ورازا ءسوزى اراب تىلىندە ساۋم دەپ كەلەدى. تىلدىك ماعىناسى «تىيىلۋ» دەگەن ماعىناعا سايادى. ال ءدىني تەرميندىك ماعىناسى «ارنايى نيەت ەتۋمەن تاڭ اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن ىشىپ-جەۋدەن جانە جىنىستىق قاتىناستان ساقتانۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ورازا ھيجرانىڭ ەكىنشى جىلىندا پارىز بولدى، سودان بەرى مۇسىلمان جۇرتشىلىعى اۋىز بەكىتىپ كەلەدى.
ورازاعا ءتۇرلى ۇكىم بەرىلگەن. رامازان ورازاسى پارىز بولسا، قالعان ءنازىر ورازالار ءۋاجىپ بولادى. پايعامبارىمىزدىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) دۇيسەنبى-بەيسەنبى كۇندەرى ۇنەمى ۇستاعان ورازالارى سۇننەت بولعانى سەكىلدى، بەكىتىلمەگەندەرى ءناپىل ورازا دەپ اتالادى. ال قۇربان ايت جانە ورازا ايت كۇندەرى ورازا ۇستاۋ حارام ەتىلگەن.
ءدىنىمىزدىڭ تىرەگى، بەس پارىزدىڭ ءبىرى سانالعان ورازا ەڭ اۋەلى ادامدى اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن دەپ ىزگى ءىس ىستەۋىنە باعىتتايدى. پارىز ەتىلگەن قۇلشىلىقتى تەك قۇداي ءۇشىن دەپ ورىنداۋىنا اكەلەدى. سەبەبى پەندە باس پايداسىن دۇنيەمەن عانا ەسەپتەپ، وزگە ساۋاپتى ءىستى كەيىنگە قالدىراتىنى انىق. ال ورازا ۇستاعان ادام كەش باتقانشا ءوزىن قۇلشىلىققا ارنايدى. بۇل ءىسى وعان دۇنيەلىك پايدا بەرمەگەنىمەن، جاراتۋشىسىن ريزا ەتۋگە جەتەلەيدى. بىرەۋلەر ورازانىڭ پايداسىن ايتىپ جاتسا، وزگەلەر ونىڭ زيانىن ايتىپ، «ورازا ەمەس، ديەتا ۇستاۋ كەرەك» دەپ جاتادى. الايدا ورازا پارىز بولعاندىقتان، ونىڭ پايدا-زيانىن ەمەس، جاراتۋشىنىڭ بۇيرىعى ەكەنىن عانا ەسەپكە الۋعا ۇيرەتەدى. ارينە اللا تاعالا پەندەسىنە زياندى ءىستى استە بۇيىرمايدى. ورازادان الاتىن عيبراتتىڭ ءبىرى وسى بولماق.
ورازانىڭ نەگىزگى ماقساتى – ادامدى تاقۋالىققا جەتكىزۋ. قۇران كارىمدەگى: «ءاي يمان كەلتىرگەندەر! بۇرىنعىلارعا ورازا ۇستاۋ پارىز ەتىلگەندەي، سەندەرگە دە ورازا ۇستاۋ پارىز ەتىلدى، ارينە تاقۋالىققا جەتۋلەرىڭ ءۇشىن»، – دەگەن («باقارا» سۇرەسى، 183-ايات) اياتتى تۇسىندىرگەن ءتاپسىرشى عۇلامالار، ورازانىڭ ادامدى تاربيەلەپ تاقۋالىققا جەتكىزەتىنىن تىلگە تيەك ەتكەن (قۇرتۋبي، 2 توم، 111 بەت، «باقارا» سۇرەسى 183-اياتىنىڭ ءتاپسىرى).
ورازا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. سەبەبى ورازا ۇستاۋشى ۇنەمى ءوزىن-وزى باقىلاۋدا ۇستاپ، جامان ارەكەتتەردەن اۋلاق جۇرۋگە تىرىسادى. پايعامبارىمىزدىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) حاديسىندە كەلتىرىلگەندەي، ورازا ۇستاۋشىعا وزگە ادام ءتىل تيگىزسە نەمەسە اۋىر ءسوز ايتسا «مەن ورازامىن» دەپ ايتسىن دەپ بۇيىرعان (بۇحاري، ءمۇسليم). دەمەك وزگەگە زيان تيگىزۋ بىلاي تۇرسىن، ناقاقتان بىرەۋ وعان ءتىل تيگىزسە، وعان كوركەم تۇردە «مەن ورازامىن» دەپ جاۋاپ قايتارسىن دەلىنگەن. مىنە وسىلايشا، كوركەمدىكتى ۇستانۋ ارقىلى ورازا ۇستاعان ادام مىنەزىن تۇزەيدى. ۇنامسىز-ارسىز ىس-ارەكەتتەردەن اۋلاق بولۋ ارقىلى جانىن تازارتادى. ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقىن جانە وزگە ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىن تۇزەۋ ارقىلى جاقسى قاسيەتتەرگە يە بولىپ، تاقۋالىققا جەتەدى. قۇراندا اللا تاعالا ادامداردىڭ ەڭ ءقادىرلىسى تاقۋا جان ەكەنىن ەسكەرتكەن («حۋجۋرات» سۇرەسى، 13-ايات).
ورازا ادامدى يحسان دەڭگەيىنە جەتكىزەدى. پايعامبارىمىزدان (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «يحسان دەگەن نە؟» – دەپ سۇراعاندا: «اللانى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق ەتۋىڭ. سەن ونى كورمەسەڭ دە، ول سەنى كورىپ تۇر»، – دەگەن (بۇحاري). دەمەك يحساننىڭ ەكى دەڭگەيى بار ەكەنى ايتىلۋدا. اۋەلگىسى اللانى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق جاساۋ بولسا، ەكىنشىسى ونىڭ سەنى كورىپ تۇرعانىن سەزىنۋىڭ ەكەن. ورازا وسى ەكىنشى دەڭگەيدە ورىندالاتىن قۇلشىلىقتىڭ ءتۇرى ەكەنى ايدان انىق. سەبەبى ورازا ۇستاعان ادام ۇنەمى ورازاسى اشىلىپ كەتپەيتىن جاعدايدى ويلاستىرىپ جۇرەدى. ءتىپتى دارەت العان ۋاقىتتىڭ وزىندە اۋزى-مۇرنىنان سۋ كەتىپ قالماسى ءۇشىن مۇقياتتىلىق جاسايدى. مىنە وسى ءىسى يحسان دەڭگەيى دەپ ەسەپتەلەدى. اۋزىن بەكىتكەننەن باستاپ اشقانعا دەيىن ورازاسىنا كەدەرگى بولاتىن ىستەردەن قاشۋى، ۇنەمى ءوزىن-وزى باقىلاۋى، اللانىڭ ونى كورىپ تۇرعانىن سەزىنۋى ەڭ ۇلكەن جاقسىلىق بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى ورازانىڭ ساۋابى دا ەرەكشە كورسەتىلگەن. قۇدسي حاديستە اللا تاعالا: «پەندەنىڭ جاساعان قۇلشىلىقتارىنىڭ بارلىعى ءوزى ءۇشىن. ال ورازاسى مەن ءۇشىن، ونىڭ ساۋابىن دا ءوزىم بەرەمىن»، – دەپ (يبن ءماجا)، جاقسىلىقتىڭ ساۋابىن جازاتىن پەرىشتەلەردىڭ ءوزى بىلە بىرمەيمىن ۇلكەن ءىس ەكەنىن بىلدىرگەن. دەمەك پەندەنى وزگە عيباداتتار ەمەس، ورازانىڭ يحسان دارەجەسىنە جەتكىزۋى عيبرات الارلىقتاي ورنى بولەك قۇلشىلىق ەكەنىن كورسەتەدى.
ورازا ۇستاعان ادام ەڭ الدىمەن سابىرلى بولۋدى ۇيرەنەدى. سەبەبى اشتىق ادامعا بەلگىلى دارەجەدە قيىندىق اكەلەدى. سودان بولسا كەرەك، قازاق اتامىز «اش ادامنان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەگەن. اش جۇرگەن كىسى اشۋشاڭ ءارى ۇرىسقا جاقىن كەلەدى. ەشنارسەنى جاقتىرماي، قارسى پىكىر ايتۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان حاديستەردە: «ورازا ۇستاعان كىسى ەشكىممەن جانجالداسپاسىن، وزگەلەر ءتىل تيگىزسە نەمەسە اۋىر ءسوز ايتسا «مەن ورازامىن» دەپ ايتسىن»، – دەپ بۇيىرىلعان (بۇحاري، ءمۇسليم). وتىز كۇن بويى وسىلاي ءوزىن سابىرعا ءارى كوركەم مىنەزگە بەيىمدەگەن ادام قارنى توق ءارى كوڭىل-كۇيى ورنىندا تۇرعان ۋاقىتتا جانجالدان مۇلدەم اۋلاق جۇرەرى ءسوزسىز. ورازانىڭ ساۋابىن الامىن دەپ جۇرگەن كىسى ءتۇرلى جامان ىستەردەن بويىن اۋلاق ۇستايدى. ويتكەنى ۇرىس-جانجال مەن وسەك-اياڭ سوزدەر ورازانى بۇزباعانىمەن ساۋابىن كەمىتىپ، كەشكە دەيىن تەك اش جۇرگەن اداممەن بىردەي كۇيگە تۇسىرەتىنىن بىلەدى. بايقاعانىمىزداي، ورازانى لايىقتى تۇردە ۇستاعان كىسى، كوركەم مىنەزدىڭ شىڭى بولىپ ەسەپتەلەتىن سابىرلىق پەن شىدامدىلىققا ۇيرەنەدى. سول ارقىلى وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى تۇزەلىپ، ءومىردىڭ قيىندىعى مەن تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە توزە بىلەتىن كەمەل جانعا اينالادى. وسى قىرىنان دا ۇلكەن عيبرات الامىز.
ورازانىڭ تاعى ءبىر عيبراتتى تۇسى – ادامنىڭ ءوزىن وزگەنىڭ ورنىنا قويىپ ونىڭ جاعدايىن سەزىنۋى. اش-جالاڭاش جۇرگەن پەندەلەردىڭ جاعدايىن بىلمەگەن، ونى سەزىنبەگەن ادام بىردەن ول جايلى جامان ويدا بولادى. ونىڭ ايتقانىنىڭ بارلىعىن قابىلداعىسى كەلمەي، وتىرىككە بالايدى. قازاقتا «اش بالا توق بالامەن وينامايدى، توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. ناماز بارلىعىن ءبىر ساپقا تۇرعىزعانى سەكىلدى، ورازا دا جاپپاي اشتىقتى سەزدىرەدى. ورازا ۇستاعان جان عانا جەتىم بالالاردىڭ جانە قايعىعا دۋشار بولىپ، ىشەرگە اس تاپپاي جۇرگەن جانداردىڭ جاي-كۇي جاقسى تۇسىنەدى. شاريعات داۋلەتتى كىسىلەردىڭ كەدەي-كەپشىككە كومەكتەسۋىن بۇيىرۋى دا سوندىقتان. اسىرەسە رامازان ايىنان كەيىن ءپىتىر ساداقا بەرىپ، جوق-جىتىككە قول ۇشىن سوزۋىن مىندەتتى ەتۋىنىڭ حيكمەتى دە وسى بولار.
ەندەشە، ويلانىپ اقىل-جۇگىرتكەن كىسىگە ءبىر ورازانىڭ وزىندە تالاي عيبرات جاتىر. اللا تاعالا ءبىر ءىستى بۇيىرعان بولسا، ول پەندەنىڭ يگىلىگى ءۇشىن. ال ءبىر ىستەن تىيعان بولسا، ول دا پەندەنىڭ اماندىعى ءۇشىن ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.