الماتى اۋاسىنىڭ لاستانۋى كوپتەن بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان كۇرمەۋى قيىن ماسەلەگە اينالعالى ءبىراز ۋاقىت بولدى. اسپانىمىزدىڭ كوك تۇسكە بويالعان بەينەسىن تەك جاڭبىر جاۋعاننان كەيىن عانا كورە الامىز. ال كوبىنە كوك ءتۇتىن تورلاپ جاتقانىن كوزىمىز شالادى.
قورشاعان ورتاعا زالال كەلتىرمەۋ – پارىز
كەيدە كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتە اسپانعا قارايتىن شامامىز دا بولمايدى. تاڭعى ساعات 9-دا جۇمىسقا كەلىپ، كەش باتىسىمەن ۇيگە اسىعىپ، شارۋالاردى اتقارىپ، كۇنىمىزدى باتىرىپ كەلەمىز. زۋىلداپ وتكەن كۇندەرىمىزدە تابيعاتتىڭ نەندەي كۇيگە ءتۇسىپ، جويىلىپ جاتقانىنان بەيحابار بولاتىنىمىز تاعى بار. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، اۋاداعى زياندى زاتتاردىڭ شامادان تىس ارتۋى جيىلەگەن. مەگاپوليستە كولىكتەردىڭ كوپتىگى، قالانىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى دا اۋانىڭ الماسۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقانىن حابارلاۋدا. ولاردىڭ سوزىنشە، جەكە سەكتوردىڭ كوگىلدىر وتىنعا كوشپەۋى دە ماسەلەنى ۋشىقتىرىپ وتىر. اسىرەسە، ەكىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىنان اۋاعا تارايتىن زياندى قالدىقتاردىڭ ۇلەسى باسىم. وسى رەتتە قالادا كۇندەلىكتى قاتىنايتىن كەيبىر جۇك كولىكتەرىنىڭ شامادان تىس زيان كەلتىرىپ، قارا ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ، كوزىمىزگە، تىنىس جولىمىزعا زيان كەلتىرەتىنىن كورىپ جاتامىز. ارينە، ولاردىڭ دا يەسىن تۇسىنۋگە بولادى، كۇنكورىستىڭ قامىمەن كولىكتەرىنىڭ قالاي ەسكىرىپ جاتقانىن بايقامايدى. بايقاسا دا، قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سىندى ماسەلەلەردەن كولىكتەرىن جاڭارتۋدى مۇلدەم ەستەن شىعارىپ الادى. الايدا، قاراجاتتىڭ كەسىرىنەن تىلسىم تابيعاتىمىزعا زيان كەلتىرۋ اقىماقتىق ەكەندىگىن ۇعىنۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ەلىمىزدە ەپيدەميالوگيالىق جاعداي ۇشىعىپ، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇيلەرىندە وتىرۋدى مىندەتتەگەنى ءالى ەسىمدە. سول كەزدەردە جولدار جابىلىپ، بەكەتتەر قويىلعان بولاتىن. قالا تىپ-تىنىش ادامدارسىز جاڭا ءومىرىن باستاعان ەدى. اسپان اشىلىپ، شوپتەر ءوسىپ، كولدەر تازارىپ، ءتىپتى ءاسفالتتىڭ بەتىن قاق جارىپ گۇلدەردىڭ وسكەنىن دە كوردىك. ارينە، بۇل بەينەنى كوزبەن كورۋ باقىتى بۇيىرمادى، ونى تەك وتاندىق ارنالاردان عانا تاماشالاي الدىق.
ستاتيستيكا نە دەيدى؟
سونداي-اق، قالاداعى 16 بەكەتتىڭ ناتيجەسىن سارالاعان ماماندار سوڭعى ۋاقىتتا كورسەتكىشتەردىڭ بەلگىلەنگەن مولشەردەن اسىپ كەتكەنىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. اسىرەسە، اۋاداعى كۇكىرت توتىعىنىڭ ورتاشا تاۋلىكتىك شوعىرلانۋى قالىپتى نورمادان كوپ دەيدى ماماندار.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ستاسيونارلىق كوزدەردەن شىعارىلاتىن جالپى شىعارىندىلاردىڭ كولەمى 2015 جىلى – 39،1 مىڭ توننا، 2016 جىلى – 38،8 مىڭ توننا، 2017 جىلى – 41،1 مىڭ توننا، 2018 جىلى – 43،0 مىڭ توننا، 2019 جىلى – 46،1 مىڭ توننا، 2020 جىلى – 44،5 مىڭ توننا، 2021 جىلى – 40،8 مىڭ توننا بولعان دەسەدى.
الماتى قالاسىندا تىركەلگەن اۆتوكولىكتەر: (جەڭىل، جۇك كولىكتەرى، اۆتوبۋستار، ارنايى) بەنزينمەن – 447 508 بىرلىك، ديزەلدىك وتىنمەن – 43 837 بىرلىك، گازبەن – 1460 بىرلىك، ارالاس – 17 120 بىرلىك، ەلەكترمەن – 140 بىرلىك جۇرەتىندىگى انىقتالعان.
ەكولوگيالىق پوستتار جۇمىس ىستەيدى
الماتى قالاسى ءماسليحاتىنىڭ كەزەكتەن تىس XVIII سەسسياسى ءوتىپ، وندا دەپۋتاتتار الماتى قالاسىنىڭ كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جوسپارىنىڭ جوباسىن قابىلدادى. جوسپاردا قالقامان ستانساسىنان "بارلىق" بازارىنا "التىن ورداعا" دەيىن ۇزىندىعى 5،2 شاقىرىم بولاتىن ءبىرىنشى مەترو جەلىسىنىڭ ءۇشىنشى كەزەگىنىڭ قۇرىلىسى قاراستىرىلعان.
ەۆرو-5 ەكولوگيالىق تازا وتىنعا كوشۋ، قالانىڭ اۆتوبۋس پاركىن جاڭارتۋ، وسىلايشا 352 اۆتوبۋس سىعىمدالعان گازبەن (CNG)، ال ديزەلدى اۆتوبۋستاردىڭ 5ء-شى بۋىن – 1668 بىرلىك، سونىمەن قاتار 160 زاماناۋي ەنەرگيا ۇنەمدەيتىن تروللەيبۋستار جانە 14 ەلەكتر اۆتوبۋستارى 100 بىرلىك حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن «ەكو-تاكسي» جەكە تاسىمالداۋشىسىنا بەرىلدى. قالا اكىمدىگى گازدى پايدالاناتىن اۆتوبۋس پاركتەرىن ودان ءارى جاڭارتۋ نەمەسە ەلەكترلى اۆتوبۋستارعا كوشۋ مىندەتىن العا قويىپ وتىر.
قالاعا كىرەبەرىستە اۆتوكولىكتەردىڭ پايدالانىلعان گازدارى تۇتىنەن باقىلاۋ جۇرگىزىلىپ، 10 ستاسيونارلىق ەكولوگيالىق پوستتار ۇيىمداستىرىلىپ، جۇمىس ىستەيدى. شىمبۇلاق تراسساسىنا كولىكتەردىڭ كىرۋىنە شەكتەۋ قويىلدى جانە مەدەۋ–شىمبۇلاق اۆتوبۋستارى مەن جولاۋشىلار باعىتى گاز وتىنىمەن جۇرەتىن تاكسيلەر مەن شاعىن اۆتوبۋستارمەن ۇيىمداستىرىلعان.
قالدىقتاردان پايدالى ءونىم الۋعا بولادى
قالالىق پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە، الماتىدا تىركەلگەن 553 مىڭ اۆتوكولىكتىڭ 50 پايىزى ەسكىرگەن. وعان تومەنگى اۋدانداردىڭ ءالى دە كومىر تۇتىنىپ وتىرعانىن قوسىڭىز. ال جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىنان اۋاعا تارايتىن زياندى قالدىقتار ءتىپتى وراسان. «تىعىرىقتان شىعار جول بار»، – دەيدى وتاندىق عالىمدار. سوكولسكيي اتىنداعى جانارماي، كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى مەن اۆتوكولىكتەرگە ارنالعان ۋلى قالدىقتاردى بەيتاراپتاندىراتىن سۇزگى ويلاپ تاپقان.
«ينستيتۋت عالىمدارى كومىردى قولداناتىن كاسىپورىندارعا زياندى قالدىقتاردى تولىعىمەن تازارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سۇزگىلەردى ورناتۋدى ۇسىنادى. ەسەسىنە، جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى جىل سايىن اۋاعا شىعاراتىن سول 42 مىڭ توننانى پايدالى ونىمگە اينالدىرۋعا بولادى. ماسەلەن، قالدىقتاردان قالا قۇرىلىسىنا قاجەتتى 160 توننا گيپس الۋعا بولادى. بۇل سۇزگىلەر جىلۋ ورتالىعىن كومىردەن كوگىلدىر وتىنعا اۋىستىرۋعا قاراعاندا الدەقايدا ارزانعا تۇسەدى»، – دەدى د.ۆ.سوكولسكيي اتىنداعى جكە ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولاتبەك حۋساين.
لاستاۋشى زاتتاردىڭ شىعارىندىلارىن ازايتۋ ماقساتىندا الماتى جەو-1 جۇمىسىنىڭ 99،2%-ى گازعا تولىقتاي كوشىرىلگەن.
2-جەو-نى جاڭعىرتۋدىڭ، قورشاعان ورتاعا اسەرىن بارىنشا ازايتۋمەن گازعا كوشۋ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسى ازىرلەندى. تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە تاپسىرىس بەرۋشى «الماتى ەلەكتر ستانسيالارى» اق-نا بەكىتۋگە ۇسىنىلدى.
جالپى، قالاداعى «الماتىتەپلوكوممۋنەنەرگو» جشس-نە قاراستى 86 قازاندىقتىڭ 85ء-ى گازداندىرىلعان، 1ء-ى ەلەكتر قۋاتىمەن، 1ء-ى كومىرمەن جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار، 49 قازاندىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا مەكتەپتەر، بالاباقشالار، 14 قازاندىق نەگىزىنەن قوسىلعان اۋماقتاردا گاز جانە رەزەرۆتىك ديزەل وتىنىمەن جۇمىس ىستەيتىن دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى ەمحانالار، پەرزەنتحانا بولىپ تابىلادى.
جەكە تۇرعىن ۇيلەردەن اۋانىڭ لاستانۋىن بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن تۇرعىن ءۇي سەكتورىن گازداندىرۋ جالعاسۋدا. بۇگىندە قالا تۇرعىندارىنىڭ 99 پايىزى گازبەن قامتىلعان. بۇگىنگى تاڭدا الماتى قالاسىنداعى ساياجاي اۋماعىندا 1646 گازداندىرىلماعان تۇرعىن ءۇي جانە 1763 ءۇي بار.
الماتى – الەمدەگى ەكولوگياسى ەڭ ءقاۋىپتى ءجۇز قالانىڭ قاتارىندا. ءبىر قالا تۇرعىنىنا شاققاندا اباتتاندىرىلعان كوگالداندىرۋ كولەمى – 8،2 م² بولۋى شارت. ءبىراق بۇل كورسەتكىش بويىنشا دا مەگاپوليس ءبىرقاتار قالالاردان ايتارلىقتاي ارتتا قالىپ وتىر. بۇگىندە الىپ شاھاردا 2،5 ميلليوننان استام اعاش بولسا، سونىڭ 54 مىڭى اپاتتى جاعدايدا جانە اۋرۋعا شالدىققان. تابيعات جاناشىرلارى جاسىل جەلەكتەردى وتاعاندى دەرەۋ توقتاتپاسا، اۋادا قالقىپ جۇرگەن زياندى زاتتارمەن كۇرەسۋ ەكىتالاي ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى، اعاشتار كومىر قىشقىل گازىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ورنىنا وتتەگىن بولەدى. سول سەبەپتەن، ءوز قولىمىزبەن اعاش وتىرعىزىپ، گۇلدەر ەگىپ، اينالامىزدى قۇلپىرتار بولساق، اۋامىزدا تازارىپ، لاستانۋدىڭ الدىن الار ەدىك دەگەن ويعا كەلەمىز.
تاقىرىپقا وراي
مەلس ەلەۋسىزوۆ، ەكولوگ، تابيعات جاناشىرى: اعاشتاردى كەسۋگە بولمايدى
كەڭەس وداعى كەزىندە الماتىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. سول زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا قالا حالقىنىڭ سانىن 700 مىڭنان اسىرماۋعا كەڭەس بەرىلدى. ويتكەنى، الماتى سەيميكالىق ءقاۋىپتى ايماقتا ورنالاسقان. ەگەر جويقىن جەر سىلكىنىسى بولا قالسا، عيماراتتار قيراپ، مىڭداعان ادام شىعىنى بولارى ءسوزسىز. ءبىراق مۇنى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءقازىر حالىق سانى 2 ميلليوننان اسادى، قالا بۇدان ءارى وسە بەرەدى. بيىك عيماراتتار سالىنىپ، قۇرىلىس ءۇشىن قانشاما اعاش كەسىلىپ جاتىر. ءقازىر زياندى قالدىقتاردى جۇتىپ، ءبىزدى ساقتاپ تۇرعان – وسى اعاشتار.
ايىمگۇل كەرىمراي، ەكولوگ-زەرتتەۋشى: ەكولوگيا سالاسىندا ۇزدىك ادىستەردى پايدالانۋ قاجەت
الماتىدا جاسالاتىن مونيتورينگتىڭ اعىمداعى جۇيەلەرى لاستانعان اۋانىڭ جاپپاي شوعىرلانۋىن عانا ولشەيدى. الداعى ۋاقىتتا ءبىز رم2،5 بولشەكتەرىن سىناماعا الىپ، ولاردىڭ حيميالىق قۇرامىن تالداۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇل ۇساق بولشەكتەردى زەرتتەۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى، ولار وكپەگە تەرەڭ تۇسەدى، قانعا ەنىپ، اعزاعا كەرى اسەر ەتەدى. PM2،5 بولشەكتەرىنىڭ تاۋلىكتىك شەكتى دوزاسى وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگى، تىنىس جولدارى اۋرۋلارى، جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى، ينسۋلت جانە باسقا اۋرۋلاردان مەزگىلسىز قايتىس بولۋ ءقاۋپىن ارتتىرادى. لاستانعان اۋا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە بالالار مەن قارت ادامدار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى. ءبىز بۇل بولشەكتەردى جيناپ، ارنايى قۇرالدار ارقىلى زەرتتەيمىز. ياعني رم2،5ء-تى اۋاعا ەڭ كوپ مولشەردە كولىكتەر، جەكەمەنشىك ۇيلەر نەمەسە 2-جەو-نىڭ قايسىسى تاراتىپ وتىرعانىن انىقتايمىز. ول ءۇشىن بىزگە عىلىمي-حيميالىق زەرتحانا قاجەت. ازىرگە قازاقستاندا مۇنداي زەرتتەۋدى ەشكىم جاسامادى.