الەمدىك ەكونوميكانىڭ تۇراقسىزدىعى جاعدايىندا وتكەن كەزدەسۋىمىز ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماعى بەرىك ەكەنىن كورسەتەدى. سونداي-اق جاڭا سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپتەرگە بىرلەسىپ قارسى تۇرۋعا دەگەن ورتاق ۇمتىلىسىمىزدى بىلدىرەدى. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ جان-جاقتى جاقىنداسۋى ۋاقىت تالابىنان تۋىنداپ وتىر جانە باۋىرلاس حالىقتاردىڭ تۇپكى مۇددەلەرىنە تولىق ساي كەلەدى. 2018 جىلى قازاقستاندا وتكەن ءبىرىنشى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋدەن بەرى وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق بارلىق باعىت بويىنشا تۇراقتى تۇردە نىعايىپ كەلەدى. شىنايى تاتۋ كورشىلىك جانە وداقتاستىق رۋحىنداعى قاتىناستاردى قارقىندى دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتارالىق ساياسي ديالوگ مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ءوزارا ءتيىمدى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق قارىشتاپ كەڭەيۋدە. كۇش بىرىكتىرە وتىرىپ، ىقپالداستىقتىڭ پاندەمياعا دەيىنگى دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويمادىق، سونداي-اق تاۋار اينالىمىن ەداۋىر ارتتىرا الدىق. بىزدەگى مالىمەتتەر بويىنشا بىلتىر ىشكى وڭىرلىك ساۋدا-ساتتىق كولەمى 27 پايىزعا (2018 جىلعى 43 پايىزدىق ءوسىم كورسەتكىشىمەن سالىستىرعاندا) ءوسىپ، 8 ميلليارد دوللاردان استى. مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ بەرىك نەگىزى بولىپ قالا بەرەدى. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ مادەنيەتى كۇندەرى الما-كەزەك وتكىزىلۋدە، ۇلكەن فورۋمدار مەن كورمەلەر تۇراقتى ۇيىمداستىرىلۋدا، بىرلەسكەن عىلىمي-تاريحي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە، ستۋدەنت الماسۋ جانە باسقا دا شارالار بەلسەندى جۇزەگە اسىرىلۋدا.
كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنا قارسى كۇرەستەگى تابىستى سەرىكتەستىگىمىز ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ وتە جاقىن ەكەنىن ايقىن اڭعارتادى. پاندەميانىڭ ەڭ قيىن كۇندەرىندە بىر-بىرىمىزگە بارلىق قاجەتتى ازىق-تۇلىك، مەديسينالىق جانە باسقا دا گۋمانيتارلىق كومەكتى شۇعىل تۇردە كورسەتىپ، بىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىزدىڭ بەرىكتىگىن دالەلدەدىك. ءبىزدىڭ قاتىناستارىمىزدىڭ ەرەكشە سيپاتى ورتالىق ازيانى ءححى عاسىردا دامىتۋدى كوزدەيتىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى بۇگىن قابىلداناتىن شارتتا بەكىتىلگەن. بۇل قۇجات مازمۇنى مەن تاريحي پەرسپەكتيۆاسى تۇرعىسىنان بىرەگەي سانالادى. وعان ەلدەرىمىز اراسىنداعى مەملەكەتارالىق ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ 30 جىلدىعىندا قول قويىلۋىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. بۇل تاريحي قۇجات بەسجاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىمىزدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باسقانىمىزدى بىلدىرەدى. ورنىقتى دامۋدى، ايماقتىڭ تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ – كەلەشەك ۇرپاق الدىندا بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن ورتاق مىندەت. قازاقستاننىڭ وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى جان-جاقتى نىعايتۋعا، ورتالىق ازيانىڭ الەمدىك ارەناداعى ءرولىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق باعدارعا ادال بولىپ قالا بەرەتىنىن ايتقىم كەلەدى.
قۇرمەتتى ارىپتەستەر!
قازىرگى ۋاقىتتا ورتالىق ازياداعى ىنتىماقتاستىق جاڭا سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. بۇل بارىڭىزگە بەلگىلى. سوعان قاراماستان، قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرەتىنىنە جانە كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا ورنىعا تۇسەتىنىنە سەنىمدىمىن. ايماق ەلدەرى حالىقارالىق شيەلەنىس كۇشەيە تۇسكەن بەتبۇرىس كەزەڭدە وزدەرىن لايىقتى ۇستاي الادى. بۇعان پراگماتيكالىق جانە تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياساتىمىز ىقپال ەتەدى. ەلدەرىمىزدىڭ اۋماعى ەجەلدەن وركەنيەتتەر اراسىنداعى التىن كوپىر قىزمەتىن اتقارعان. مەنىڭ پىكىرىمشە، قازىرگى ۋاقىتتا دا ورتالىق ازيانىڭ ماڭىزدى ميسسياسى – جاھاندىق ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ باسەكەلەسۋشى پوليۋستەرى اراسىندا دانەكەر بولۋ. ەرتە مە، كەش پە كۇردەلى گەوساياسي قايشىلىقتار كەزەڭى اياقتالادى. اراداعى التىن كوپىر قىزمەتى قالادى جانە باۋىرلاس حالىقتاردىڭ كەلەشەك ۇرپاعى ءۇشىن تەڭدەسسىز مۇراعا اينالادى. ورتاق مۇددەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، مىناداي ىرگەلى مىندەتتەردى شەشۋگە ءمان بەرۋدى ۇسىنامىن.
ءبىرىنشى. قاۋىپسىزدىك پەن ديپلوماتيا سالالارىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلداردى نىعايتۋ كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. بۇل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ وركەندەۋىنە ءتيىستى جاعداي جاساۋ ءۇشىن وتە قاجەت. ورتالىق ازيا ورنىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋعا، جان-جاقتى ىنتىماقتاستىققا، بەيبىتشىلىك پەن وركەندەۋگە ۇمتىلعان اۋقىمدى ايماققا اينالۋى قاجەت. قاۋىپسىزدىككە تونەتىن قاتەردىڭ الدىن الۋ جونىندەگى شەشىمدەردى بىرلەسىپ ازىرلەۋ ءۇشىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حاتشىلارىنىڭ تۇراقتى كونسۋلتاسيالار مەحانيزمىن ىسكە قوسقان ءجون. بۇدان بولەك، وڭىرلىك جانە حالىقارالىق پروبلەماتيكانىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىنە قاتىستى كەلىسىلگەن ادىستەردى ازىرلەۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنە، كەمىندە جارتى جىلدا ءبىر، تۇراقتى تۇردە كەڭەس وتكىزۋگە تاپسىرما بەرۋدى ۇسىنامىن. ايماقتان تىس سەرىكتەستەرمەن اراداعى ىنتىماقتاستىققا كەلەر بولساق، قازاقستان كوپجاقتى فورماتتار اياسىندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ءىس-قيمىلدار تۇجىرىمداماسىن قابىلداۋعا بولادى دەپ سانايدى. ءبىز بەلگىلەنگەن گەوگرافيالىق شەكارامىزدىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويماۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ورتالىق ازيا كوشباسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنە شاقىرىلعان قوناق رەتىندە وزگە دە شەكارالاس مەملەكەتتەردىڭ، ماسەلەن رەسەي مەن قىتايدىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلدەرى قاتىسۋىنا بولار ەدى. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنە، اسىرەسە ناقتى ماسەلەلەردى قاراستىرۋ كەزىندە پايدالى بولادى.
ەكىنشى. ءبىز، مەملەكەتتەر باسشىلارى وڭىردەگى ءالى دە ساقتالىپ وتىرعان تۇراقسىزدىق فاكتورلارىن بارىنشا جويۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتى جاساۋعا ءتيىسپىز. مەملەكەتارالىق شەكارالارداعى ءاربىر مىلتىق داۋسىنىڭ جاڭعىرىعى ەكى ەلگە عانا ەمەس، بۇكىل وڭىرگە جاعىمسىز اسەر ەتەدى. كەرىسىنشە، ءدال قازىرگى داعدارىس جاعدايىندا مەملەكەتتەرىمىز قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋ ىسىندە وركەنيەتتىلىكتىڭ، جاۋاپتىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋگە ءتيىس. شەكارانى زاڭدى تۇردە راسىمدەۋ ۇدەرىسىنىڭ وتە كۇردەلى ءارى قيىن ەكەنىن ءوز تاجىريبەمىزدەن بىلەمىز. داۋلى ماسەلەلەر شىنايى تاتۋ كورشىلىك پەن حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ىرگەلى قاعيداتتارىنا قۇرمەت كورسەتۋ ارقىلى تەك قانا بەيبىت جولمەن شەشىلۋى مۇمكىن. بۇنىڭ باسقا جولى جوق. بۇل كەشەندى پروبلەمالاردىڭ ەلەمەۋدىڭ نەمەسە سوزبالاڭعا سالۋدىڭ سالدارى قيىن بولادى، ءتىپتى ورتالىق ازياداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باعىتتالعان بارلىق كۇش-جىگەرىمىزدى جوققا شىعارۋى مۇمكىن. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ءوزىنىڭ شەكاراسىن تولىق دەليميتاسيا جاساعان مەملەكەت رەتىندە، قازاقستان، ءوزارا ءتيىمدى شەشىمدەر ىزدەستىرۋگە بارىنشا كومەك كورسەتۋگە دايىن. ناقتىراق ايتقاندا، شەكارانى دەليميتاسيالاۋدىڭ ءوزارا ءتيىمدى تاسىلدەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن ساراپشىلار الاڭىن قۇرۋدى ۇسىنامىز. بۇل جۇمىسقا تاجىريبەلى زاڭگەرلەر، كارتوگرافتار، شەكاراشىلار جانە باسقا دا مامانداردى تارتۋ كەرەك. وسى ىستە ۇيلەستىرۋ مىندەتىن سىرتقى ىستەر مينيسترلەر كەڭەسىنە جۇكتەۋگە بولادى.
ءۇشىنشى. كوپجاقتى ىقپالداستىقتىڭ بەرىك ەكونوميكالىق بازاسىن قۇرۋ دا وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. كەيىنگى جىلدارى بۇل باعىتتا ەداۋىر جەتىستىكتەر بار. سوڭعى 5 جىلدا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 42 پايىزعا ارتىپ، 6،3 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ءوزارا ساۋدانى كەڭەيتۋ ءۇشىن زور مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، بولاشاقتا ءبىز بۇل كورسەتكىشتى 15 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتكىزبەكپىز. انىقتاما: 2021 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 1،5 ەسەگە (1،16 ملرد دولل.)، تۇرىكمەنستانمەن – 2 ەسەگە (254 ملن دولل.)، وزبەكستانمەن – 33 پايىزعا (4،3 ملرد دولل.)، قىرعىزستانمەن – 15 پايىزعا (970 ملن دولل.) ارتتى.
سانكسيالىق سوعىستار مەن پروتەكسيونيزمنىڭ ورشۋىنە بايلانىستى جاقىنداپ كەلە جاتقان عالامدىق رەسەسسيانىڭ ءقاۋپى ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدى ۇدەتۋ ماسەلەسىن الدىڭعى شەپكە شىعارىپ وتىر. ءوندىرىس جانە ساۋدا سالاسىنداعى جەتكىزۋ جەلىلەرىنىڭ ءۇزىلۋى سالدارىنان بارلىق جەردە ايماقتاندىرۋ ءۇردىسى انىق بايقالادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ەلدەرىمىز اراسىنداعى ساۋداعا قاتىستى مەنىڭ كەلتىرگەن كورسەتكىشتەرىم الەۋەتىمىزدىڭ بارلىق مۇمكىندىگى تولىق پايدالانىلماي وتىرعانىن كورسەتەدى. ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكالىق كووپەراسياسى باستى ءوسىم كوزى، كەمىندە ەلدەرىمىزدىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا بارلىق نەگىز بار. ەكونوميكالىق الەۋەتىمىز بەن ءتيىمدى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىزدى تولىققاندى پايدالانۋ ءۇشىن قۇرىلىمدىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق شەكتەۋلەردى جويۋدى كوزدەيتىن تىعىز ىقپالداستىق ورناتۋ ماڭىزدى. شەكارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق حابتار جەلىسىن قۇرۋعا باعىتتالعان ناقتى شارالار قابىلداعان ءجون بولار ەدى. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءبىرىڭعاي تاۋار وتكىزۋ جۇيەسىنە تىرەك قىزمەتىن اتقارادى جانە ونى ودان ءارى كەڭەيتۋگە بولادى.
قازاقستان ءقازىردىڭ وزىندە بۇل باعىتتا قىرعىز جانە وزبەك سەرىكتەستەرىمەن ناقتى قادامدار جاساپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، قازاق-وزبەك شەكاراسىندا «ورتالىق ازيا» حالىقارالىق ونەركاسىپتىك كووپەراسيا ورتالىعىنىڭ جوباسى، ال قازاق-قىرعىز شەكاراسىندا يندۋستريالىق ساۋدا-لوگيستيكالىق كەشەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. تاجىكستانمەن كوتەرمە ساۋدا-تاراتۋ ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم بار، تۇرىكمەنستانمەن استىق تەرمينالىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇل جوبالار ءوزارا ساۋدا اينالىمىنىڭ كولەمىن ارتتىرۋدا ورتاق مۇددەمىزگە ساي جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق نارىعى مەن وزگە دە ەلدەرگە ەكسپورتقا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قالىپتاسقان ءداستۇرلى تاسىلدەردەن بولەك تاۋاردى ەكسپورتقا شىعارۋدىڭ زاماناۋي جولدارىن كەڭىرەك پايدالانۋ قاجەت. اتاپ ايتقاندا، جۋىرداعى بارلىق جەردە بولعان شەكتەۋلەر مەن لوكداۋندار ەلەكتروندى كوممەرسيانى دامىتۋدىڭ اسا قاجەت ەكەنىن كورسەتتى.
قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسەكەلىك ۇستانىمدارىن ەسكەرە وتىرىپ، الداعى ونلاين-كورمەگە ونىمدەرىمىزدى بىرلەسە شىعارۋدى ۇيىمداستىرۋدى ۇسىنادى. ماسەلەن، Alibaba الاڭىندا وتكەن سوڭعى كورمەدە تەك رەسەي عانا 50 مىڭنان استام تاۋار ءتۇرىن ۇسىندى. بيىل قازاقستان Alibaba پلاتفورماسىندا ۇلتتىق پاۆيلونىن اشقان 18ء-شى ەل بولدى. پاۆيلون 2022 جىلى 24 ماۋسىمدا اشىلدى. وندا 130-عا جۋىق كومپانيا 7500 تاۋار ءتۇرىن ۇسىنىپ وتىر. 2020 جىلدان بەرگى جالپى ساۋدا 167 ميلليون دوللاردى قۇرادى. ءبىراق، ارينە، بۇعان توقمەيىلسۋگە بولمايدى. ءالى دە الەۋەتىمىز بار. ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن نىعايتۋ ءقازىر كوپ جاعدايدا ينۆەستيسيا تارتۋعا باعىتتالعان شارالاردىڭ تيىمدىلىگىنە بايلانىستى.
حالىقارالىق ساراپشىلار الداعى 10 جىلدا ءبىزدىڭ شەتەلدەن تىكەلەي ينۆەستيسيا تارتۋ جونىندەگى الەۋەتىمىزدى شامامەن 170 ميلليارد دوللار، سونىڭ ىشىندە شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورعا شامامەن 70 ميلليارد دوللار كولەمىندە بولادى دەپ بولجاپ وتىر. بۇل رەتتە، ايماقتىق جوبالارعا تىكەلەي جانە پورتفەلدىك ينۆەستيسيالاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى ءتيىمدى پلاتفورما بولا الادى. «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى الەمدىك قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ تاجىريبەسى مەن جاڭا تەتىكتەرىن ۇسىنا الادى.
ورتالىققا ءقازىردىڭ وزىندە الەمنىڭ 64 ەلىنەن 1400-دەن استام كومپانيا تىركەلگەن. «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا تىركەلگەن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگى ءوز بيزنەستەرىن قازاقستان اۋماعىندا عانا ەمەس، كورشىلەس ەلدەردە دە جۇرگىزگىسى كەلەدى. ايماقتىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاڭا «AIFC Multipass» ءونىمى ازىرلەندى. بۇل – «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى سەرىكتەستەرىنىڭ ىسكەرلىك ماقساتپەن قاتىسۋشى-مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىندا كەدەرگىسىز جۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ەرەكشە مارتەبەگە يە ۆيزا. بۇل ورتالىق الاڭى ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ كەز-كەلگەن فورماتىن وتكىزۋگە اشىق.
ءتورتىنشى. ايماقتىڭ كولىك بايلانىسىن ارتتىرىپ، بىرتىندەپ ترانزيتكە جاعداي جاساۋ كەرەك. كارتاعا كوز سالساق، رەسەي، جۇڭگو، وڭتۇستىك ازيا، تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك كاۆكازدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورنالاسقان ورتالىق ازيانىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگى ايقىن كورىنەدى. جاڭا گەوساياسي جاعدايدا ترانسكونتينەنتالدىق ساۋدانى دامىتۋدا جانە ىلگەرىلەتۋدە ءبىزدىڭ ايماقتىڭ ءرولى ەداۋىر ارتادى. وسى رەتتە قازاقستان ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعىتىن بەلسەندى تۇردە دامىتىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى كونتەينەر تاسىمالى 2017 جىلدان بەرى 3 ەسەگە، ياعني 25 مىڭعا دەيىن ءوستى. بۇدان بولەك، قازاقستان «مازاري-شاريف – كابۋل – پەشيەۆار» باعىتىنداعى تەمىرجول قۇرىلىسىنا اتسالىسۋعا ءازىر. ناقتى ايتقاندا، تەمىرجول قۇرىلىسىنا قاجەتتى ماتەريالدارمەن قامتاماسىز ەتىپ، ۆاگوندار ۇسىنا الامىز. ءوز تاراپىمىزدان سەرىكتەستەرىمىزدى شىعىس ازيا مەن پارسى شىعاناعى ەلدەرىن بايلانىستىراتىن ەڭ قىسقا باعىت«قازاقستان – تۇرىكمەنستان – يران» تەمىرجولىن بەلسەندى پايدالانۋعا شاقىرامىز.
مەنىڭ جۋىرداعى يرانعا ساپارىم بارىسىندا العاشقى كونتەينەرلىك پويىز قازاقستاننان تۇرىكمەنستان، يران ارقىلى تۇركياعا جونەلتىلدى. بۇل جاڭا لوگيستيكالىق شەشىم 6 مىڭ شاقىرىمنان استام جولدى 12 كۇندە ءجۇرىپ وتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق قازاقستاننىڭ اقتاۋ جانە قۇرىق پورتتارى تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ نارىعىنا شىعۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. تۇركمەنباشى پورتىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن تابىستى دامىتىپ كەلە جاتقان تۇرىكمەنستان دا بۇل ۇستانىمدى قولدايتىنىنا سەنىمدىمىن. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزگە ءوز ارامىزداعى كولىك كوممۋنيكاسياسىن دامىتۋ ماسەلەسىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. ءقازىر ءبىز بۇل باعىتتا وزبەكستانمەن بەلسەندى تۇردە ىنتىماقتاستىق ورناتتىق. «داربازا – ماقتاارال» تەمىرجول جەلىسىنىڭ ىسكە قوسىلۋى وتكىزۋ الەۋەتىن 2 ەسە ارتتىرۋعا، ال جۇك تاسىمالداۋ مەرزىمىن 1،5 ەسە قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.سونداي-اق «تۇركمەنباشى – گارابوگاز – قازاقستان شەكاراسى» جاڭا اۆتوجولىن سالۋدى قۇپتايمىز. 2025 جىلدان باستاپ «جاڭاوزەن – تۇرىكمەنستان شەكاراسى» اۆتوجولى ۋچاسكەسىن قايتا سالۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋ كولىك-لوگيستيكا سالاسىنداعى جوبالارىمىزدىڭ پايداسىن مەيلىنشە ارتتىرا تۇسەدى. سوندىقتان ۇكىمەتتەرىمىزگە ترانزيتتىك تاسىمالدار ءۇشىن تاريف ساياساتىن وڭتايلاندىرۋ جانە اكىمشىلىك راسىمدەردى جەڭىلدەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تىعىز ىقپالداستىق ورناتۋ قاجەت. ارينە، ورتالىق ازيا تەك قۇرلىقتاعى كوپىر جانە شيكىزات رەسۋرستارىن جەتكىزۋشى قىزمەتىمەن عانا شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك. شىنايى ورنىقتى ەكونوميكالىق مودەل قالىپتاستىرۋ اۋقىمدى يندۋسترياليزاسيا مەن ەكونوميكانىڭ جاڭا پەرسپەكتيۆتى سالالارىن تەز دامىتۋدى قاجەت ەتەدى.
بەسىنشى. كليماتتىڭ قازىرگى سىن-قاتەرلەرى، سۋ جانە ەنەرگەتيكا رەسۋرستارىنا سۇرانىستىڭ ارتۋى ارال تەڭىزى باسسەيىنىنىڭ سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندە ناقتى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتۋدە. كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى حالىقارالىق ساراپشىلار توبىنىڭ بايانداماسىنا سايكەس ءبىزدىڭ ايماقتىڭ تەمپەراتۋراسى پلانەتانىڭ باسقا بولىكتەرىنە قاراعاندا الدەقايدا جىلدام جىلىپ كەلەدى. كليماتتىڭ وزگەرۋى ايماعىمىزداعى سۋدىڭ باستى كوزى مۇزدىقتار كولەمىنىڭ كىشىرەيۋىنە اكەپ سوقتىرادى. ولاردىڭ ورتالىق ازياداعى كولەمى سوڭعى 50 جىلدا 20، ءتىپتى 30 پايىزعا كىشىرەيگەن. بولاشاقتا بۇل سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرىنىڭ اعىسىن بىرنەشە ەسە قىسقارتادى. بۇنىڭ بارلىعى ايماقتىڭ ازىق-تۇلىك، ەنەرگەتيكا جانە ەكولوگيا سالالارىنداعى قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر ءتوندىرىپ وتىر. سونداي-اق شۇعىل شارا قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل رەتتە، قىرعىزستاننىڭ 2022 جىلدى تاۋلاردى تۇراقتى دامىتۋدىڭ حالىقارالىق جىلى دەپ جاريالاۋ جونىندەگى باستاماسىن قولدايمىز. بۇدان بولەك، تاجىكستاننىڭ 2025 جىلدى مۇزدىقتاردى ساقتاۋدىڭ حالىقارالىق جىلى دەپ جاريالاۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن دا ۋاقىتىلى ەنگىزىلگەن باستاما دەپ سانايمىز.
كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمىلدىرماي، ورتالىق ازياداعى كليماتتىڭ وزگەرۋ سالدارىن ەڭسەرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بىرلەسكەن ءىس-قيمىلداردى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە ايماقتاعى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى كەلىسىلگەن ساياسات جۇرگىزۋ جونىندەگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جوبالىق كەڭسەسىن قۇرۋدى ۇسىنامىز. مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، وسى وزەكتى ماسەلەگە قاتىستى اسا ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرە كەتەيىن. ۇكىمەتارالىق ساراپشىلار توبىنىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى 1،5 گرادۋس تۋرالى ارنايى بايانداماسىندا عاسىر سوڭىندا ورتالىق ازياداعى تەمپەراتۋرا سەلسيي باعانى بويىنشا 6 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى دەپ بولجانعان. بۇل جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ بولجامدى كوتەرىلۋىنەن ەكى ەسە ارتىق. قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2724 مۇزدىق بار. ەڭ ۇلكەنى تۇيىقسۋ مۇزدىعىنىڭ كولەمى سوڭعى 38 جىلدا 1 شاقىرىمعا دەيىن كىشىرەيگەن. بۇل مۇزدىق جىل سايىن 58 ميلليون توننا كولەمىنىڭ شامامەن 1 ميلليون تونناسىن جوعالتادى. بۇل 2040 جىلعا قاراي سۋ رەسۋرستارىنىڭ 20 پايىزدان استام ازايۋىنا الىپ كەلەدى.
قازاقستان ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋ رەسۋرستارىن ءوزارا ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتىمەن بىرلەسكەن گيدروەنەرگەتيكالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا باسا ءمان بەرەدى. وسى ورايدا قىرعىزستاندا قامباراتا گەس-1 قۇرىلىسىنىڭ جوباسى تالقىلانۋدا. كەشە ءبىز، ءۇش پرەزيدەنت بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلادىق جانە الدىن الا ناقتى ءارى پايدالى ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزدىك. گيدروەلەكتر ستانسياسى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونداي-اق، ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورى اياسىندا مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىن جانداندىرۋعا شاقىرامىز. ونىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىمى مەن شارتتىق-قۇقىقتىق بازاسىن جەتىلدىرۋ جونىندەگى ايماقتىق جۇمىس توبىنداعى قىرعىز تاراپىنىڭ جۇمىسىن وڭ باعالايمىز. اتالعان قور اياسىندا قىرعىز تاراپىمەن اراداعى تولىققاندى ىنتىماقتاستىقتىڭ قايتا جاڭعىراتىنىنا سەنىم بىلدىرەمىز.
قۇرمەتتى ارىپتەستەر!
ورتاق تاريح، اينىماس دوستىق جانە تاتۋ كورشىلىك – باۋىرلاس حالىقتاردىڭ ەتەنە جاقىن بولۋىنىڭ مىزعىماس نەگىزى. وسىعان بايلانىستى قارىم-قاتىناستارىمىزدى ودان ءارى نىعايتۋ جانە مادەني-گۋمانيتارلىق كۇن ءتارتىبىنىڭ جاڭا مازمۇنى بويىنشا ءوز ويىمدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىم. ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ – وزەكتى ماسەلە. جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ورتالىق ازياداعى ءبىرتۇتاس كەڭىستىگىن قۇرۋ جونىندەگى بىلتىر قول قويىلعان دەكلاراسيا وسىعان نەگىز بولادى. قازاقستان بۇل باستاما اياسىندا جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا ستۋدەنت الماسۋ ءىسىن كەڭەيتۋ جونىندەگى ارىپتەستەرىنىڭ ۇسىنىستارىن قولداپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جاستارىن وقىتۋ ءۇشىن كۆوتا سانىن ەداۋىر ارتتىردى.سونداي-اق ءبىز وزىق جوعارى وقۋ ورىندارىمىزدىڭ جانە ۇزدىك مەكتەپتەرىمىزدىڭ فيليالدارىن ايماق مەملەكەتتەرىندە اشۋعا ءازىرمىز. ماسەلەن، جاقىندا بىشكەكتە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالى اشىلدى. وزبەكستانمەن ءوزارا ءتيىمدى نەگىزدە ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىن اشۋ ماسەلەسى پىسىقتالۋدا.
ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحي جانە مادەني مول مۇراسىن ناسيحاتتاۋدى بىرلەسكەن جۇمىستىڭ ماڭىزدى باعىتى دەپ سانايمىن. وسى ورايدا ەتنوگەوگرافيالىق جانە تاريحي زەرتتەۋلەردى ۇيىمداستىرۋ، سونداي-اق عىلىمي ەڭبەكتەردى جاريالاۋ ماقساتىمەن ەلدەرىمىزدىڭ عىلىم اكاداميالارى اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناتۋ ۇسىنىلادى. ۇلتتىق ارحيۆ ورتالىقتارى مەن كىتاپحانالاردىڭ ىنتىماقتاستىعى نەگىزىندە ارحيۆ جانە زەرتتەۋ مالىمەتتەرىن الماسۋ ءۇشىن بىرىككەن ونلاين-پلاتفورما قۇرۋدى ۇسىنامىن. بۇل عىلىم سالاسىنداعى كووپەراسيانى تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇكىل ايماققا زيان كەلتىرەتىن اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى جاعىمسىز قۇبىلىستاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر بىرىكتىرگەن ءجون. بۇل جۇمىستاردىڭ ماقساتى – دوستىعىمىزعا سىزات تۇسىرمەۋ.
مەملەكەتارالىق جانە ەتنوسارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ ارقىلى ەلدەرىمىزدى الالاۋعا جانە قارىم-قاتىناستارىمىزعا سىزات تۇسىرۋگە باعىتتالعان كەز كەلگەن ارەكەتكە توتەپ بەرۋ ءۇشىن بىرىگۋىمىز قاجەت. وكىنىشكە قاراي، ءالى كۇنگە دەيىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمىز ايماق ەلدەرىندە بولىپ جاتقان وقيعالار تۋرالى جاڭالىق تاراتۋ جاعىنان اقساپ تۇرعانى بايقالادى. مۇمكىندىگىنشە، بۇل ءۇردىستى وزگەرتۋ كەرەك. بالكىم، بۇكىلايماقتىق تەلەارنا نەمەسە اقپاراتتىق ينتەرنەت-سايتىن اشقان ءجون بولار. وسى ماسەلەلەردى ەگجەي-تەگجەيلى پىسىقتاۋ ءۇشىن ورتالىق ازيانىڭ سالالىق مەكەمەلەرى مەن اقپاراتتىق اگەنتتىكتەرى باسشىلارىنىڭ جيىنىن تۇراقتى تۇردە وتكىزىپ وتىرۋ پايدالى بولماق. ايماقتى ءبىرتۇتاس مادەني كەڭىستىك رەتىندە كورسەتۋ ماقساتىمەن «ورتالىق ازيانىڭ مادەني استاناسىن» جىل سايىن تاڭداۋ تاجىريبەسىن ەنگىزگەن ءجون.
قۇرمەتتى ارىپتەستەر!
بۇگىنگى ءسامميتتىڭ قورىتىندىسى ورتالىق ازياداعى بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك جانە وركەندەۋ ءۇشىن ايماقتىق كووپەراسيانى دامىتۋدىڭ جاڭا كەزەڭى بولادى دەپ سانايمىن.
قازاقتا «تاتۋلىق – تاۋسىلماس باقىت» دەگەن دانالىق بار. ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرگەن تىعىز ءارى سەنىمدى قارىم-قاتىناسىمىز، ورتاق تاريحي جانە رۋحاني تامىرىمىز ەلدەرىمىز اراسىنداعى دوستىعىمىزدىڭ سارقىلماس كوزى بولاتىنىنا سەنەمىن.