بەلگىلى عالىم، مۇستافاتانۋشى ءابدۋاقاپ قارا اۋدارىپ دايىنداعان سۇبەلى تاريحي ەڭبەك قازاق، تۇرىك، ورىس جانە فرانسۋز تىلدەرىندە جارىق كوردى. تاياۋدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اتالعان كىتاپ وقىرماندارىمەن قاۋىشتى.
«كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» دەپ اتالاتىن كىتاپقا مۇستافا شوقايدىڭ فرانسۋز تىلىندە جارىق كورگەن 40-تان استام ماقالاسى ەنگىزىلگەن. وندا كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمىنە قاتىستى ءار كەزەڭدەگى ساياساتىنان تارتىپ، سول تۇستاعى تۇركى ەلدەرىندەگى ەكونوميكالىق، ساياسي جاعدايلار تۋراسىندا جازىلعان ماقالالارى جيناقتالعان. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، مۇستافا شوقايدىڭ ءوز كەزىندە باسپا بەتىندە جارىق كورگەن 700-دەن استام ماقالاسى تابىلعان. سونىڭ 120-عا جۋىعى فرانسۋز تىلىندە شىققان. وقىرماندارعا جول تارتىپ وتىرعان جاڭا جيناققا سولاردىڭ ەڭ تاڭداۋلىلارى اۋدارىلىپ، تۇپنۇسقاسىمەن قاتار بەرىلگەن.
اتالعان ەڭبەكتىڭ الماتىداعى تۇساۋكەسەرىن قازۇۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتى ۇيىمداستىردى. ءىس-شاراعا تاريحشى عالىمدار، شوقايتانۋشى زەرتتەۋشىلەر، ادەبيەت پەن ونەرتانۋشى، سونداي-اق، وزگە دە سالالاردان ءبىرقاتار زيالى قاۋىم قاتىستى. «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» دەپ اتالعان ەڭبەك اۋەلى انكارا قالاسىندا، كەيىن مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان ولكەسى سىر جەرىندە، قىزىلورداداعى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە استانادا ارنايى تۇساۋى كەسىلىپ، جۇرتقا تانىستىرىلعان بولاتىن. دەگەنمەن، ەڭبەكتىڭ اۆتورى قارا شاڭىراق قازۇۋ-دا وتكەن ءىس-شارانىڭ تاريحي ءمانى ايرىقشا ەكەنىن ايتتى. ءارى بۇل وسى عىلىمي ەڭبەكتى تانىستىرۋدىڭ قورىتىندى ءىس-شاراسى ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى.
ءىس-شاراعا قاتىسقان تاريحشىلار، زەرتتەۋشى زيالى قاۋىم اتالمىش ەڭبەكتى قازاقستانداعى تاريح عىلىمىنا قوسىلعان قۇندى ەڭبەك رەتىندە باعالادى. بۇل، اسىرەسە، وتاندىق مۇستافاتانۋشىلارعا زور مۇمكىندىك بەرمەك. جيناقتا مۇستافا شوقايدىڭ ءتول تۋىندىلارى ءتۇپنۇسقاعا قوسا بەرىلگەندىكتەن، ونىڭ ءومىرى مەن كۇرەس جولىن زەرتتەۋشىلەرگە ۇلكەن باعىت-باعدار بەرە الاتىندىعىمەن ەرەكشە.
سونداي باعا بەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بەلگىلى شىعىستانۋشى، تاريحشى عالىم ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى بولدى. ول سوزىندە ەڭبەك اۆتورىن قۇتتىقتاي كەلىپ: «بۇل ەڭبەك ءبىزدىڭ تاريحتى جاڭا قىرىنان زەرتتەۋگە، اسىرەسە وتكەن عاسىرداعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ وي-تانىمىن تۇسىنۋدە دەرەكتىك، قۇجاتتىق ەڭبەك رەتىندە باعالى. ءابدۋاقاپ قارا مۇستافا شوقايعا قاتىستى شەتەلدەگى دەرەكتەر ارقىلى ءبىزدىڭ حح عاسىر باسىنداعى تۇلعالاردى تانۋعا دەرەكتىك، قۇجاتتىق نەگىزدەردى عىلىمي اينالىمعا ۇسىنىپ وتىر. مۇستافا شوقايدى ءبىز تەك قازاقتىڭ تاريحي تۇلعاسى، سول كەزدەگى الاش ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى دەپ قاراماۋىمىز كەرەك. ول – الەمدىك تۇلعا. سول داۋىردە ءار ۇلتتىڭ كوسەمدەرىمەن يىق تىرەستىرەتىن، ويشىلدارىمەن سالىستىرۋعا بولاتىن تۇلعا. ونداي تۇلعانىڭ تاريحي نەگىزىن مىنە وسى سەكىلدى تاريحي قۇجات ارقىلى بەكەمدەي الامىز»، – دەگەن پىكىرىن ورتاعا سالدى.
ەڭبەكتى قۇراستىرۋشى ءابدۋاقاپ قارا قورىتىندى سوزىندە كىتاپتىڭ قازىرشە ءتورت تىلدە جارىق كورگەنىن، الايدا وزگە تۇركى تىلدەس اعايىنداردان، ەۋروپا جۇرتىنان تۇسكەن سۇرانىسقا بايلانىستى وزبەك، قىرعىز تىلدەرىندە، اعىلشىن جانە نەمىس تىلدەرىندە شىعارۋعا دايىندالىپ جاتقانىن جەتكىزدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان قازاقتان شىققان ايرىقشا تاريحي تۇلعاعا قاتىستى قىزىعۋشىلىق ەلىمىزدە عانا ەمەس، شەتەلدە دە جوعارى دەڭگەيدە. بۇل سۇرانىستى وتەۋ ءۇشىن م.شوقاي مۇرالارى شەت تىلدەرىندە دە جارىق كورۋى ءتيىس. بۇل ەڭبەكتى ول مۇستافا شوقاي سىندى تاريحي تۇلعانى قازاق اۋديتورياسىنا عانا ەمەس، تۇتاس الەمگە كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ ءۇشىن دايىنداعانىن ايتتى.
ءابدۋاقاپ قارا مۇستافاتانۋ باعىتىنداعى ءار ىس-ارەكەت ۇلكەن تاريحي تۇلعامىزعا جابىلعان اۋىر جالالاردان ارىلتۋعا باعىتتالۋى كەرەك دەپ اتاپ ءوتتى. بۇعان قاتىستى ءسوزىن ءا.قارا بىلاي دەپ تۇيىندەدى: «بىلەسىزدەر، مۇستافا شوقايعا كەزىندە ۇلكەن جالا جابىلدى. ول كىسى ناسيستەرمەن ىمىرالاسۋدان باس تارتىپ، رەگيوننان باس تارتقاننان كەيىن، كەيبىر بولجامدارعا قاراعاندا ناسيستەر جاعىنان ۋ بەرىپ ولتىرىلگەن. كەيبىرەۋلەر سۇزەكتەن قايتىس بولدى دەيدى، ءبىراق ولتىرىلگەن بولۋىنىڭ ىقتيمالدىلىعى جوعارى. سونداي ىمىرادان باس تارتىپ قۇربان بولعان ادامعا «ناسيستەرمەن ىمىرالاستى»، «ساتقىن» دەگەن جالا جابىلدى. بۇدان ۇلكەن جالا بولماسى انىق. مىنەكي، كەڭەس وداعى قۇلاعالى 30 جىلدان استى، ءبىراق ءالى دە وعان جابىلعان جالا ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعا بەرەدى. ونى اقتارلىق بۇلجىتپاس دەرەكتەر زەرتتەۋشىلەرىمىز جاعىنان جارىققا شىعىپ تا جاتىر. ءبىراق وزگەلەردىڭ ونى بىلمەي جاتۋى بۇل ەڭبەكتەردىڭ كوبى دەرلىك قازاق تىلىندە شىعۋىندا. وزگە جۇرت زەرتتەۋشىلەرى بۇل دەرەكتەرمەن تانىسپاي جاتىر. سوندىقتان الاشتانۋدىڭ، مۇستافاتانۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى ادەيى تاعىلعان ءتۇرلى جالادان ارىلتۋ بولۋى كەرەك»، – دەپ ءتۇيدى اۆتور.
ايتا كەتەيىك، ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس تاريحىندا مۇستافا شوقاي اسا كورنەكتى، ءارى كۇردەلى تاريحي تۇلعا سانالادى. قازاق جەرىندە جانە وعان ىرگەلەس تۇركى جۇرتىندا كەڭەستىك بيلىك ورناعاننان كەيىن ول 1921–1941 جىلعا دەيىن، ياعني ءومىرىنىڭ سوڭعى 20 جىلىن فرانسيانىڭ استاناسى پاريجدە وتكىزدى. فرانسۋز جۇرتىندا ول ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلىندەگى باسپا ءسوز ارقىلى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ەزگىسىنە قارسى قارۋسىز مايدان اشتى. ول نەمىس، فرانسۋز، اعىلشىن، پولياك، ورىس جانە تۇرىك تىلدەرىندە كىتاپتار مەن ماقالالار شىعارىپ جاريالاپ تۇرعان. «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» اتتى كەزەكتى ماقالالار جيناعى ەلگە جەتكەن م.شوقاي مۇرالارىنىڭ ءبىر پاراسى عانا.
