مەملەكەت باسشىسى قاي زاماندا دا دامۋدىڭ باستى كىلتى عىلىم ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنت جانىنداعى عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ العاشقى وتىرىسىن وتكىزدى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz
جيىندا ەلىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق ساياساتىنىڭ الداعى باسىمدىقتارى ايقىندالدى.
«ادامزات تاريحىنداعى جەتىستىكتىڭ بارلىعى – ءبىلىمنىڭ جەمىسى. اسىرەسە، قازىرگى وزىق تەحنولوگيا داۋىرىندە عىلىمسىز العا باسۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مەن عىلىمدى دامىتۋ ىسىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرمىن. وسى وزەكتى ماسەلە بويىنشا سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامادا ارنايى ءوز پىكىرىمدى ايتتىم. سەبەبى عىلىمدى دامىتۋ – مەملەكەت ساياساتىنداعى ەڭ ماڭىزدى باعىتتىڭ ءبىرى. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە ۇزاق جىل بويى وعان باسا نازار اۋدارىلعان جوق. سوعان بايلانىستى شەشىمىن تاپپاي جاتقان ماسەلەلەر از ەمەس. ءتىپتى، بۇل سالا ارتتا قالدى دەۋگە بولادى. ءبىز وركەنيەتتى ەل بولامىز دەسەك، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك»، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ وتە قارقىندى دامىپ جاتقانىنا توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، عىلىم سالاسى قارجى اينالىمى ميللياردتاعان دوللاردى قۇرايتىن الىپ يندۋسترياعا اينالدى. تەحنولوگيالىق ءىرى كورپوراسيالاردىڭ قۇنى تريلليون دوللارعا جەتكەن. نەيروجەلى جانە جاساندى ينتەللەكت ريەۆوليۋسيالىق ۇدەرىستەرگە باستاۋ بولىپ جاتىر.
«ءبىر سوزبەن ايتساق، زامان وتە جىلدام وزگەرىپ جاتىر. ءبىز وسى وزگەرىسكە بەيىمدەلۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، وركەنيەت داڭعىلىنان قالىپ قويۋىمىز مۇمكىن. تۇپكى ماقساتىمىز – كوشكە ىلەسەتىن ەمەس، سول كوشتى باستايتىن ەلدەردىڭ قاتارىندا بولۋ. بۇل ماقسات، ارينە، وتە كۇردەلى، ونى جاقسى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مەن بۇل تۋرالى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. جالپى، ءبىز الدىمىزعا قول جەتكىزە المايتىن تىم اسقاق ماقساتتار قويماۋىمىز كەرەك، ءبىراق عىلىمي جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمىزدى سالۋىمىز قاجەت. قازاقستان ۇيرەنەتىن ەمەس، ۇيرەتەتىن، تۇتىناتىن ەمەس، وندىرەتىن مەملەكەتكە اينالۋعا ءتيىس. بۇل مىندەت بوس ءسوز كۇيىندە قالماۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءبىز ءاردايىم باتىل قيمىلداپ، ءبىر قادام الدا ءجۇرۋىمىز قاجەت. جۇمىستى دۇرىس ۇيلەستىرە الساق، بۇل شارۋا ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىنى انىق»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ سوڭعى جىلدارى عىلىم سالاسىندا ءبىرشاما وزگەرىس بولعانىن اتاپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا، عىلىمدى قارجىلاندىرۋ تاسىلدەرى جاقسارىپ، قارجى كولەمى ەداۋىر ارتتى. عىلىمي مەكەمەلەر بىرتىندەپ جاڭعىرتىلىپ جاتىر. الەمگە ايگىلى عىلىمي ورتالىقتاردا تاجىريبەدەن وتكەن ماماندار سانى كوبەيىپ كەلەدى. جاستاردىڭ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ويانا باستادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى جەتكىلىكسىز. عىلىم سالاسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وركەندەۋگە ءالى دە تىڭ سەرپىن بەرە الماي وتىر.
«سوڭعى بەس جىلدا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى 60 پايىزعا ارتتى. ال ىشكى جالپى ونىمدەگى عىلىمنىڭ ۇلەسى، كەرىسىنشە، 0،13 پايىزعا تومەندەدى. بۇل قاراجاتتىڭ باسىم بولىگى، ناقتىراق ايتساق، 70 پايىزى بيۋدجەتتەن بولىنەدى. سونداي-اق عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالاسىن قارجىلاندىرۋ ىسىندە وتە ۇلكەن تەڭسىزدىك بار. قاراجاتتىڭ 82 پايىزى ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمعا جۇمسالادى. قالعان 18 پايىزى عانا تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق زەرتتەۋلەرگە ارنالعان. ەلىمىزدە عىلىمي زەرتتەۋلەردى ىسكە جاراتىپ، قولدانىسقا ەنگىزەتىن ءوندىرىس وتە از. كاسىپورىنداردىڭ 65 پايىزى شيكىزات، مەتاللۋرگيا سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. بۇل – ءۇشىنشى تەحنولوگيالىق دەڭگەي دەگەن ءسوز. ماشينا جاساۋ، مۇناي-حيميا سالاسىنداعى، ياعني ءتورتىنشى دەڭگەيدەگى ءوندىرىستىڭ ۇلەسى – 34 پايىز. قالعان 1 پايىزى ميكروەلەكترونيكا، روبوتتاندىرۋ جانە IT سالالارىندا نەمەسە بەسىنشى دەڭگەيدەگى تەحنولوگيامەن جۇمىس ىستەيدى. نانو جانە بيوتەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن التىنشى دەڭگەيدەگى ءوندىرىس بىزدە مۇلدە جوق. بۇل جاعداي كوش سوڭىندا جۇرگەنىمىزدى كورسەتەدى. عىلىمنىڭ اناعۇرلىم وزىق سالالارى بويىنشا تىم ارتتا قالىپ كەلە جاتىرمىز. مەن ناقتى سيفرلاردى مىسالعا كەلتىردىم. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. دامىعان ەلدەردە كاسىپورىنداردىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى – بەسىنشى، ال 5 پايىزى – التىنشى دەڭگەيگە جەتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ وندىرىستەرىمىز ولارمەن سالىستىرعاندا ارتتا قالعان. بۇل ايىرماشىلىقتى جويۋ – ەلىمىز ءۇشىن وتە وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان عالىمدارىمىزعا ايرىقشا مىندەت جۇكتەلەدى. عىلىم سالاسى ۇلتتىق ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ ىسىندە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، ۇكىمەت قازاقستاندا عىلىمنىڭ اشىق مودەلىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن، عىلىمدى دامىتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ، مەملەكەتتىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن كۇشەيتكەن ءجون. ونىڭ ايتۋىنشا، عىلىم مەن تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى ارنايى زاڭ ازىرلەۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. بيزنەستى عىلىمعا قارجى قۇيۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن سالىق جەڭىلدىكتەرى مەن ينۆەستيسيالىق پرەفەرەنسيالاردى «اۋقىمدى شەگەرىمدەر» تۇرىندە ەنگىزۋ قاجەت. سالىق، كاسىپكەرلىك جانە بيۋدجەت كودەكستەرىنە ناقتى نورمالاردى بيىلدان قالدىرماي ەنگىزۋ كەرەك.
«عىلىمدى مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋعا عالىمدار، ناقتىراق ايتقاندا پسيەۆدوعالىمدار «مايشەلپەك» رەتىندە قاراماۋى كەرەك ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى. قارجى گرانتتارىنىڭ كوبىنەسە عىلىمي ماڭىزى، وزەكتىلىگى جوق جوبالارعا بەرىلەتىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. «پاراسات» عىلىمي حولدينگىندە بولعان وكىنىشتى جاعداي – وسىنىڭ انىق مىسالى. بولىنگەن قاراجاتتىڭ ءبارى قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولدى. ال ونىڭ بۇرىنعى باسشىسى، حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امەريكا ازاماتتىعىن الىپ، وتباسىمەن بىرگە ەلدەن كەتىپ قالدى»، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى عىلىمي-جاراتىلىستانۋ، ينجەنەرلىك-تەحنولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق باعىتتاعى مىقتى عىلىمي ورتالىقتار مەن ينستيتۋتتاردى اشۋ جونىندەگى كەشەندى جوسپاردى ىسكە اسىرا باستاعان ءجون دەپ سانايدى. پرەزيدەنت سونداي-اق ۋاكىلەتتى ورگانعا جىل سايىن دوكتورانتۋراعا قابىلداناتىنداردىڭ سانىن 5 مىڭعا دەيىن جەتكىزۋدى تاپسىردى. عالىمداردىڭ مارتەبەسىن دايەكتى تۇردە كوتەرىپ، ولاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ شارالارىن كۇشەيتۋ ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ عىلىمي دارەجەسى مەن اتاعىنا قاراي تولەنەتىن ۇستەمەاقىنى 1،5 ەسە ارتتىرۋ مىندەتىن جۇكتەدى.
«ەلىمىزدە «اقىلدى قالالاردى» جانە اگلومەراسيالاردى دامىتۋ ءىسى وتە ماڭىزدى. سونداي-اق كاسپيي تەڭىزىن جان-جاقتى زەرتتەۋ جانە ەلىمىزدىڭ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ كەرەك. جاڭا سورتتار ارقىلى استىقتىڭ شىعىمىن ارتتىرۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، ءشولدى ايماقتاردا جەمىس-جيدەكتى ۇنەمدەپ سۋارۋ سياقتى ماسەلەلەرگە عىلىمي تۇرعىدان قاراۋ قاجەت. وسىنداي وزەكتى باعىتتارعا اۋقىمدى گرانتتار ءبولۋ كەرەك. شىن مانىندە، گرانتتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن عىلىمي جوبالار وزەكتى، سۇرانىسقا يە بولۋى قاجەت. ءقازىر كوپتەگەن عىلىمي مەكەمەنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايى ءماز ەمەس. ءتىپتى ناشار دەۋگە بولادى. عالىمداردىڭ جالاقىسى تومەن. سول سەبەپتى كەيبىر دارىندى عالىمدارىمىز شەتەلدىڭ عىلىمي ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان نەگىزگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن بيۋدجەتتەن تىكەلەي قارجىلاندىرۋ قاجەت. ولاردىڭ ينفراقۇرىلىمى جاڭعىرتىلىپ، زاماناۋي زەرتحانالار سالىنۋعا ءتيىس. عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسى قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىنە تالداۋ جاساۋ كەرەك. جاس عالىمدار وندا ىقىلاسپەن جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن جاعداي جاساۋ قاجەت»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
سونىمەن قاتار قاسىم-جومارت توقايەۆ عىلىمدى دامىتۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىنە سايكەس ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءرولى ەرەكشە بولاتىنىن ايتتى. جاقىندا عىلىم اكادەمياسىنا پرەزيدەنت جانىنداعى ورگان مارتەبەسى بەرىلدى. ونى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلدى. اكادەميكتەرگە ءومىر بويى ستيپەنديا تولەنەتىن بولدى.
«ءبىراق وسى جەردە اشىق ايتۋىم كەرەك: بىزدە اكادەميكتەر تىم كوپ، كەيبىر اكادەميكتەردىڭ تازا عىلىمعا ەش قاتىسى جوق. ءبىر قاراعاندا، اكادەميك دەگەن اتى بار. ءبىراق عىلىمدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىن ەشكىم بىلمەيدى. وسىنداي اكادەميكتەردىڭ عىلىمي ساپاسى دا، ولاردىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسى دە كۇماندى. بۇل اكادەمياعا نۇقسان كەلتىرگەنى ءسوزسىز. سوندىقتان اكادەميانىڭ جاڭا باسشىلىعى وسى ماڭىزدى ماسەلەگە نازار اۋدارۋى كەرەك. عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلى، ابىرويى ءمىنسىز بولۋى قاجەت. ناعىز عالىم بولۋ – اكادەميك نە بولماسا دوكتور اتاعىنا يە بولۋ ەمەس، جان-دۇنيەڭمەن بەرىلىپ عىلىممەن اينالىسۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى قوعامعا، ەلگە پايداڭدى تيگىزۋ ەكەنىن نازاردا ۇستاۋ قاجەت. اكادەميانىڭ جۇمىسى تۇبەگەيلى وزگەرۋگە ءتيىس»، – دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ عىلىمنىڭ جاڭا ۇلگىسى مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ ارىپتەستىگىنە نەگىزدەلۋگە ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، وسى ءتاسىل الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى ستراتەگيالىق باعدارىمىزعا تولىق ساي كەلەدى.
پرەزيدەنت ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلە، ەلىمىزدە قانىش ساتبايەۆ، الكەي مارعۇلان سياقتى عۇلامالاردىڭ جولىن قۋعان عالىمداردىڭ جاڭا بۋىنى شىعاتىنىنا نىق سەنىمدى ەكەنىن ايتتى جانە جيىنعا قاتىسقان عالىمداردى عىلىم كۇنىمەن قۇتتىقتادى.
كەڭەس وتىرىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اسقار جۇمادىلدايەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى كۇنسۇلۋ زاكاريا، پۋردۋ ۋنيۆەرسيتەتى (اقش) يادرولىق ەنەرگەتيكا مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى زينەتولا ەڭسەپوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جاكەن تايماعامبەتوۆ، گۋستاۆ روزي ينستيتۋتىنىڭ (فرانسيا) ديرەكتورى ءارى قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور مۇرات ساپاربايەۆ، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى ەكونوميكا ينستيتۋتى جاھاندانۋ جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى ورازالى سابدەن، اۋستريا عىلىم جانە تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى جانىبەك الپەيىشيەۆ جانە لوس-الاموس ۇلتتىق زەرتحاناسىنىڭ (اقش) عىلىمي قىزمەتكەرى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ديار تالبايەۆ ءسوز سويلەدى.