بۇدان ءبىر اي بۇرىن ۆاشينگتون تاراپى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى جيىنى قارساڭىندا اقش جانە ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ءسامميتىن وتكىزۋدى ۇسىنعان. اتالعان فورماتتا اقش پەن ايماق ەلدەرىنىڭ جوعارى جەتەكشىلەرى بۇعان دەيىن دە بىرنەشە مارتە باس قوسقان. الايدا، بۇل رەتكىسى پرەزيدەنتتەر قاتىسقان جوعارى دەڭگەيدەگى سامميت رەتىندە ءمانى مەن ماڭىزى ايرىقشا. ورتا ازيا ەلدەرى باسشىلارىنا اق ءۇيدىڭ شاقىرۋلارى كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان تۇستا باسىلىمىمىز تاراپىنان تاقىرىپقا قاتىستى شاعىن ساراپتاما دا جاريالاعان ەدىك. سامميت قارساڭىندا اقش پەن ورتا ازيا قارىم-قاتىناسىنا كەڭىرەك توقتالۋدى ءجون كوردىك.
كەزدەسۋدىڭ باستى تاقىرىپتارى
19 قىركۇيەككە جوسپارلانعان ءسامميتتىڭ نەگىزگى تاقىرىبى اقش پەن ايماق ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى بولاتىنى بۇعان دەيىن دە ايتىلعان. ءبىر كۇن بۇرىن اق ءۇيدىڭ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى دجەيك سالليۆان باسپا ءسوز جيىنىندا سامميت تۋرالى كەڭىرەك توقتالدى. سالليۆان سوزىندە: «سامميتتە ەل باسشىلارى ءبىرقاتار ماسەلەلەردى تالقىلايدى دەپ جوسپارلانعان. ايتالىق، ايماقتاعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنەن تارتىپ، ساۋدا بايلانىستارى، كليمات ءوزگەرىسى، سونداي-اق، زاڭ ۇستەمدىگىن بەكەمدەۋ سىندى نەگىزگى تاقىرىپتارى بار»، – دەگەن.
سالليۆاننىڭ مالىمدەگەنىندەي، اقش پرەزيدەنتى جو بايدەن مەن ورتا ازياداعى بەس ەلدىڭ جەتەكشىلەرى جيىن سوڭىندا ورتاق كەلىسىمگە قول قويۋى دا مۇمكىن. ەگەر اقش-تىڭ ورتا ازياعا نازار اۋدارىنداعى ەڭ نەگىزگى سەبەپتەرگە جۇگىنسەك، سامميت بارىسىندا رەسەيدىڭ ايماق ەلدەرىن پايدالانىپ سانكسيادان جالتارۋ مۇمكىندىگى، سوعان قاتىستى شارالار، سونداي-اق، قىتايدىڭ ايماق ەلدەرىمەن جاساسقان ەكونوميكالىق كەلىسىمدەرى دە ءسوز بولۋى مۇمكىن. ايماق قاۋىپسىزدىگى تاقىرىبىنىڭ اياسىندا تەحنولوگيالىق، كيبەر-قاۋىپسىزدىك ماسەلەرىنىڭ دە ءسوز ەتىلۋى مۇمكىن.
اق ءۇي نەنى كوزدەيدى؟
قازاقستاندى قامتىعان ايماقتىڭ قازىرگى الەمدىك جاعدايدا گەوستراتەگيالىق ماڭىزىنىڭ ارتا تۇسكەنىن ايتىپ كەلەمىز. بۇل شىن مانىسىندە، ايماقتىڭ قايتالانباس گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنان كەلىپ شىققان. بۇگىنگىدەي ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى حالىقارالىق جاڭا تارتىپكە دەگەن ۇمتىلىس كەزىندە ورتا ازيا سىندى رەسەي، جۇڭگو، وڭتۇستىك ازيا، يسلام الەمى جانە ەۋروپا اراسىنداعى كوپىر ءارى بۋفەرلىك ايماق ەكەنى بارىنشا ايقىن كورىنەدى. ءارى بۇل ايماقتا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق باسەكەلەستەرى بەلسەندىلىككە يە. ايتالىق، رەسەي ايماقتا ءداستۇرلى ىقپال ەتۋشى كۇش رەتىندە باعالانسا، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق، سوعان ىلەسە ساياسي ىقپالى دا ءوسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ۆاشينگتون وسى ءبىر ماڭىزدى گەوساياسي ايماقتا ءوزىنىڭ پوزيسياسىن العا جىلجىتۋ ارقىلى الدىنعى ەكى باسەكەلەسىنە جاۋاپ بەرۋدى ماڭىزدى دەپ سانايدى. سەبەبى، ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك قارىم- قاتىناستار كوبىنشە ولاردىڭ ىقپال ەتۋ ايماقتارىنداعى ءجۇرىستەرىمەن باعالانادى.
اقش پەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ 5+1 فورماتىنداعى ءسامميتى كوپ تاراپتىڭ نازارىن اۋداردى. سونىڭ ىشىندە الەمدەگى ىقپالدى اقپارات قۇرالدارى دا بۇل كەزدەسۋدىڭ ءمان- ماڭىزى تۋراسىندا ءوز پىكىرلەرىن جازىپ جاتىر. ءسامميتتىڭ الدىندا The Wall Street Journal باسىلىمى تاقىرىپقا قاتىستى كولەمدى ماتەريال جاريا ەتىپ، «اقش ورتا ازياداعى ستراتەگياسىن دامىتۋى كەرەك» دەگەن ءۋاجىن كەلتىردى. باسىلىمنىڭ حالىقارالىق ساياسات پەن ەكونوميكاداعى ىقپال-بەدەلىن ەسكەرگەندە، بۇل ءۋاجدىڭ ايتىلۋى بەكەر ەمەس. اتالعان ىسكەرلىك باسىلىم ۆاشينگتوننىڭ تامىرىن تاپ باسىپ تاۋىپ وتىر. بۇلاردى جيناقتاي كەلە، قۇراما شتاتتار ايماقتاعى ءوز ءارىپتەستەرىنە قارسى قادامدارىن العا جىلجىتىپ، ورتا ازياعا دەگەن نازارىن ارتتىرا تۇسەدى دەپ بولجاي الامىز.
ايماققا ىقپال جاساۋ باعدارى
ايماق ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياساتى نەگىزىنەن ءبىر ورتاق باعىتىن تاپقان. كوبىنشە سىرتقى كۇشتەر اراسىنداعى تەڭگەرىمدى ساقتاۋ ارقىلى ايماقتىق ورتاق مۇددەنى قورعاۋعا تىرىسادى. اقش-تىڭ ايماققا نازار اۋدارۋى بۇرىنعىدان كۇشەيگەن تۇستا، قالايدا ورتا ازياداعى ءىرى ويىنشىلار ورتاسىنداعى باسەكە قىزا تۇسەتىنى انىق. بۇل قازاقستان، وزبەكتان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستاندى قامتىعان گەوساياسي كەڭىستىككە جاڭا سىن قاتەرلەرمەن كەلەدى. ەڭ الدىمەن، وسى ەلدەر ءۇشىن سىرتقى كۇشتەر تەڭگەرىمىن ساقتاۋداعى قيىنشىلىقتار العا شىعادى. وزىنە ىرگەلەس جاتقان ءىرى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەسى مەن جاھاندىق ءىرى ويىنشى ورتاسىنداعى مۇددەلەردى تەڭەستىرۋ بۇرىنعىدان قيىنداي تۇسەدى.
بۇل، ارينە، بەلگىلى دەڭگەيدە ايماق ەلدەرىنىڭ ىشكى ينتەگراسياسىنا دا وڭ اسەر بەرەتىنىن كورەمىز. سەبەبى، سىرتقى ويىنشاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورتا ازياداعى بەس ەلدى جەكە-جەكە قاراستىرۋدان كورى ءبىر ورتاق گەوساياسي الاڭ رەتىندە قاراستىرۋى وسى ەلدەردىڭ ورتاق ماقساتقا جۇمىلۋىنا جاعداي جاسايدى. ايماق ەلدەرىنىڭ جەتەكشىلەرى نيۋ-يورك ساپارىنان بۇرىن دۋشانبەدە باس قوسقانى بەلگىلى. وندا تىكەلەي الداعى سامميت ءسوز بولماعانىمەن، ءبىرقاتار ماسەلەدە بويىنشا ءتيىمدى پىكىر الماسۋ ورايىنا يە بولدى. ايماقتاعى جانە ايماقتان سىرتقارى كەزەكتەسكەن مۇنداي ۇردىستەر ىشكى ينتەگراسيانى جەدەلدەتۋگە ىقپال ەتىپ جاتىر.
ال سىرتقى ءىرى ويىنشىلار قازاقستاندى ايماقتاعى كوشباسشى ەل رەتىندە كورەتىنى انىق. اقش بولسا ءوزىنىڭ اۋعانستانداعى ءىس-قيمىلدارىنا وراي وزبەكستانعا ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىراتىنىن دا بىلەمىز. ءبىراق قازىرگى بولىپ جاتقان ءۇردىس ايماقتىڭ كوشباسشىلىعىن انىقتاۋدا ەمەس، ماسەلە سىرتقى جاعدايلارعا بايلانىستى ورتاق ۇستانىمدى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزىندا. بۇل جاعىندا ايماقتا استانا مەن تاشكەنتتىڭ پىكىر بىرلىگى شەشۋشى ءرول اتقارادى.
«اlmaty-akshamy»، №111 19 قىركۇيەك، 2023 جىل