الماتى قالاسىندا سەگىز مۋزەي بار. اتاپ ايتساق، الماتى مۋزەيى، ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيى، د.ا.قونايەۆ مۋزەيى، س.مۇقانوۆ پەن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي كەشەنى، ن.تىلەندييەۆ مەموريالدىق مۋزەيى، مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعى، ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۋزەي-ۇيى، رايىمبەك باتىر مۋزەي كەشەنى. ال ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىرعان –الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى. سەگىز مۋزەيدەگى جادىگەرلەردى قوسقاندا بارلىعى 65 689 ەكسپونات بار.
ءيا، مۋزەي دە رۋحانيات، مادەنيەت وشاعى. سوندىقتان اتالعان مۋزەيلەردىڭ ۇرپاققا بەرەرى كوپ. بىلتىر ولاردىڭ نە تىندىرعانىن، قانداي تىڭ جاڭالىقتار اكەلگەنىن بىلمەككە الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى ءلاززات ساعىندىقوۆامەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
– ءلاززات قۇدايبەرگەن قىزى، ءبىز اقپاراتتار ايدىنىندا جۇرگەن سوڭ بايقايمىز، كەيىنگى جىلدارى مەگاپوليس مۋزەيلەرىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرىپ، جۇمىستارى ادەتتەگىدەن دە قىزا تۇسكەن سەكىلدى كورىنەدى. جالپى، مۋزەيگە كەلۋشىلەر جاعى قالاي، ولاردىڭ اراسىنا تالداۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ وتىراسىزدار ما؟
– ءيا، ارينە، تالداۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ وتىرامىز. مەنىڭ وسى قىزمەتكە كەلگەنىمە ءبىر جىلدان ەندى استى. كەلە سالىپ ءبىرىنشى قولعا العان جۇمىسىم – مۋزەيلەر قۇرىلعاننان بەرى ولارعا كەلۋشىلەر (اقىلى، اقىسىزى بولسىن) سانى قانشا، ونداعى بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ ۇلەس سالماعى قانداي، قاي ساناتتىڭ وكىلدەرى كوبىرەك كەلەدى، سول جاعىنا تالداۋ جاساۋ. سوندا بايقاعانىمىز، ەڭ جوعارى كورسەتكىش 2019 جىلى، ياعني پاندەمياعا دەيىن بولعان ەكەن. سودان الدىمەن بيلەت ساتىپ الۋشىلار كورسەتكىشىن سارالاپ كوردىك. ماسەلەن، اقىسىز وتەتىن ءىس-شارالارعا جيىرما ادام قاتىسسا، قاعازعا وتىز ادام قاتىستى دەپ جازا سالۋى مۇمكىن عوي. ال اقىلى تۇردە وتەتىن ءىس-شارالارعا قانشا بيلەتتىڭ ساتىلعانى كاسسادان دا، بۋحگالتەريادان دا كورىنىپ تۇرادى، «كوپ ادام كەلدى» دەگىزۋ ءۇشىن جالعان اقپار بەرە المايسىز.
سوندا بەلگىلى بولعانى – 2019 جىلى ءبىزدىڭ بىرلەستىككە قاراستى مۋزەيلەرگە 44780 ادام كەلگەن ەكەن. بۇل – بيلەتپەن كەلگەندەر سانى. ءبىز الدىڭعى جىلى وسى كورسەتكىشتى ەكى ەسە كوبەيتتىك. ال بىلتىر مۋزەيگە قىزىعاتىندار سانى ءۇش ەسەگە ءوستى. مۇنداي جەتىستىك الماتى مۋزەيلەرىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعانىن اتاپ كەتسەم ارتىق بولماس. مۋزەي – كونەنىڭ كوزى، تاريحتىڭ ءوزى. سوندىقتان ونىڭ ءقادىرىن بىلەتىن، باعالايتىن الماتىلىقتاردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانىنا قۋانىشتىمىن.
– شىنى كەرەك، ءقازىر سانانى رۋحانياتتان گورى تۇرمىستىڭ كوبىرەك بيلەپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. دەگەنمەن، وسىنشالىق از ۋاقىت ىشىندە ۇلكەن جەتىستىككە قول جەتكىزىپسىزدەر. قالاي؟
– ءبىز «كەلۋشىنى قالاي تابامىز» دەيتىندەي توقسانداي عانا ءتۇتىنى بار شالعاي اۋىلدا نەمەسە اۋداندا تۇرعان مۋزەيلەر ەمەسپىز، بۇرىن استانا بولعان بىلدەي شاھاردىڭ تورىندە وتىرمىز. ال اسەم الماتىدا قانشاما جوعارى وقۋ ورنى، قانشاما كوللەدج، مەكتەپ بار؟! بۇگىندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ درايۆەرىنە اينالعان مەگاپوليسكە شەتتەن دە، وزىمىزدەن دە تۋريستەر دە كوپ كەلەدى. قالادا ءىرى تۋريستىك اگەنتتىكتەر دە كوپتەپ شوعىرلانعان. سوندىقتان ءبىز الماتىنىڭ پوتەنسيالىن دۇرىس پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك دەپ شەشتىك. ياعني باردىڭ باعاسىن ءبىلۋ قاجەت. قالانىڭ ءبىلىم، تۋريزم جانە جاستار ساياساتى باسقارمالارىنىڭ باسشىلارىنا جەكە-جەكە كىردىم. جوو باسشىلارىمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستاردىق. تۋريزم باسقارماسى الماتىداعى ەڭ ءىرى دەگەن ون بەس تۋراگەنتتىكتى تاڭداپ بەردى. مادەنيەت، رۋحانيات تاقىرىپتارىن قاۋزايتىن تەلەارنالارمەن، باعدارلامالارمەن بايلانىس ورناتتىق. ءوزىمىزدىڭ حالىقارالىق الماتى اۋەجايى باسشىلىعىنا دا كىرىپ، كەلىسىمگە وتىردىق. وسى اتالعان مەكەمەلەرمەن بىرىگىپ، ارقايسىسىمەن ىنتىماقتاستىق مەموراندۋمىنا قول قويدىق. ءسويتىپ وقۋشىلاردى، ستۋدەنتتەردى، تۋريستەردى دە ءبىزدىڭ قالالىق مۋزەيلەردىڭ تانىمالدىلىعىن ارتتىرۋ ىسىنە جۇمىلدىردىق. بىلتىر جىل سوڭىنا تامان ءتۇرلى-تۇستى فوتوالبومدار، قالتاعا سالىپ جۇرۋگە قولايلى بۋكلەتتەر، كاتالوگتار شىعاردىق. كەلۋشىلەر سانىنىڭ ارتۋىنا، ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا وسىنداي قادامدار دا وڭ اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن.
– كەيىنگى كەزدەرى الماتى مۋزەيى شەتەلدىك، ىرگەلى دەگەن حالىقارالىق كورمەلەردەن بوي كورسەتىپ ءجۇر. الدە بۇل بۇرىننان بار ءداستۇر مە؟
– دۇرىس بايقاپسىز، ءيا، ءبىز 2022 جىلدان باستاپ حالىقارالىق كورمەلەر ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. جالپى الماتى مۋزەيى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى شەتەلدىك كورمەگە 2014 جىلى قاتىسقان ەكەن، ونىڭ وزىندە دە «الماتى قالاسىنىڭ مادەنيەت كۇندەرى» شەڭبەرىندە، اتاۋلى كۇننىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە عانا. 2022 جىلدىڭ وزىندە ەكى حالىقارالىق كورمەگە قاتىستىق. سول جىلى الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى مەن سەۋل قالاسىنىڭ (وڭتۇستىك كورەيا استاناسى) تاريحي مۋزەيى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى مەموراندۋمعا قول قويىلعان بولاتىن. بۇل ستاتۋسى جاعىنان سەۋلدىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنەن كەيىن تۇرعان ەكىنشى مۋزەي. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن الماتى مۋزەيىنىڭ «ۇلى دالا جاۋھارى» اتتى العاشقى كورمەسىن ۇسىندىق. ەكى ايعا سوزىلعان كورمەدە كەلۋشىلەر قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى قۇندى جادىگەرلەر مەن بىرەگەي فوتوقۇجاتتارمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. سول ەكى ايدا سەۋلدە ءبىز تۋرالى 44 ماقالا جارىق كورگەن ەكەن. كورمە اياقتالعان كەزدە مۋزەي بىزگە رەسمي ەسەبىن سولاي دەپ جىبەردى. ال كەلۋشىلەر سانى 77 مىڭعا جەتكەن. ءيا، ءوزىمىزدىڭ وزگەگە تانىتۋ ميسسيامىزدىڭ ءبىر بولشەگى ورىندالعانداي اسەرلەندىك.
كورمە كەزىندە سەۋل مۋزەيىنىڭ باسشىلىعى الماتىدا كورەي كورمەسىن ۇيىمدىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس بىلدىرگەن بولاتىن. ەندى ولار بيىل بىزگە كەلەتىن بولدى، كەلىسسوزدەر جۇمىسىن بىلتىرعى جەلتوقساندا پىسىقتاپ تا قويدىق. بۇل دا حالىقارالىق بايلانىسىمىزدى نىعايتۋعا ۇلەس قوسارى ءسوزسىز.
سەۋلدەن كەيىن ستامبۋل قالاسىندا كورمە جاسادىق. وندا جادىگەرلەرىمىز ەكى اپتا تۇردى، ون مىڭعا جۋىق ادام تاماشالاعان. ءبىر تۇيگەنىم، ءبىز ءتۇبى ءبىر تۇركى ەلدەرى بولعاندىقتان، ۇقساستىقتارىمىز كوپ، مادەنيەتىمىز دە جاقىنداۋ، سوندىقتان ولاردىڭ ءبىر قاتتى تاڭدانىپ، تاڭىرقاعانىن كورمەدىم. قىرعىزستان، وزبەكستان ەلدەرىنە بارعاندا دا سونى ءتۇسىندىم. ال كورەيا، ەۋروپاداعى كورمەلەرىمىزدە شەتەلدىكتەر تاڭدانىپ، ءار ەكسپوناتتىڭ جانىنا كوبىرەك ايالداپ، قىزىقتاپ، ءمان-ماعىناسىن سۇراپ، كوپتەگەن سۇراقتار قويىپ جاتتى.
ستامبۋلدان كەيىن، بىلتىرعى قاراشادا يتاليانىڭ نەاپول قالاسىنداعى ەڭ تانىمال Castel Nuevo قامالىندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يتاليا رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىمەن بىرلەسىپ ۇيىمداستىرىلعان الماتى قالاسىنىڭ تاريحى مۋزەيىنىڭ «قازاقستان كوشپەندىلەرى: تاريحى مەن بۇگىنى» اتتى كورمەسىن اشتىق. Castel Nuevo – XIII عاسىردان بەرى تۇرعان، قۇندىلىعىن جويماي بۇگىنگە جەتكەن، تۋريستەر كورۋگە ىنتىق، يۋنەسكو-نىڭ «الەمدىك مۇرا» تىزىمىنە ەنگەن قامال ەكەن. ءسويتىپ، «قۇلاساڭ، ناردان قۇلا» دەمەكشى، الماتى قالاسى اكىمدىگى مەن قازاقستاننىڭ اۆستريا رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن ءدال وسى جەردە كورمە وتكىزۋگە قول جەتكىزدىك.
يتالياعا بارعان ساپارىمىزدا سول جاقتان باۋىرساق ءپىسىرىپ بەرەتىن ءدامحانا تاۋىپ، قامىر يلەپ، نان اشىتتىق. قۇرت-ىرىمشىك، قىمىز سەكىلدى ۇلتتىق ءدامىمىزدى، الماتىنىڭ قىزىل الماسىن جانە «قازاقستان» شوكولادىن وسى جاقتان وزىمىزبەن الا باردىق. «كۇلشەلى بالا سۇيكىمدى» دەمەكشى، ءبىزدىڭ كورمەمىز وسىلاي جاقسى ءوتتى. بۇل كورمەمىزدىڭ اشىلۋىنا ءۇش جۇزدەن اسا ادام كەلدى. كورمەنىڭ ءبىر قاناتىنا تۋربلوك رەتىندە قازاقستان كارتاسىن قويدىق. وندا حالقى قانشا، جەر كولەمى جاعىنان الدەمدە نەشىنشى ورىن الادى، ونىڭ ىشىندە الماتى قاي تۇستا تۇر، سونىڭ ءبارىن كەلۋشىلەر ينفوگرافيكا ارقىلى تانىسا الاتىنداي ەتىپ جاسادىق. قازاق جەرىنىڭ كەشەگىسىن جانە بۇگىنگى زايىرلى كەلبەتىن، تابيعاتىن فوتوسۋرەتتەر ارقىلى كورسەتتىك. كەيىن جەرگىلىكتى سالا ماماندارى ءبىزدىڭ كورمە تۋرالى وزدەرىنىڭ ب ا ق بەتتەرىندە جاريالانعان اقپاراتتاردى، ماتەريالداردى جىبەرگەندە، اراسىنان ءبىزدىڭ ەلدىڭ تابيعاتىن شۆەيساريامەن تەڭەستىرگەنى تۋرالى مالىمەتتەردى دە وقىپ قۋاندىق.
يتالياداعى كورمەمىزدىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا «TURKSOY» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى سۇلتان رايەۆ تا قاتىستى. ولار دا ءبىز تۋرالى ءوز سايتىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پاراقشالارىندا اقپاراتتار تاراتتى. ال «TURKSOY»-دى بۇكىل ورتالىق ازيا وقيتىنىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ ەل تۋرالى، الماتى جايىندا تالاي مەملەكەت قۇلاقتاندى دەپ ويلايمىن. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك. كورمەمىز ءبىتىپ، جينالىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ اۋەجايعا كەلسەك، سونداعى ءبىر يتاليان ينسپەكتوردىڭ سونشا جولاۋشىنىڭ اراسىنان ءبىزدى تانىپ، قازاقستاننىڭ كورمەسى ءوتىپ جاتىر دەگەن اقپاراتتى جەرگىلىكتى تەلەارنالاردان كورگەنىن ايتىپ، «الدىمداعى دەمالىسىمدا مىندەتتى تۇردە وتباسىممەن بارىپ تاماشالايمىن دەپ وتىرمىن» دەگەندە، كوڭىلىمىز كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالعان شىعار. ادال ەڭبەكتىڭ، ۇيقىسىز تۇندەردىڭ، شارشاعان كۇندەردىڭ وتەۋى وسى ەكەن عوي دەدىك. ايتپەسە جۇزدەن استام جادىگەردى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنە، يت ارقاسى قيانعا جەتكىزۋ، ورنالاستىرۋ، ولاردى ءبۇلدىرىپ الماي قايتا الىپ قايتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. يتاليا جەرىندە ەكسپوناتتارىمىز ءبىر اي تۇردى.
ودان سوڭ «قازاقستان كوشپەندىلەرى. سالتى مەن داستۇرلەرى» دەگەن كورمەمىزدى اۆستريا تورىنە اپارىپ قويدىق. ۆەنا قالاسىنداعى تۋريستەر ەڭ كوپ باراتىن حوفبۋرگ ساراي-كەشەنىنىڭ وزىندە ءتورت مۋزەي بار ەكەن. ات شاپتىرىپ، بايگە وتكىزۋگە بولاتىن ساراي تولماي قالسا، اشىلۋعا ادام از كەلسە قالاي بولادى دەپ ۋايىمداعانىمىز دا جاسىرىن ەمەس. سەنەسىز بە، كەلۋشىلەر سىرتتا كەزەك كۇتىپ تۇردى. ءبىز قاتتى تولقىدىق. ەۋروپانىڭ مادەنيەتتى قۇرمەتتەۋى، رۋحانياتتى قادىرلەۋى ەرەكشە عوي جالپى. كورمەگە الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى قورىنان 100-دەن استام ەكسپونات قويىلدى. كورمە قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن، ءسالت-داستۇرىن، قولدانبالى ونەرىن باياندايتىن ەتنوگرافيالىق جادىگەرلەر، مۋزىكالىق اسپاپتار مەن الماتى قالاسىنىڭ تاريحى مەن قازىرگى ءومىرىن كورسەتەتىن فوتوسۋرەتتەرگە نەگىزدەلىپ ۇيىمداستىرىلدى. مۇندا دا ۇلتتىق ءدامىمىزدى ۇسىنىپ، ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدىڭ بار تاماشاسىن كورسەتتىك. يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى تىزىمىنە ەنگەن التى قانات كيىز ءۇيىمىزدى تىگىپ، ۇلتتىق اۋەنىمىزدى، قوڭىر دومبىرامىزدىڭ ءۇنىن، كۇمبىرلەگەن كۇيىمىزدى تىڭداتىپ قايتتىق. بالانىڭ تۇساۋىن كەستىك. وعان قوسا، ءسابيدى بەسىككە بولەۋ، قىز ۇزاتۋ داستۇرلەرىن، اسىق اتۋ ويىنىن دا كورسەتتىك. ايتپەسە، جالپى كەز-كەلگەن كورمەنىڭ فورماتى اشىلۋى، جادىگەرلەردى ارالاپ كورۋ، سوسىن فۋرشەت بولىپ كەلەدى عوي. ال ءبىز كورمەگە ەلىمىزدىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارىن پايدالانا وتىرىپ، باسقاشا فورماتتا وتكىزىپ، ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىنىمىزدى كورسەتىپ، مادەني ءىس-شاراعا ۇلتتىق رەڭك بەردىك دەپ ويلايمىن.
– مۇنىڭ ءبارى الماتىنىڭ حالىقارالىق بايلانىستاردى نىعايتا تۇسكەنىن كورسەتسە كەرەك. بىلتىر مادەنيەت باسقارماسى تىڭ باستاما كوتەرىپ، مۋزەي، كىتاپحانا، تەاتر، زووباق جانە ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىن اقش، فرانسيا، گەرمانيا، انگليا، جاپونيا، كورەيا سىندى وزىق ەلدەردەگى الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك مادەني مەكەمەلەرىندە كاسىبي بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىنا جىبەرگەنىن بىلەمىز. ارىپتەستەرىڭىز قانداي ولجامەن كەلدى؟
– حالىقارالىق بايلانىس دەمەكشى، بىلتىردىڭ وزىندە ءبىز 15 مەملەكەتپەن ىنتىماقتاستىق ورناتتىق. ونىڭ ىشىندە يۋنەسكو-نىڭ ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتى، فرانسيانىڭ ۇلتتىق مۋزەيلەر بىرلەستىگى بار. بىلتىر «TURKSOY» ءوزىنىڭ 30 جىلدىعى شەڭبەرىندە شۋشا (ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى) قالاسىندا ورتالىق ازيا قۇرامىنداعى مەملەكەتتەردىڭ مۋزەي باسشىلارىن قوسىپ، القالى جيىن وتكىزدى. سوندا ءوزارا ىنتىماتاستىق جونىندەگى مەموراندۋمعا قول قويىپ كەلدىك. ونىڭ ىشىندە ءبىز دە، ياعني الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى مەن CMN مەموراندۋمىنا قول جەتكىزدىك. سونىڭ ناتيجەسىندە بىلتىر الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ءبىزدىڭ بىرلەستىكتىڭ 10 قىزمەتكەرى پاريج قالاسىندا، فرانسيانىڭ ۇلتتىق ەسكەرتكىشتەر ورتالىعىندا (CMN) بىلىكتىلىكتىلىگى مەن ءبىلىمىن شىڭداپ كەلدى. بۇل الماتى مۋزەيلەرىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت بولىپ وتىرعان جاعداي. ولار مۋزەي مەنەدجمەنتى، مۋزەيدەگى عىلىمي جۇمىس نەگىزدەرى، ەسكەرتكىشتەر مامانى، رەستاۆراتور، قور جۇمىسى، ەكسكۋرسوۆود، ەكسپوزيسيونەر، ديزاينەر، ماركەتولوگ، قوعاممەن بايلانىس ماماندىقتارى بويىنشا ەڭ وزىق جاڭالىقتار مەن تەحنولوگيالار تۋرالى ءبىلىم الدى.
فرانسيانىڭ ايگىلى لۋۆرى – جاھانعا ەڭ تانىمال، كەلۋشىلەر سانى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان مۋزەي. فرانسياداعى بۇكىل مۋزەيدى باسقارىپ، ۇيىستىرىپ وتىرعان دا وسى لۋۆر ەكەن. مىنە، ءبىزدىڭ ارىپتەستەردىڭ وسىنداي وركەنيەتى دامىعان ورتالىقتا بولىپ قايتقانىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك دەر ەدىم. جاقىندا، جىل سوڭىنا قاراي سول 10 قىزمەتكەرىمىزدى تىڭداپ، ولار بىزگە قانداي تىڭ جاڭالىقتار ەنگىزۋگە بولاتىنىن زەردەلەپ، سارالاپ، نە تۇيگەندەرىن ورتاعا سالدى. بيىل قالاداعى مۋزەيلەردىڭ جۇمىسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرمەككە نيەتتەنىپ وتىرمىز. جوسپار كوپ. بىزدەن ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتىڭىزدەر دەگىم كەلەدى.
ايتپاقشى، وسى جىلعا ەندى وزىمىزگە شاقىرتۋ ءتۇسىپ وتىر. دالىرەك ايتساق، بۇۇ-دان، يتاليادان، فرانسيانىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى مۋزەيىنەن. بۇيىرتسا، فرانسياعا ءوزىمىزدىڭ ىقىلاس مۋزەيىنىڭ كوللەكسياسىن الىپ بارامىز دەپ وتىرمىز. الەمنىڭ ءبىزدىڭ جادىگەرلەرىمىزگە دە، ونىڭ ىشىندە الماتىنىڭ قۇندىلىقتارىنا نازار اۋدارىپ وتىرعانىنا بەك قۋانىشتىمىز. ىرگەمىزدەگى كورشىمىز – وزبەكستاننىڭ سامارقانىنان دا ۇسىنىس ءتۇستى، بىزگە كورمە زالدارىن تەگىن ۇسىنۋعا ىقىلاستى. ال سامارقاننىڭ دا ەڭ ەجەلگى، تانىمال تۋريستىك ورىن ەكەنىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدىڭ داڭقىن، الماتىنىڭ اتىن اسىرۋعا تاعى ءبىر مۇمكىندىك تۋىپ تۇر دەۋگە بولادى.
– الماتى جادىگەرلەرى تۋرالى ايتقاندا، مىڭداعان جىلدىق تاريحتان سىر شەرتەتىن، قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندارىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن «بورالداي ساق قورعاندارىن» تىلگە تيەك ەتپەي كەتسەك جاراماس. ول جونىندە نەندەي سونى جاڭالىقتار ايتار ەدىڭىز؟
– ءيا، بىزدەگى «بورالداي ساق قورعاندارى» ارحەولوگيالىق كەشەنى 430 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان ەرەكشە نىسان. وندا ەرتە تەمىر ءداۋىرى كەزەڭىنىڭ 47 ۇلكەن ساق جانە 200-دەن استام ءۇيسىن قورعاندارى ورنالاسقان. بىزدە ءالى دە زەرتتەلەتىن، تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ ءۇشىن قولعا الاتىن دۇنيە وتە كوپ. شەتەلدەرگە بارىپ جۇرگەن جۇمىس ساپارلارىمدا پاسكال دەگەن بەلگىلى فرانسيالىق ارحەولوگپەن تانىسقانىم بار. قولىندا جەردى قازىپ، قوپارىپ جاتپاي-اق، جيىرما مەترگە دەيىن سكانەرلەپ، جەتى قابات جەر استىندا نە جاتقانىن كورسەتىپ بەرەتىن زاماناۋي قۇرىلعى بار ەكەن. ال ءبىزدىڭ وتاندىق مامانداردىڭ قولىنداعى اپپارات بار-جوعى ەكى مەترگە عانا جەتەدى. «بورالداي ساق قورعاندارىنداعى» قورىمداردىڭ ۋاقىت وتە كەلە، جەر قاباتتارىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، بىزدەگى بار قۇرىلعىنىڭ ونى تۇبەگەيلى زەرتتەپ بەرۋگە قاۋقارسىز ەكەنى بەلگىلى. پاسكالدى مەن الماتىعا شاقىرىپ، ارحەولوگيالىق كەشەنىمىزبەن تانىستىردىم دا. قولىنداعى قۇرىلعىسى 430 گەكتار اۋماقتا نە جاتقانىن تۇگەل كورسەتىپ بەرە الاتىن كورىنەدى. ايتپاقشى، ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق كومپانيالارعا شىعىپ تا كوردىم، ەكى مەترلىك جەردى سكانەرلەپ بەرسەڭىزدەر دەپ. ءبىراق ولار پاسكالدىڭ قۇنىنان ءتورت ەسە جوعارى اقى سۇرادى. ەندى الداعى ۋاقىتتا وسى جۇمىستى قولعا الساق پا دەيمىز. زاماناۋي قۇرىلعىعا قول جەتكىزسەك، بالكىم ءبىز كۇتپەگەن عاجاپ جاڭالىقتار اشىلىپ، مۇمكىن ەجەلگى ءبىر ۇلكەن شاھاردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ قالارمىز دەپ ويلايمىن.
بىزدەگى تاعى ءبىر اۋىز تولتىرىپ ايتار جاڭالىق – ءبىزدىڭ ماماندار عىلىمي جۇمىستارعا دا قوماقتى ۇلەس قوسا باستادى. 2022 جىلى مادەنيەت باسقارماسى ۇيىمداستىرعان بايقاۋعا قاتىسىپ، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جاساۋعا بولادى دەگەن ليسەنزياسىن جەڭىپ الدىق. ءسويتىپ ءوزىمىزدىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرگە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە، ساق جاۋىنگەرلەرى جەرلەنگەن، بۇلىنبەگەن ورىنداردى، التىن سىنىقتارىن تاپتىق. جالپى، الىپ الماتىدا قۇرىلىس جۇمىستارى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن، نەبىر بيىك نىساندار بوي كوتەرىپ جاتقانىن بىلەسىزدەر. كەز-كەلگەن جەر قازىلا باستاعاندا ونىڭ استى، قويناۋى مىندەتتى تۇردە تەكسەرىلەدى، زەرتتەۋ جۇرگىزىلەدى. ءبىراق بۇعان دەيىن مۇنداي قازبا بايلىق، ناقتىراق ايتسام، ەكى التىن تاقتاسى 2014 جىلى عانا تابىلعان ەكەن. ودان كەيىنگى قۇندى جادىگەرلەردى تابۋ ءبىزدىڭ مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەنشىسىنە بۇيىرىپتى. ءقازىر ونى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قىرىم التىنبەكوۆتىڭ عىلىمي-رەستاۆراسيالىق زەرتحاناسىنىڭ ماماندارى زەرتتەپ، قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر. تاياۋدا مۋزەي تورىنە قويامىز دەپ وتىرمىز.
بىلتىر ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «عابيت مۇسىرەپوۆ» اتتى ەنسيكلوپەديا دايىندادى. بۇل دا عىلىمي جۇمىسىمىزدىڭ ءبىر تارماعى دەسەم بولادى. بيىل باسىلىپ، قولىمىزعا تيەدى دەپ وتىرمىز. نەگىزى، مۇنداي تانىمدىق ىرگەلى ەڭبەكتى ادەتتە عىلىمي ينستيتۋتتار شىعارادى عوي. سوندىقتان بۇل ەنسيكلوپەديا بىلىكتى مۋزەي ماماندارىنىڭ ءسوزسىز ۇلكەن جەتىستىگى.
العا قويعان جوسپارىمىز كوپ. كەلەشەكتە الماتىدا رايىمبەك باتىر مەموريالدىق كەشەنى، «بورالداي ساق قورعاندارى» ارحەولوگيالىق كەشەنى جانىنان ساق مادەنيەتى ورتالىعى، «OBSERVATORIUM»، بالالار مۋزەيى، «الاش» مۋزەيى بولادى. اتتارى قانداي! تالاي دۇنيەدەن حابار بەرىپ تۇر. ءسىز بىلەسىز بە، وڭتۇستىك كورەيادا مەكتەپتەگى تاريح ساباعى تاريحي مۋزەيلەردە وتكىزىلەدى ەكەن. كەرەمەت، ءا؟! سوندا وقۋشى وقۋلىقتاعى وزىنە تۇسىنىكسىزدەۋ مالىمەتتەردى تاريحي جادىگەرلەردى كوزبەن كورىپ، سەزىنىپ بارىپ، بويىنا سىڭىرەدى دەگەن ءسوز. سودان كەيىن ول بالا پاتريوت بولماي كورسىن!
ءبىز دە وسىنداي جەتىسىكتەردى ەنگىزگىمىز كەلەدى. وسى جولدا قىزمەت ەتۋدەن شارشاماق ەمەسپىز. بىزدە ءوز ءىسىن سۇيەتىن ەلجاندى ازاماتتار ەڭبەك ەتەدى. بىلتىر جالاقىمىز وتىز پايىزعا ءوستى. الدىڭعى جىلى قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ، قالا اكىمىنىڭ قولداۋىمەن التى جاس مامان، ال بىلتىر ون جاس ارىپتەسىمىز مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ارقاسىندا باسپانالى بولدى. «ءۇيىڭ بولسا، كۇيىڭ دە بولادى» دەمەكشى، بۇل دا كەيىنگى جىلدارى مۋزەي تاريحىندا بولعان تىڭ جاڭالىق. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ناتيجەلى جۇمىس ىستەۋىمىزگە سەپ بولاتىنى ءسوزسىز. ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ءقادىرلى وقىرماندارعا، مۋزەيدى سۇيەتىن جاندارعا الماتىنى بىرگە كوركەيتەيىك دەگىم كەلەدى.