تاياۋ شىعىستاعى قايتا باستالعان قاقتىعىس قازىرگى جاھاندىق جاعدايدىڭ تىم كۇردەلى كۇيدە ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەدى. ءيا، بۇل ايماق «شاحمات تاقتاسىنداعى» سۇراپىل ويىنداي، ۇدايى قاقتىعىستىڭ وشاعىنا اينالىپ كەلگەنى راس. ءبىراق سوڭعى جىلدارى ايماقتاعى گەوساياسي ويىندار ءبىرشاما ازايىپ، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ باسەكەسى الەمنىڭ باسقا ساحناسىنا قاراي كوشە باستاعان ەدى. ءبىراق تاياۋ شىعىستا سونبەگەن وشپەندىلىك قولامتاسى قايتا لاپ ەتتى دە، الەم نازارى تاعى دا وسى ايماققا اۋدى. يزرايل مەن حاماس ورتاسىندا قارۋلى قاقتىعىس تەز ارادا ۇلكەن حالىقارالىق جارىلىسقا دا اپارىپ سوقتى. ءيزرايلدى جانە پالەستينانى قولداۋشى تاراپتار بولىپ قازىرشە مالىمدەمەلەردىڭ ايقاسى ءجۇرىپ جاتقانداي. ولاي بولسا، ورتا شىعىستا ويانعان جانجالدىڭ باعىت- باعدارى قانداي؟
بولجام جانە قاس-قاعىم تىنىشتىق
سوڭعى جىلدارى ورتا شىعىستا قايشىلىقتاردىڭ داۋىلى سايابىرسىپ قالىپ ەدى. پارسى شىعاناعى ەلدەرىنىڭ دە قارىم-قاتىناسى دۇرىستالا باستاعانداي كورىنگەن. يران شىعاناقتىڭ قارسى بەتىندەگى اراب ەلدەرىمەن، ءتىپتى ساۋد ارابياسىمەن دە بارىس-كەلىس جاساي باستاعان بولاتىن. يزرايل دە ءبىرقاتار اراب ەلدەرىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىن دامىتىپ، اشىلا تۇسكەن. كاتاردان يزرايلگە، يزرايلدەن كۋۆەيتكە اۋە جولدارى دا اشىلعانىن كورىپ ەدىك. وسىعان قاراپ ايماقتا ءوزارا سەنىم مەن كەلىسىمنىڭ دامۋىنان ءۇمىت تە ويانعان.
اقش-تىڭ ايماقتاعى ستراتەگيالىق قادامدارى دا بۇل ءۇمىتتى ەسەلەپ ارتتىردى. ايتالىق، يران مەن سيريا جەرىندەگى تولاسسىز سوعىستار توقتاپ، دايش جەڭىلىپ، كواليسيا كۇشتەرى جانە امەريكالىق اسكەرلەر شىعارىلدى. ال بۇدان ەكى جىل بۇرىن اقش اۋعانستاننان دا اسكەرلەرىن الىپ كەتتى. تالىپتەردىڭ ءاسىرەدىنشىل ۇستانىمدارىنا قاراماستان ەلدەگى زورلىق-زومبىلىق كەيىستەرى كەمىپ، ءبىرشاما تىنىشتىق ورناعان. ءتىپتى، وسى جاعداي بولاشاقتا ايماقتاعى ءۇش تۇعىرلى كۇش ورتالىعى – يران، ساۋد ارابياسى جانە يزرايل اراسىندا دا باياندى تىنىشتىق پەن كەلىسىمگە جول اشۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا جاسالىپ ەدى. ءبىراق ولاي بولماي شىقتى. ءيزرايلدىڭ اگرەسسيۆتى ارەكەتى، وعان قايتارعان حاماستىڭ اگرەسسيۆتى جاۋابى جانە تەل-اۆيۆتىڭ قارىمتا سوققىسى اتالمىش بولجامدى جوققا شىعاردى.
ايماقتاعى قاس-قاعىم تىنىشتىق كوبىنشە ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ارەكەتىنە بايلانىستى بولدى. ايتالىق، جۇڭگو جاڭا دەرجاۆا رەتىندە كوتەرىلىپ، قۇراما شتاتتار ونىڭ ءۇندى جانە تىنىق مۇحيتىنداعى ىقپالىن تەجەۋ ءۇشىن جۇمىستانۋىنا تۋرا كەلدى. اقش ايماقتاعى ستراتەگياسىن وزگەرتىپ، سيريا مەن يراك جەرىنەن، ءتىپتى اۋعانستاننان دا اسكەرىن شىعارىپ كەتتى. نەگىزىنەن نازارىن ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنا قاراي اۋداردى. ۇندىستانمەن، فيليپپين، ۆەتنام، يندونەزيا سىندى وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن، سونداي-اق تىنىق مۇحيتتاعى ارالدى ەلدەرمەن بايلانىسىن دامىتتى. وسى تۇستا ءىرى ويىنشىلاردىڭ «شاحمات تاقتاسى» ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنا اۋىستى دەگەن سىڭايلى پىكىرلەر كوپتەپ ايتىلدى. ءقازىر بايقاعانىمىزداي، ءىرى ويىنشىلار الەمنىڭ ەشبىر ايماعىن نازاردان تىس قالدىرماۋعا تىرىساتىنداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حاماستىڭ كۇتپەگەن شابۋىلىنان كەيىن ورتا-تاياۋ شىعىس جەرىندە قايتا ءبىر قىزۋ ويىن الاڭى اشىلىپ، وعان ءىرى ويىنشىلار سالىم سالىپ جاتىر.
يراننىڭ ايماققا اسەر ەتۋ مۇمكىندىگى
حاماستى يزرايلگە اۋقىمدى شابۋىل جاساۋعا يتەرمەلەگەن قانداي كۇش؟ پالەستينانى ازات ەتۋشى كۇشتەر اراسىندا حاماستىڭ ىقپالى باسىم ەكەنى راس. دەگەنمەن، ءيزرايلدىڭ قاتاڭ پوزيسياسىنا تولىق قانىق بۇل ۇيىم ءوز ارەكەتىنىڭ قارىمتا جاۋابى ويلاعاننان اۋىر بولاتىنىن ەسكەرمەي قالعان جوق. كوپ جەردە كەزەكتى شابۋىلدا يراننىڭ قولداۋى بار دەگەن سوزدەر ايتىلادى. بۇنى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن دە ايتقان بولاتىن. ول يراننىڭ قولداۋىن تولىق كورسەتەتىن دالەل قازىرگە جوق ەكەنىن، ءبىراق سوڭعى جىلدارى حاماس يراننىڭ بەلسەندى قولداۋىنا يە بولىپ كەلگەنىن العا تارتتى.
تۋراسىندا، ايماقتا يران قولداۋىنداعى كۇشتەر حاماس قانا ەمەس. حەزبۋللا مەن يەمەندىك حۋسيتتەر، يراك جەرىندەگى شيىتتەر دە يراننىڭ بەلسەندى قولداۋىنا يە. تەھران ءوزىنىڭ ايماقتاعى ىقپالدى ويىنشى ەكەنىن ءوزى قولدايتىن وسى كۇشتەر ارقىلى دا دالەلدەپ كەلەدى. حاماس تاراپى دا يراننىڭ قولداۋىن جاسىرمايدى. ونىڭ ۇستىنە قارۋلى توپتارىنىڭ شابۋىلدا زىمىرانداردى، دروندار مەن پارالانداردى قولدانۋىنا قاراپ يير ريەۆوليۋسيا ساقشىلارىنىڭ قولتاڭباسى دەپ ايتىپ جاتقان ساراپشىلار دا بار.
يران بولسا جاعدايعا بايلانىستى حاماس تاراپىن جاقتاعان ساناۋلى ەلدىڭ ءبىرى. ەل پرەزيدەنتى يبراحيم رايسي ءيزرايلدى ايىپتاپ، «ايماققا قورقىنىش تۋدىرعان ەل ءوز ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى» دەگەن مالىمدەمەسىن دە جاسادى. بۇنىڭ وزىندە تەھران تاراپى ايماقتىڭ دەرجاۆالىق ورنىن ايقىنداعىسى كەلەتىندەي. دەگەنمەن...
تەھراندى تارتىسقا تارتقىسى كەلەدى
دەگەنمەن، يران ءقازىر ىشكى-سىرتقى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شىرماۋىندا وتىرعان ەل. سوعان قاراماستان، سىرتقى ىقپالىن بارىنشا ساقتاپ تۇرۋعا تىرىسادى. ەڭ اۋەلى سىرتقى قايشىلىقتاردى سانامالاي كەتەيىك. قاراپايىم سوزبەن ايتاتىن بولساق، يران يزرايل، ساۋد ارابياسى سەكىلدى ىشكى ويىنشىلار مەن اقش، بريتانيا جانە ت.ب. سىرتقى ويىنشىلاردىڭ ايماقتاعى ارەكەتىنە كەدەرگى جاساي الاتىن ەل. يزرايل يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا ۇدايى الاڭداپ كەلەدى. قۇراما شتاتتار دا ترامپ تۇسىندا يرانمەن يادرولىق كەلىسىمدى جارامسىز دەپ تاۋىپ، قايتا جاساسۋعا ۇمتىلعان. ءقازىر تەھران يزرايلدەن باسقا التى ءىرى يادرولىق دەرجاۆالارمەن قايتا كەلىسسوزدەر وتكىزىپ كەلەدى. جازدىڭ باس شەنىندە يران بۇل جاعىندا ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەنى تۋرالى دا ايتىلىپ جاتقان. ءبىراق ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسقان سانكسيا شىرماۋىنان شىعىپ كەتە العان جوق، سوندىقتان ەكونوميكالىق دامۋى تەجەۋگە ۇشىراپ تۇرعان ەل. ال ىشىندە ءتۇرلى الەۋمەتتىك تولقۋلار بولىپ كەلەدى. «حيدجاپ نارازىلىعى» اتالىپ كەتكەن نارازىلىق شەرۋلەر ەلدەگى ايەل قۇقىعىنا قاتىستى ماسەلەنىڭ تىم سالماقتى ەكەنىن كورسەتتى. ودان بۇرىن دا ەلدە بيلىككە قارسى جاپپاي نارازىلىقتار بولعان. سوعان قاراماستان، يسلام ريەۆوليۋسياسىمەن كەلگەن بيلىك ءالى دە ءوزىن بەكەم ۇستاپ تۇر.
يراننىڭ السىرەي ءتۇسۋى ايماقتىق جانە سىرتقى ويىنشىلاردىڭ مۇدەسىن العا جىلجىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇنىڭ ءوزى يراننىڭ سوعىسقا تىكەلەي بولماسا دا جانامالاي تارتىلا ءتۇسۋى ەڭ الدىمەن وزگە باسەكەلەستەرى ءۇشىن كەرەك ەكەنىن بىلدىرەدى. حاماستىڭ شابۋىلىنا قاتىستى يراننىڭ العا شىعۋى ءاۋ باستا يران ءمۇددەسىنە ساي كورىنگەنىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە يراننىڭ رەسۋرستىق، قارجىلىق جانە وندىرىستىك قۋاتىن سارقۋى مۇمكىن. وسىعان قاراعاندا، الەمدەگى باسەكەلەس كۇش ورتالىقتارى تىم ءقاۋىپتى قاقتىعىس جولدارىن تاڭداۋعا بەيىم ەكەنىن بايقايمىز. ءارى الداعى ۋاقىتتا الەمدە تاعى دا قاقتىعىس نۇكتەلەرى اشىلۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاۋعا بولادى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەت پەن قوعامعا جيناقىلىق قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي.
«Almaty-akshamy»6 №1226 14 قازان، 2023 جىل