مونشاق قىز

اۆتور almaty-akshamy.kz
08:14، 20 قازان 2022

مانشۇك مامەتوۆا – 100

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا سايدىڭ تاسىنداي سارباز جىگىتتەردەن كەم تۇسپەگەن قايسار قىزدار دا از بولماعان. سولاردىڭ بىرەگەيى، شىعىس قىزدارىنىڭ اراسىنان تۇڭعىش رەت كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولعان اعا سەرجانت، پۋلەمەتشى – مانشۇك مامەتوۆا.

ەرلىكتىڭ ءبىر قاناتى

«...ەرلىكتىڭ قوس قاناتى دەپ بىلەم مەن، اياۋلى ءاليا مەن مانشۇگىمدى» دەپ كەلەتىن تانىمال ءان جولدارى ۇلكەن-كىشىگە جاقسى تانىس، جۇرەككە جاقىن. سونداعى قوس قاناتتىڭ بىرىنە بالانعان مانشۇگىمىز 1922 جىلى باتىس قازاقستاننىڭ قازىرگى وردا اۋدانىندا تۋعان.

مانشۇكتىڭ (ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى ءمانسيا) اتا-اناسى جەڭسىكالى مەن تويىلشا جوقشىلىقپەن تىرشىلىك كەشىپ جاتقان قاراپايىم جاندار بولعان. اكەسى قويمادا كۇزەتشى بولعان، ەتىك تىگەتىن، ال شەشەسى كۇنكورىس ءۇشىن اۋقاتتى اعايىندارىنىڭ مالىن ساۋىسقان. مانشۇكتىڭ الدىندا ناعي مەن قادىر دەگەن ەكى ۇل، ياعني تۋعان اعالارى بولعان.

بىردە اۋىلعا جەڭسىكالىگە نەمەرە ءىنى بولىپ كەلەتىن احمەت پەن ايەلى ءامينا كەلەدى. ولار ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ جۇرگەن جاندار-تىن. قالالىق مەيمانداردىڭ كوزى قولدى-اياققا تۇرماي قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ جۇرگەن مونشاقتاي سۇيكىمدى قىزعا بىردەن تۇسكەن ەكەن.

ەرلى-زايىپتى احمەت پەن ءامينا ءوز زامانىنىڭ وقىعان، توقىعان، كوكىرەك كوزى وياۋ زيالى ادامدارى بولعان. ەرى – دارىگەر، زايىبى ءمۇعالىم ەدى. ولار كىشكەنتاي ءمانسيانى اسىراپ الۋ تۋرالى ويلارىن بىلدىرەدى. ارينە، بىرەۋگە وزەگىڭدى جارىپ شىققان بالانى بەرۋ وڭاي ەمەس، ءبىراق سول تۇستاعى قيىن ۋاقىتتى ويلاعان تۋعان اكە-شەشەسى ءۇش جاسار قىزدارىنىڭ بولاشاقتا كوزى اشىق، وقىعان ادام بولىپ وسكەنىن قالاپ، احمەت پەن ءامينانىڭ باۋىرىنا سالادى.

ءامينا ءمانسيانى «مونشاعىم» دەپ ەركەلەتكەن. ال كىشكەنتاي ءمانسيا ءوز ەسىمىنە ءتىلى كەلىڭكىرەمەي «مونشاقتى» «مانشۇكپىن» دەپ كەتەدى. ەرلى-زايىپتى بالانى وزدەرىنىڭ فاميلياسىنا كوشىرەدى. دەگەنمەن، تۋعان اكەسىنىڭ اتىن وزگەرتپەي قۇجاتىندا سول كۇيىندە قالدىرادى. كوپ ۇزاماي تۋعان اكە-شەشەسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتىس بولىپ كەتكەن.

وجەت بالا

مانشۇكتىڭ اسىراپ العان اناسى ءامينا كىشى وردا بيلەۋشىسى ءابىلقايىر حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. ونىڭ مونشاعى تۋرالى: «مانشۇكتە باۋىرمالدىق، دوستىق، تۋىسقاندىق، جولداستىق سەزىمى بالا كەزىنەن بايقالاتىن. سەمەيدە 1-كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزدە قىتايدىڭ حون-پەن دەگەن بالاسىن ەرەسەك قىتايلار ۇرىپ-سوعىپ جۇرگەن جەرىنەن ونىڭ مەكتەبى ايىرىپ الادى. بالانى ۋاقىتشا وقۋشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە اپارۋ كەرەك دەگەندە، مانشۇك ونى ۇيگە الىپ كەلىپتى. مەن جۇمىستان كەلسەم، حون-پەندى جەتەلەپ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنە اپارىپ (ءۇيىمىز قاتار تۇراتىن): «ءسىز ۇلكەنسىز، كۇشىڭىز كوپ. حون-پەندى جابىرلەگەن قىتايدى تۇتقىنعا الىڭىز» دەپ ارىز ايتىپ وتىر. حون-پەن ءبىر ايدان كەيىن بالالار ۇيىنە جىبەرىلدى. مانشۇك دەمالىس سايىن وعان تاماق، ويىنشىق اپارىپ تۇردى»، – دەگەن ەستەلىگى ساقتالعان.

مانشۇك 1931–1938 جىلدارى الماتى قالاسىنداعى №28 مەكتەپتە (قازىرگى مانشۇك مامەتوۆا اتىنداعى №28 ليسەي) ءبىلىم الادى. 1940 جىلى جۇمىسشى فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، كەيىننەن احمەت اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، مەديسينا ينستيتۋتىنا تۇسەدى. وقي ءجۇرىپ قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭسەسىندە قىزمەت اتقارعان.

ءساندى ءتۋفليدىڭ ورنىنا – كەرزى ەتىك

احمەت مامەتوۆ بەيىمبەت مايلين، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتارمەن جاقىن ارالاسقان. دومبىرادا كۇي تارتىپ، ءان سالاتىن دا ونەرى بولعان دەسەدى. 1937 جىلى دارىگەر احمەت «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن قاماۋعا الىنادى. «مەنىڭ مانشۇگىمدى رەنجىتپە، امان ساقتا!» – دەگەن ەكەن ول ايەلىنە ايتقان سوڭعى سوزىندە. ءبىراق موينىنا «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن قوڭىراۋ ىلىنگەن ءامينانىڭ دا باسقان ءىزى اڭدۋلى بولىپ، سوعىسقا دەيىنگى جىلدارى كوپ قيىندىق كورەدى.

جاسىنان تاعدىرى ماڭدايىنا قيعاش ءىزىن سالعان مانشۇك مامەتوۆا سوعىس باستالعان جىلى ءۇيىن تاستاپ، جاتاقحاناعا قونىس اۋدارادى. 1940 جىلى مانشۇك اۋىلداعى تۋىستارىنا ماتەريالدىق كومەك سۇراپ حات جازادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل حاتىنا ءتىل قاتقان جان بولمايدى. سەبەبى، تۋىستارى «حالىق جاۋىنىڭ قىزىمەن» بايلانىسۋدان قورقىپ، ىرگەسىن اۋلاق سالعان ەدى.

اكەسى احمەتتىڭ ۇستالىپ كەتكەنىنە قاتتى قايعىرعان كورىنەدى. ول كەزدە اكەسىنىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىنەن دە بەيحابار ەدى. اكەسىنىڭ اتىلىپ كەتكەنىن دە بىلمەي، ول كەزدە قوعامدا «حالىق جاۋىنىڭ» بالالارى ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانسا، اتا-اناسىنىڭ بار جازاسى كەشىرىلەدى» دەگەن قاڭقۋ ءسوز تاراپ، سونىڭ جەتەگىمەن مانشۇك ءبىر جىل بويى اسكەري كوميسسارياتقا اسكەرگە بارۋ تۋرالى ءوتىنىش جازۋمەن بولعان.

كەلەر جىلعى تامىزدا ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى استاناسى الماتى قالاسىنان 100ء-شى ۇلتتىق اتقىشتار بريگاداسى جاساقتالادى. 5 مىڭعا جۋىق جاۋىنگەردىڭ اراسىندا نۇرجان قۇسايىنوۆ، رايىمبەك بايسەيىتوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، مالىك عابدۋللين جانە سۇلتان جيەنبايەۆ سىندى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى دا بولعان. ونىڭ ىشىندە ەكى قازاق قىزى – مانشۇك مامەتوۆا مەن ءماريام سارلىبايەۆا دا بار ەدى. ءسويتىپ، مانشۇك بوي تۇزەپ، ساندەنىپ جۇرەتىن ۋىلجىعان شاعىندا ءساندى ءتۋفليدىڭ ورنىنا كەرزى ەتىك كيەدى.

«ءوزىمنىڭ جۇلدىزىمدى بەرەمىن!»

وق بوراپ، وت وراعان قان مايدان دالاسىنا اتتانعان شىناشاقتاي قازاقتىڭ باتىر قىزى بارلىق ۇرىستا دا باتىلدىعىمەن، وجەتتىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، جىگىتتەرمەن يىق تۇيىستىرە اۋىر قارۋ-جاراق تۇرلەرىن شەبەر مەڭگەرىپ، جاۋمەن شايقاسا ءجۇرىپ، تالاي جارالى جاۋىنگەردىڭ جاراسىن تاڭىپ، دارىگەرلىك ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا ءولىم اۋزىنان اراشالاپ قالىپ وتىرعان. ەلدى، جەردى ساعىنىپ جۇرگەن مايدانداستارىنا، وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا جۇرسە دە، جۇرەكتەرگە ءۇمىت، قۋانىش سىيلايتىن اندەردى تامىلجىتا شىرقاپ بەرەتىن بولعان دەسەدى. «ماكسيم» پۋلەمەتىنەن، اۆتوماتتىق قارۋدان اتۋدى مەڭگەرگەن مانشۇك شايقاستاردا جاۋعا بەت قاراتپاي وق جاۋدىراتىن بولعان. قازاق قىزىنىڭ قايسارلىعىنا سۇيسىنبەگەن جان قالماعان. تەكتىلىگى مەن ەپتىلىگىنىڭ ارقاسىندا مانشۇك جاۋلارىنا سان مارتە تويتارىس بەرگەن. ول 1942 جىلدىڭ قارلى قىسىندا ۆەليكيە لۋكي قالاسىن جاۋ قولىنان ازات ەتۋگە تىكەلەي قاتىسا ءجۇرىپ، ۇرىس الاڭىندا سانيتار-نۇسقاۋشى بولىپ شايقاسىپ، «قايىرىمدى سولدات» اتانادى.

قۇرامىندا مانشۇك تە بولعان باتالونعا 1943 جىلدىڭ قازان ايىندا پسكوۆ وبلىسىنداعى نيەۆەل قالاسىن جاۋدان ەش شىعىنسىز ازات ەتۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلەدى. يزوچا ستانسياسىنداعى 173،7 بيىكتىكتە سۇراپىل ۇرىستا قازاقتىڭ جاۋجۇرەك پۋلەمەتشى قىزى ءوزىنىڭ «ماكسيمىمەن» توقتاۋسىز وق بوراتىپ، ءبىر ءوزى 70 نەمىس ءفاشيسىن جەر جاستاندىرادى. ءبىراق ءوزى دە سول كەسكىلەسكەن شايقاستا، 1943 جىلعى 15 قازاندا، 21 جاسقا تولعانىنا ەكى اپتا-اق وتكەندە ۇرىس دالاسىندا وپات بولادى. مانشۇك مامەتوۆانىڭ ءولىمى تۋرالى گازەتتەر جازىپ، راديولار حابار تاراتادى. بۇل تۋرالى قارۋلاسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ «نيەۆەل تۇبىندە» اتتى دەرەكتى شىعارماسىندا باياندايدى. «15 قازاندا مانشۇك قازا تاپتى. بۇل قارالى حاباردى ءبىز سول قىرعىن ۇرىس بولعان كۇننىڭ تۇنىندە ەستىپ، قابىرعامىز قايىستى. «مانشۇك ءولدى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە ءتىرى قالعان سولداتتار تەگىس جىلادىق. مانشۇك ورتامىزداعى جالعىز گۇلىمىز ەدى. انامىزدى دا، اپامىزدى دا، قارىنداسىمىزدى دا، سۇيگەن جارىمىزدى دا ءبىز سول ارقىلى كوزىمىزگە ەلەستەتۋشى ەدىك»، – دەپ جازادى قالامگەر.

ال «كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ميحايلوۆقا، بولماسا ماعان باتىر اتاعىن بەرگەن كالينيننىڭ وزىنە بارامىن. ءتىپتى ۆوروشيلوۆقا كىرەمىن. ودان تۇك شىقپاسا، مەنىڭ مالىك اتىم قۇرىپ كەتسىن، ءوزىمنىڭ جۇلدىزىمدى بەرەمىن!»، – دەگەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك ءعابدۋلليننىڭ تاباندى مىنەزىمەن 1944 جىلعى 1 ناۋرىزدا مانشۇك مامەتوۆاعا باتىر اتاعى بەرىلگەن ەكەن.

مانشۇك وتىرعان پارتا

بۇگىندە مانشۇك مامەتوۆانىڭ اتىندا نيەۆەل، الماتى، ورال جانە باسقا دا قالالاردا كوشەلەر بار. الماتى قالاسىنداعى باتىر قىزىمىز وقىعان №28 ليسەيگە مانشۇك مامەتوۆانىڭ اتى بەرىلگەن. ەلىمىزدىڭ ونداعان مەكتەبى، قىزىلوردا قىزدار پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسى، اقتوبە مەديسينالىق كوللەدجى مانشۇگىمىزدىڭ ەسىمىمەن اتالادى. سونىمەن قاتار، استانا، الماتى، ورال قالالارىندا جانە نيەۆەل (رەسەي) شاھارىندا مانشۇك مامەتوۆانىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلعان.

اقىن، جازۋشى ءماريام حاكىمجانوۆا 1945 جىلى قاھارمان قىزدىڭ ءومىرى مەن وشپەس ەرلىگى تۋرالى «مانشۇك» پوەماسىن جازسا، 1969 جىلى «مانشۇك تۋرالى داستان» (سەناريي اۆتورى اندرەي ميحالكوۆ-كونچالوۆسكيي، رەجيسسەرى ءماجيت بەگالين) كوركەم ءفيلمى تۇسىرىلگەن.

الماتى قالاسىندا سوناۋ 1928 جىلى اشىلعان، كەزىندە مانشۇكتىڭ ءىزى قالعان №28 مەكتەپتە بۇگىندە باتىر قىزدىڭ مۋزەيى جۇمىس ىستەپ تۇر. مۋزەي اشىلعان 1978 جىلى مامىردا سالتاناتتى كەشكە مونشاقتىڭ اناسى ءامينا مامەتوۆا كەلىپ قاتىسقان ەكەن. اتالعان مۋزەيدەگى قۇندى ەكسپوناتتاردىڭ ءبىرى – مانشۇك وتىرعان مەكتەپ پارتاسى.

مانشۇك مامەتوۆا – اياۋلى ەسىمىن تاريحقا قانمەن جازىپ كەتكەن قازاقتىڭ قايسار قىزى. ونىڭ ءومىرى مەن ەرلىگى - ماڭگىلىك تاقىرىپ. سەبەبى، مونشاق قىز - ءبىزدىڭ بۇگىنگى بەيبىت كۇندەرىمىز ءۇشىن ءوز ءومىرىن قۇربان ەتكەندەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان جاس ۇرپاقتىڭ ءاردايىم ۇلىقتاپ جۇرگەنى كەرەك بىزگە.

دايىنداعان نۇرجامال الىشيەۆا.

«اقشامنىڭ» انىقتاماسى

مانشۇكتىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءمانسيا. اناسى «مونشاعىم» دەپ ەركەلەتكەن. ال ءبۇلدىرشىننىڭ ءوز اتىنا ءتىلى كەلمەي «مانشۇكپىن» دەپ كەتكەن.

قان مايداندا نۇرجان قۇسايىنوۆ، رايىمبەك بايسەيىتوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، مالىك عابدۋللين جانە سۇلتان جيەنبايەۆ سىندى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىمەن قاتار جۇرگەن.