زامانبەك قالاباي ۇلى ءنۇرقادىلوۆ الماتىنى ون جىلعا جۋىق ۋاقىت باسقاردى. جاي باسقارعان جوق، شىن مانىندە اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا بولىپ قالدى. باتىر شالىس، ءور تۇلعالى زاكەڭ شاھاردى ومىرلىك ءتاجىريبەسى، بىلىم-بىلىگىمەن عانا ەمەس، ەڭ باستىسى، مىنەزبەن باسقاردى. بۇل – ءالى تاۋەلسىزدىككە قول جەتپەگەن، ەل ءىشى جەلتوقسان كوتەرىلىسى الدىندا تۇرعان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ ەدى. الماتىدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى بار بولعانى ون ەكى پايىز. زاكەڭ اڭگىمەنى وسى دەرەكتەن باستادى. بۇل قالاي؟ بۇل جاعدايدى كەزىندە «الماتى اقشامىنىڭ» تىلشىسىنە بىلايشا تاسپىرلەپ بەرگەن ەكەن.
– مەن الماتى قازاقستاننىڭ استاناسى بولعاننان كەيىن سىرتتان كەلگەن جاس قازاقتاردىڭ وسى قالاعا ءسىڭىپ كەتۋىن، وسى جەردە وزدەرىنىڭ تۇراتىندىعىن رەسمي تۇردە زاڭداستىرىپ كەتتىم. مەن كەلگەندە 1985 جىلى 1 ميلليوننان استام حالىق تۇراتىن الماتىدا 12-اق پايىز قازاق تىركەلىنگەن ەكەن. الدىمىزدان «نەگە بۇلاي؟» دەگەن ءمۇيىزى قاراعايداي ساۋال شىقتى. ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. بۇعان دەيىن بۇل ماسەلە ەشكىمدى قىزىقتىرماعان، ءتيىستى ورىندار الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزبەگەن، اش بالەدەن قاش بالە دەگەن پرينسيپ ۇستانعان. سونىمەن، ءبىز بۇل ماسەلەنى ماي شاممەن قاراپ، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن سارالاۋعا كىرىستىك.
مىسالى، وقۋعا تۇسەتىن قىز بەن جىگىتتەر اۋىلدان كەلەدى. قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەندەردىڭ ءبارى وقۋعا تۇسە المايدى. اۋىلدارىنا قايتقىسى كەلمەيدى. ۇلداردىڭ كوبىسى قۇرىلىسقا، ءيا زاۋىتتارعا بارادى. ال قىزدار بولسا احبك، كىلەم نە بولماسا تىگىن فابريكاسىنا بارىپ جۇمىس ىستەيدى. سولاردىڭ جاتاقحاناسىنا «ۋاقىتشا تىركەلدى» دەگەن قاعاز تولتىرىلادى. ولار ءجۇز مىڭداپ كەلەدى. مەن سونىڭ ءبارىن جويدىم.
قالايشا ولار سونشا جىل جۇمىس ىستەپ «ۋاقىتشا تىركەلەدى»، ول وسىندا تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. مەن بارىنە تولىق تىركەۋ جاساتتىم. جاتاقحانا جەتپەي ءۇي جالداپ تۇرىپ جۇمىس ىستەيتىندەر سوندا ءتىركەۋگە تۇرادى. ولاردىڭ اكە-شەشەسى كەلەتىن بولسا، ولاردى ەش جەرگە تىركەمەيدى. شارشى مەتر جەتپەيدى، تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان سىلتاۋلاردى كولدەنەڭ تارتادى. ال بۇرىنعى تۇرعىنداردىڭ ءبارىن ءتىركەدىڭدەر عوي، كۆادرات جەتپەيدى دەگەن جوقسىڭ. كەلگەن قازاقتى نەگە تىركەمەيسىڭ؟»، – دەيمىن عوي. مەن وسىنىڭ ءبارىن رەتكە كەلتىرىپ، الماتىداعى قازاقتىڭ سانىن 40 پايىزعا كوتەردىم.
راسىندا، ول زاماندا الماتىدا تىركەلۋ دەگەن شاعىن پاتەر العانمەن بىردەي بولاتىن. تىركەۋدە بولماساڭ ءوزىڭدى ادام ساناتىندا جوقتاي جاعدايعا جەتكىزگەن جانە دە بۇل جاسىرىپ كەرەگى نە، قولدان جاسالعان قيىندىق بولاتىن. قالالى جەردە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانىن كوبەيتپەۋ جونىندەگى ماسكەۋدىڭ جاسىرىن نۇسقاۋى دا بولعانىن كەيىن ءبىلىپ جاتىرمىز عوي. ەر زاكەڭ تاۋەكەل دەپ تاس جۇتىپ، تۇڭعىش رەت سول تاس قامالدى بۇزدى. سونىمەن قاتار، وسى بۇگىنگى قارىشتاپ دامىپ كەتكەن الاتاۋ اۋدانىنىڭ نەگىزىن بەيرەسمي قالاعان دا زاكەڭ ەدى. ەلدەن كەلىپ، الماتىدان پانا تابا الماي جۇرگەن قازاقتارعا وسى بۇگىنگى «شاڭىراقتان» جەر بەردى. ءقازىر ول جەردىڭ ءبارى زاڭداستىرىلىپ، قانشاما وتباسى تۇراقتى قونىستانىپ، بەرەكەلى تىرلىك كەشىپ وتىر.
توقسانىنشى جىلدارى الماتىنى شەت جۇرتتىڭ بايشىكەشتەرى جاۋلاي باستادى. ولار ءوزىن وتە ەركىن سەزىنىپ، ماستانعانى سونشا، ءتىپتى جوعارى بيلىك ورىندارىنىڭ تالابىنا دا قۇلاق اسپايتىن جاعدايعا جەتىپ قالعان. امال جوق، ءزاكەڭە اتقا مىنۋگە تۋرا كەلدى. سولاردىڭ ءبىرى كرامدس كورپوراسياسى. ونى ءتو دەگەن كارىس باسقارادى. سول شەكتەن شىققان كارىستى قىڭسىلاتىپ قالادان قۋىپ شىققان دا وسى كىسى ەدى.
ءبىز بىلگەندە زاكەڭنىڭ اتى شىقپاعان كەزى جوق. ەل ءۇشىن تۋعان ەسىل ەردىڭ «ەرلىگىن» ايتا بەرۋگە دەرەك تە، دايەك تە جەتەدى. جارايدى، قولىندا بيلىك بولعان سوڭ نەگە جاساماسقا دەرسىز. بولىپ تۇرىپ جاساماعاندار دا بار عوي. ال ەندى ۇلتتىق نامىس اياققا تاپتالىپ جاتقاندا الگى «ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلمەسىن» دەلىنەتىن بيلىكتىڭ پسيەۆدوپاتريوتيزمىنە دە پىسقىرماي، قىزمەتتى ويلاۋ قاپەرىنە دە كىرمەي اتقا قوندى عوي. قازاققا قارسى اشىق شابۋىلعا شىققان ءبىر تانىمال ورىس باسىلىمىن بەسىگىندە تۇنشىقتىرۋدا دا زاكەڭنىڭ ەڭبەگى زايا كەتكەن جوق.
باسى اشىق اقيقات: ول شاھار باسشىسى دەڭگەيىندە قالعان جوق، ۇلكەن تۇلعالىق بيىككە كوتەرىلدى. حالقىن ولەردەي جاقسى كوردى، حالقى دا ونى توبەسىنە كوتەردى. كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ز.ءنۇرقادىلوۆ تۇلعاسىن دارالاۋعا قازىرگى جاڭا كوزقاراستار تۇرعىسىنان كەلسەك، اڭگىمەگە قامشى سالۋدىڭ كەرەگى جوق. كوڭىلدەگى كورىكتى ويعا وز-وزىنەن قانات ءبىتىپ جۇرە بەرەدى. ونىڭ بويىنداعى وزگە شەنەۋنىكتەردەن كوپ بايقالا بەرمەيتىن بيىك رۋحاني ورە، ادامي دارالىق تالانتتى ادامدارعا دەگەن قۇرمەتىن كۇشەيتە تۇسكەنى ءسوزسىز.
وسى رۋحاني ولشەمدەر تۇرعىسىنان قاراعاندا، ول بايلىق دەگەنگە پىسقىرمادى. «مەن ەگەر بايلىققا قىزىعاتىن بولسام، قالانىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە الماتىنىڭ جارتىسىن، وبلىستى باسقارىپ تۇرعان كەزدە وبلىستىڭ جارتىسىن ۇلىم قايرات پەن قىزىم قۇرالايعا ءبولىپ بەرەر ەدىم. تۇردى عوي قولىمدا. 1991 جىلى جەكەشەلەندىرۋ باستالدى. مەن ءبىراق مۇنىڭ ەشقايسىسىن پايدالانعان جوقپىن. نە جەر، نە ءۇي الماپپىز، نە ءبىر ماگازين سالماپپىز. سەندەر كورىپ وتىرعان وسى ءۇي ماقپال ەكەۋمىزدىڭ بار بايلىعىمىز»، – دەپ ەدى ىلگەرىدە «الماتى اقشامىنا» بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا.
ءيا، زاكەڭ قانداي جاعدايدا دا جان، ار تازالىعىن ساقتاپ، سول بيىگىندە قالۋدى ويلادى. ەل ەسىندە سولاي بولىپ قالدى.
ق.قوشقار ۇلى.