حالقىمىزدىڭ باسىنان نەبىر زوبالاڭ ءوتتى. وسى عاسىرىمىزدىڭ الدىنداعى سوڭعى ەكى عاسىردىڭ وزىندە قازاقتىڭ باسىنا قانشاما رەت قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، قانشاما رەت ءزابىر-زاپا شەكتى. ون توعىزىنشى عاسىردا ەلىمىزدىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە رەسەيدەن كەلىمسەكتەردىڭ اعىلا كەلىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتى ءشول جانە شولەيت ايماقتارعا ىعىستىرۋى، جيىرماسىنشى عاسىرداعى قىزىلدار مەن اقتار سوعىسى، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، كامپەسكە، قولدان جاسالعان اشارشىلىق، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن ۇيىمداستىرۋ – مۇنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق جەرىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن بوساتۋ ماقساتىن كوزدەدى.
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىرى ەشقاشان جاناشىرلىقپەن ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلەگە اينالعان ەمەس. مۇنداي جاپپاي قۋدالاۋ مەن ۇلت رەتىندە جويۋ ماقساتتارى ءارتۇرلى جولدارمەن ءومىر بويى جۇرگىزىلىپ كەلدى. ءتىپتى، كوممۋنيزمگە قول سوزعان، ۇلتتار اراسىندا «تەڭدىك ورناعان» جىلداردىڭ وزىندە وسى تۇرعىداعى استىرتىن ىس-ارەكەتتەر جاسالىپ جاتتى. وسىنداي «بايقالماس» شارالاردىڭ تامىرىن ءدوپ باسىپ، ءقاۋىپتىڭ الدىن باعامداي بىلگەن ۇلتىمىزدىڭ بەتكەۇستار ازاماتتارى بولماي دا قالمادى. سونىڭ ءبىرى مۇحاڭ – مۇحتار اۋەزوۆ.
...1956 جىلى قازاقستاندا ۇلان-اسىر توي بولدى. بۇكiل كەڭەستەر وداعىمەن بiرگە تويلاعان. سەبەبى، 1954 جىلى باستالعان تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردi يگەرۋ مارەگە جەتكەن ەدi. بۇل ۇلى وتان سوعىسىنان كەيiنگi ۇلى جەڭiس دەپ باعالاندى. الايدا، بۇل قۋانىشقا اركiم ءارقالاي قۋانعان. بازبiرەۋلەر «نان بولسا، ءان دە بولاتىنىن» ايتتى. ايتىپ قانا قويعان جوق، كەۋدەلەرiنە وردەن-مەدال قاداعان. ال نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ باستاعان زىميان ساياساتكەرلەردiڭ قۋانىشى ولاردiكiنەن ماڭىزدىراق بولدى. بiر بارماعىن iشiنە بۇككەن ولار وتارشىل پاتشالى رەسەيدiڭ 300 جىل بويى ورىنداي الماعان iسiن جۇزەگە اسىرعانىنا قۋانعان. بۇل وقيعاعا كۇيزەلiپ، جانى اۋىرعانداردىڭ بiرi مۇحتار اۋەزوۆ ەدi.
قازاقستاندا دۇركiن-دۇركiن جۇرگiزiلگەن ساياسي قۋعىن- سۇرگiن زيالىلارىمىزدى ابايلاپ سويلەۋگە ءماجبۇر ەتتi. ول كەزدە جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ شiدەرi ءۇزiلگەنمەن، كوممۋنيستiك يدەولوگيانىڭ توقپاعى مىقتى بولاتىن. اۋەزوۆتiڭ باسىنا دا قايتا-قايتا قارا بۇلت ءۇيiرiلiپ جۇرگەن. پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى. اباقتىعا جابىلدى. تiپتi، ءوزi ماقسات ەتكەن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولعان ەدi.
تىڭ يگەرۋ بiتكەن سوڭ قازاقستان باسشىلىعىندا اۋىس- ءتۇيiس بولعان. ەلiمiزدi باسقارىپ كەلگەن لەونيد يليچ برەجنيەۆ ماسكەۋگە كەتتi. ونىڭ ورنىنا بiرiنشi حاتشىلىققا يۆان دميترييەۆيچ ياكوۆليەۆ تاعايىندالادى. ماماندىعى مۇعالiم ەدi. ءتۇسi يگi، ءجۇزi جىلى جان بiر كۇنi بiر توپ قازاق قالامگەرلەرiن قابىلدادى.
– ول كەزدە قابىلداۋىندا بولاتىن كiسiلەردiڭ تiزiمiن جاسايدى. مۇحتار اۋەزوۆتi، ءسابيت مۇقانوۆتى، عابيت ءمۇسiرەپوۆتi، عابيدەن مۇستافيندi، سوسىن ورتالىق كوميتەتكە بارعىشتاپ جۇرەتiن كەزiم ەدi، مەنi تiزiمگە قوسىپتى، بارلىعى سەگiز ادامنىڭ تiزiمiن جاساپ قابىلدادى. قانداي ويلارى بار، نە ايتقىسى كەلەدi، سونى بiلگiسi كەلگەن بولار. نەگىزى ۇستاز بولۋ، ساباق بەرۋ ادامنىڭ مiنەزiن سونشاما جiبەكتەي جۇمسارتىپ جiبەرەدi. بiرiنشi حاتشى دا بۇرىن مۇعالiم بولعان ەكەن عوي، قالامگەرلەردi وتە جىلى قابىلدادى، – دەيدi اۋەزوۆتiڭ شاكiرتi، اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ.
بۇل كەزدە كەڭەس وداعى كوممۋنيزمنiڭ iرگەتاسىن قالاپ جاتقان. ونىڭ قارىشتى قادامى قازاقستاندى دا تاپتادى. اكەلگەنiنەن اكەتكەنi كوپ. تاپقانىنان باتقانى مول. ەكi ورتادا سورلاعان قازاق حالقى بولدى. بۇرىن جەرiمiزگە قارۋ اسىنىپ كەلگەن باسقىنشى قولىنا گۇل ۇستاپ، كۇلiپ كەلiپ قونىستانىپ جاتتى. شۇرايلى جەردەن ايىرىلعان قازاق مال قامىن ويلاپ، امالسىز، ءشول ايماقتارعا ىعىسقان. ول كەزدە حالقىمىزدىڭ ۇشتەن بiر ءبولiگi شەتەلدەردە تۇراتىن.
نەگiزi، بiز ايتقالى وتىرعان وقيعا بىلاي باستالعان ەدi. اۋەزوۆتiڭ شاكiرتi زەينوللا قابدولوۆ ول ۋاقىتتا «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولاتىن. «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» دەگەن اتىن ەندi الماستىرىپ جۇرگەن كەز. قىزمەت بابىمەن ورتالىق كوميتەتكە جيi بارىپ تۇرعان. سونىڭ ورايىن پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى عابيت ءمۇسiرەپوۆ ءوزiنە شاقىرىپ، ءوتiنiش ايتادى. «اناۋ، ياكوۆليەۆ دەگەن جاقسى كiسi كورiنەدi، سوعان ايت، بiزدi قابىلداسىن. بiز تiلەگiمiزدi ايتايىق، iشتە جۇرگەن ويىمىزدى ايتايىق» دەگەن سوڭ، قابدولوۆ جاندiلدين ەكەۋi بارىپ ءوتiنiش جاساعان. ياكوۆليەۆ سوزگە كەلمەستەن بەلگiلi بiر ۋاقىتتا قابىلدايتىن بولدى.
بiرiنشi حاتشىنىڭ قابىلداۋىندا بولۋ وڭاي نارسە ەمەس. Iستiڭ كوزiن بiلەتiن جاس قابدولوۆتىڭ سەپتiگi تيگەن. بiرiنشi حاتشىعا قازاق قالامگەرلەرiنiڭ ايتارى كوپ ەدi. ۋاقىت ىڭعايىنا قاراي ءارقايسىسى ءوز كوڭiلiندەگiءسىن ايتقان. بiرiنشi حاتشى ءا بد ە ن ز ءا ب i ر - ج اپ ا ش ە ك كە ن ، پ ا رت ي يا قاتارىندا جوق اۋەزوۆتiڭ ءسوزiن بار ىقىلاسىمەن تىڭداعان. زيالى قاۋىمنىڭ قايتا-قايتا قۋعىنعا ۇشىراي بەرۋi ونى دا قىزىقتىرعان بولار. اۋەزوۆتiڭ باسىنان تالاي زوبالاڭ وتكەن ەدi.
– بiردە اشىق، بiردە جاسىرىن، قۇپيا، ايتەۋiر قۋعىن- سۇرگiن ساياساتى حح عاسىردا ىلعي دا ءجۇرiپ وتىردى. بۇنى عىلىمي تiلمەن ايتساق، قۋعىن-سۇرگiننiڭ پەرماگەنتتiك سيپاتى دەپ ەسەپتەيمiز. ءۇزiلiسسiز ءجۇرiپ وتىرعان. العاشقى قۋعىن-سۇرگiن 20-جىلدارى باستالعان. الاش زيالىلارىن قۋعىنداۋدىڭ سوڭى اتۋ جازاسىنا تiرەلiپ وتىردى. 1932 جىلعى ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆتiڭ حاتى وسىندايدان، امالسىز جازىلعان نارسە ەدi. ولار الاش يدەولوگياسىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل زيالىلار ءۇشiن ۇلكەن سوققى ەدi. 40–50-جىلدارعا كەلسەك، بۇل كەزدەگi قۋعىن-سۇرگiننiڭ دە ءوز ەرەكشەلiگi بولدى. بۇل كەزدەگi ساياسات قازاق زيالىلارىن بiرجولاتا تۇقىرتۋ، رۋحاني ەركiندiگiنەن ايىرۋ، ەزiپ-جانشۋدى كوزدەگەن قيتۇرقى ساياسات بولدى، – دەيدi تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدييەۆ.
قانشا سوققى جەسە دە، ۇلتىن سۇيگەن جان قاراپ جاتا المادى. اۋەزوۆتiڭ قالامىنان تۋعان كوركەم دۇنيەلەرi مەن عىلىمي زەرتتەۋلەرi ءوز الدىنا، جۇرگەن جەرiندە ەل بولاشاعىن ويلاپ، كەلەلi ماسەلەلەر كوتەرگەن. دۇنيە استاڭ-كەستەڭ بولىپ جاتقاندا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى ياكوۆليەۆكە دە وسى ماقساتتا باردى.
– مۇحاڭ ويىن كەرەمەت شەبەر ايتىپ جەتكiزەتiن. «مەنiڭ بiر جانىما باتاتىنى – تىڭ كوتەرۋگە ەكi جىلدا كەلگەن 3 ميلليون كەلۋشi 70 پايىز قازاقتى 7 پايىزعا ءتۇسiرiپ تاستادى. بۇل بiر جاعىنان جاقسى، بiر جاعىنان حالقىمىزعا قيىن بولدى عوي. ال بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ ۇشتەن بiر ءبولiگi شەتتە ءجۇر. ءار جىلدارى قۋعىن-سۇرگiن كورiپ كەتكەن وسى قازاقتى تۋعان وتانىنا قايتارۋ تەك قانا (ارينە، كوپشiك قويىپ ايتىپ وتىر) حرۋششيەۆتiڭ قولىنان كەلەدi. سول قازاقتى تۋعان وتانىنا قايتارىپ، بiزدiڭ بiر ەلدiگiمiزدi ويلاسا قايتەدi» دەدi عوي، شiركiن مۇحاڭ.
اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ سول قابىلداۋدا اۋەزوۆتiڭ ءسوزiنە ەرەكشە ريزا بولعانىن ماقتانىشپەن ەسكە الدى.
اۋەزوۆ، سونىمەن بiرگە، بiرiنشi حاتشىعا تاياۋدا ءتاجiكستانعا بارعاندىعىن ايتقان. باداحشاننىڭ باسىندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ حال-جايى ءماز ەمەس بولاتىن. بالالارىن مەكتەپكە بەرە الماي، مال سوڭىندا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىسى قاتتى كۇيزەلتەدi. بارلىق ۇلتقا تەڭدiك اپەرەتiن كومپارتيانىڭ وسىعان كوڭiل ءبولۋiن ءجون ساناعان.
– ولاردىڭ تۋعان وتانى، اتامەكەنi وسىندا، ەلiمiزگە الىپ كەلiپ مادەنيەتiن كوتەرۋگە بولادى عوي. اناۋ استراحاندا، سارىتاۋدا دا بiزدiڭ قازاق ءجۇر، مال باعۋدان باسقانى بiلمەيدi. ولاردا قايداعى ەركiندiك، سولاردى اكەلiپ ۇلكەن ادامدار قاتارىنا قوسۋعا بولادى. ال ودان قالا بەردi، ءارiگە بارۋىمىز كەرەك، مىنا قىتايدا 2 ميلليونعا جاقىن قازاق تۇرادى، انا موڭعوليا مەن تۇركيادا دا سولاي. سولاردىڭ ءبارiن ەلiمiزگە اكەلiپ باسىن قوسۋ وسى حرۋششيەۆتiڭ قولىنان كەلەتiندiگiن قايتا-قايتا ەسكەرتiپ، جوعارى جاققا جەتكiزە بارسىن دەگەن نيەتپەن ءوز ويىن ايتىپ شىقتى، – دەيدi اكادەميك-جازۋشى.
شىنىندا، كومپارتيانىڭ ماقساتى تىڭ يگەرۋ عانا بولسا، ونى شەتتە تۇراتىن قازاقتاردى اكەلiپ تە اتقارۋعا بولار ەدi. اۋەزوۆ بiرiنشi حاتشىعا وسىنى اشىق ايتقان. حرۋششيەۆتىڭ اتىنا كوپشىك قويا سويلەپ، ادەيى ماقتاي وتىرىپ، ءوزiنiڭ وسى سالەمدەمەسiن جەتكiزۋiن سۇراعان. باسقالار ءۇي-جاي، كولiك، قالاماقى سۇرايتىن كەز ەدi، مۇحاڭ ارادان سۋىرىلىپ شىعىپ، قاشانعىداي ءوزiنiڭ مىقتىلىعىن كورسەتەدi. الايدا، ول زامانداردا ونىڭ جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي نارسە بولدى. مۇحاڭ ارمانداعان بۇل ماسەلە ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا جۇزەگە اسا باستادى.
«اlmaty-akshamۋ»، №84، 15 شىلدە، 2023 جىل