«وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» تۇجىرىمى: تالقى قايتا جاندانا ما؟
7 قازان تاڭەرتەڭ توبەمىزگە جاي تۇسكەندەي بولدى. تاياۋ شىعىستا تاعى دا سوعىس وتى تۇتاندى. ونسىز دا ساياسي تۇراقسىز ايماقتاعى گەوساياسي جاعداي كۇردەلەنە ءتۇستى. حالقىمىز «50 جىلدا – ەل جاڭا» دەيدى. بۇل ءسوزدى حالىقارالىق قاتىناستارعا دا قولدانۋعا بولاتىن سىڭايلى. سوناۋ 1973 جىلى يزرايل مەن پالەستينا اراسى ناشارلاپ، سوعىس ارەكەتتەرىنە ۇلاسقان ەدى. ەندى مىنە، تاعى دا. بۇل وقيعا اتاقتى امەريكالىق زەرتتەۋشى سامۋەل حانتينگتون ايتقان «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» تۇجىرىمى توڭىرەگىندەگى تالقىنىڭ قايتادان جاندانۋىنا تۇرتكى بولىپ وتىر.
جاھاندانعان زامان، سيفرلانعان الەم
ادامزات بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاھاندانۋ زامانىن باستان وتكەرۋدە. مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارا شارتتى دەپ ايتساق تا بولار. شەكارانىڭ شارتتى بولا تۇسۋىنە ءتورتىنشى وندىرىستىك ريەۆوليۋسيا دا ىقپال ەتۋدە. الەم سيرفلانىپ جاتىر. ءومىرىمىز ۆيرتۋالدى بولا تۇسۋدە. ءقازىر سيفرلىق قۇرىلعىلارسىز ءومىرىمىزدى ەلەستەتە المايتىنداي حالگە جەتتىك. نەمىس ەكونوميسى كلاۋس شۆاب «ءتورتىنشى وندىرىستىك ريەۆوليۋسيا» اتتى فۋندامەنتالدى ەڭبەگىن جازعاندا وسىنى تۇسپالداعان بولار. يممانۋيل كانت ايتىپ كەتكەن «الەم ازاماتى» تۇجىرىمى ومىرشەڭ بولا تۇسۋدە. ءقازىر كەز كەلگەن ادام الەمنىڭ قالاعان ەلىنە قونىس اۋدارا الادى. سول ەلدىڭ ازاماتى اتانۋعا قۇقىلى. تۋىپ وسكەن ەلىنە بايلانىپ قالۋ دەگەن جوققا اينالدى.
دەگەنمەن، سوڭعى 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالار كوپ سۇراق تۋىنداتادى. ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ىقپالى شىنىمەن دە جوعالىپ بارا ما؟ الدە وركەنيەتتىك، مادەني بايلانىستار بەكي ءتۇستى مە؟
يسلامنىڭ قايتا ورلەۋى
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى ءدۇر سىلكىندىرگەن گەوساياسي تۇجىرىمداما ومىرگە كەلدى. امەريكاندىق عالىم سامۋەل حانتينگتون تاريح اياقتالعان جوق دەپ مالىمدەدى. وسىلايشا فرەنسيس فۋكۋيامانىڭ باتىس الەمىنىڭ ۇستەمدىگى ورنادى دەگەن تۇجىرىمىنا كەرەعار پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ بولجامى بويىنشا الەمدە الداعى ۋاقىتتا وركەنيەتتەر اراسىندا قاقتىعىس بولۋى مۇمكىن.
س.حانتينگتون 1993 جىلى Foreign Affair جۋرنالىندا «ءوركەنيەتتەر قاقتىعىسى ما؟» دەگەن اتاۋمەن ماقالا جاريالايدى. بۇل ف.فۋكۋيامانىڭ «تاريحتىڭ سوڭى ما؟» اتتى ەڭبەگىنە جاۋاپ بولدى. ول الەمدى 9 وركەنيەتكە بولەدى. ولارعا پراۆوسلاۆ، باتىس، يسلام وركەنيەتى، ءۇندى وركەنيەتى، جۇڭگو وركەنيەتى، جاپون وركەنيەتى، لاتىن امەريكا وركەنيەتى، افريكا وركەنيەتى، بۋددا وركەنيەتتەرى كىرەدى.
حانتينگتوننىڭ ويىنشا، وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنىڭ بولۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. ەڭ باستى سەبەپ – وركەنيەتتەردىڭ بىر-بىرىمەن ايىرماشىلىعى وتە تەرەڭدە جاتىر. ولار ءبىر ساتتە جويىلىپ كەتپەيدى. سوندىقتان ۇنەمى قاقتىعىستا بولادى. ەكىنشىدەن، الەم كىشىرەيىپ جاتىر دەيدى عالىم. ياعني وركەنيەتتەر اراسىنداعى بايلانىس كۇشەيگەن سايىن ولاردىڭ وزدەرىن تانۋ ءۇردىسى كۇشەيە بەرمەك. ۇشىنشىدەن، باتىستىڭ ۇستەمدىگى وزگە وركەنيەتتەرمەن قاقتىعىستى تۋدىرۋى مۇمكىن. ودان باسقا ەكونوميكالىق ايماقتانۋ ءۇردىسى كۇشەيىپ كەلەدى. ول ءوز كەزەگىندە ءار وركەنيەتتى ءوز ىشىندە بىرىگۋگە ىقپال ەتپەك.
عالىمنىڭ يسلام وركەنيەتىنە قاتىستى ايتقان ويلارى قۇندى. ول يسلام الەمىندەگى دەموگرافيالىق ءوسىم مەن فۋندامەنتاليستىك قوزعالىستار فاكتورلارى بولاشاقتا حالىقارالىق قاتىناستارعا ۇلكەن اسەر ەتپەك. وسى فاكتورلاردى حانتينگتون «يسلامنىڭ قايتا ورلەۋى» دەپ اتادى. الەم تاريحىنان بەلگىلى، باتىس (حريستيان) الەمىندە قايتا ورلەۋ ءداۋىرى XIV-XVI عاسىرلاردا ەۋروپادا وتكەن. تۋرا سونداي ءۇردىس يسلام الەمىندە دە ءوتىپ جاتىر دەيدى عالىم. الايدا، فۋندامەنتاليستىك قوزعالىس ارقىلى وتۋدە. فۋندامەنتاليستىك قوزعالىستى راديكالدانۋ دەپ ۇعىنۋ قاجەت. ياعني يسلامنىڭ راديكالدانۋى. بۇل قايتا ورلەۋ قانمەن باستالدى دەيدى عالىم. وعان تۇرتكى بولعان 1979 جىلعى يرانداعى ريەۆوليۋسيا مەن 1990 جىلعى پارسى شىعاناعىنداعى سوعىس دەپ تۇجىرىمدادى.
1973، 2001 جانە اراب كوكتەمى
ءبىزدىڭ ويىمىزشا يسلام الەمىندەگى قايتا ورلەۋ ودان دا ەرتەرەك باستالدى. 1973 جىلعى اراب-يزرايل سوعىسى وعان تۇرتكى بولدى. سوعىستا اراب ەلدەرىنىڭ كواليسياسى جەڭىلدى. وسىلايشا اراب ەلدەرىندە ىشكى نارازىلىق كۇشەيە ءتۇستى.
1990 جىلعى پارسى شىعاناعىنداعى سوعىس اراب الەمىندەگى جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىردى. ال 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتە اقش-تا الەمدى وزگەرتكەن وقيعا ورىن الدى. قايعىلى وقيعا. بۇكىلالەمدىك ساۋدا ورتالىعىنا جاسالعان تەرروريستىك ارەكەتتەن مىڭداعان ادام مەرت بولدى. وسىدان سوڭ اقش تەرروريزممەن كۇرەس ساياساتىن باستادى.
بايقاساڭىزدار، س.حانتينگتون ايتقان يسلام الەمىندەگى فۋندامەنتاليستىك قوزعالىستىڭ العاشقى بەلگىسى ءدال وسى تەرروريستىك شابۋىلدا كورىندى. ودان كەيىن 2011 جىلى اراب ەلدەرىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى نارازىلىقتار باستالدى. عىلىمدا مۇنى «اراب كوكتەمى» دەيدى. شىنىمەن دە، اراب الەمىندە ءبىز ەلەي المايتىن وزگەرىس ءجۇرىپ جاتىر. الايدا، بۇل اراب جانە باتىس وركەنيەتتەرى اراسىنداعى قاقتىعىس پا؟
ءسوزسىز بۇل ەكى وركەنيەتتىڭ قاقتىعىسى. بۇل تۇستا حانتينگتوندىكى دۇرىس. 7 قازاننان كەيىن پالەستينانى قولداپ، نارازىلىققا تەك بىرنەشە اراب ەلدەرى حالقى عانا شىققان جوق. اۆستريادا، گەرمانيادا، فرانسيادا، ءتىپتى اۋستراليا مەن وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىندا پالەستينالىقتاردى قولداۋ اكسيالارى ءوتتى. مۇنىڭ ءبارى بەكەر ەمەس. وزگە ەلدىڭ ازاماتى بولا تۇرا، ءتىپتى سوندا ۋاقىتشا تۇرسا دا مۇسىلماندىق ءبىرەگەيلىلىك ۇستەم بولۋدا.
دەسە دە، ماسەلەنىڭ استارى بۇدان دا تەرەڭدە جاتىر. بەلگىلى فرانسۋز فيلوسوفى الەكسيس دە توكۆيل «امەريكاداعى دەموكراتيا» اتتى ەڭبەگىندە، سوناۋ XIX عاسىردا، بولاشاقتا ءبارىبىر دەموكراتيا بۇكىل الەمگە تارايدى دەپ بولجاپ ەدى. وسى پىكىرگە سۇيەنە وتىرىپ، اراب الەمىندەگى جاعدايدا تۇسىنىك بەرۋگە بولادى. ول ەلدەردە ساياسي جۇيە دەموكراتيالانباي، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۇزەلمەيدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي تۇزەلمەسە ساياسي تولقۋلار بولا بەرمەك. ءيا، راس، سىرتقى فاكتوردىڭ ورنى بار. الايدا، ىشكى جاعداي ماڭىزدىراق.
«اlmaty-akshamy»، №122 (6415) 14 قازان، 2023 جىل