الماتىدا تۇڭعىش رەت تەك قازاق تىلىندە «Sana Business Forum» اتالاتىن بيزنەس فورۋم وتەدى. القالى جيىنعا قارجىگەرلەر، ەكونوميستەر جانە كاسىپكەرلەر قاتىسادى. جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلار ونى ەكونوميكا، بيزنەس جانە قارجى سالالارىندا تاجىريبە الماسۋعا جانە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن كاسىبي پلاتفورماعا اينالدىرۋدى كوزدەپ وتىر. وسىعان وراي، ءبىز تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك تىلدە بيزنەس فورۋمدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، بەلگىلى ەكونوميست، قارجىگەر ماقسات حالىقپەن تىلدەسكەن ەدىك.
سانادا مادەني توڭكەرىس جاساۋ كەرەك
– الماتى قالاسىندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە «Sana Business Forum» وتەدى. جاڭا جاعدايداعى بيزنەس مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋعا ارنالعان فورۋمعا ۇكىمەت مۇشەلەرى، بەدەلدى بيزنەسمەندەر، جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر قاتىسۋدا. بۇگىنگى ىسكەرلىك جيىننىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز...
– «Sana Business Forum» بيزنەس فورۋمى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الادى. مۇنى وتكىزۋ قوعام قاجەتتىلىگىنەن تۋىپ وتىر. بۇعان دەيىن قانشاما بيزنەس فورۋمدار ءوتتى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دە وتكىزىلدى. ءبارىنىڭ باسى مەملەكەتتىك تىلدە باستالىپ، اياعى ورىسشامەن تىنادى. باستان-اياق قازاق تىلدە ءوتكەن فورۋم نەكەن-ساياق. ءاربىر ەكونوميكالىق فورۋمعا قاتىسقاندا ءىشتەي قىنجىلامىز. «قازاقشا وتكىزەتىن سپيكەرلەر جوق، فورۋمنىڭ دەڭگەيى تومەندەپ كەتەدى» دەگەن سىلتاۋلار ايتىلادى. وسى ستەرەوءتيپتى بۇزۋعا ىقپال ەتىپ جاتقان نيەتىمىز بار. وسى باعىتتا جۇمىس جاساپ وتىرمىز. ءبىز مۇنى بارىنشا جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋگە كۇش سالدىق. ماقسات – ۇكىمەت، بيزنەس، عىلىم اراسىندا بايلانىس ورناتاتىن ۇلكەن پلاتفورما قۇرۋ. ويتكەنى، القالى جيىنعا ۇكىمەت مۇشەلەرى، عالىمدار، نارىقتاعى تاجىريبەلى ماماندار، بەلگىلى كاسىپكەرلەر تارتىلدى. وزدەرىنىڭ ويلارىمەن ءبولىستى. باستىسى، ۇكىمەت مۇشەلەرىنە دە تىكەلەي ۇسىنىس ايتۋعا مۇمكىندىك تۋدى. سونداي-اق، «Sana» دەپ اتاۋىمىز بەكەر ەمەس. ءبىز ۇلتتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرىپ، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرىپ، وزىندىك بىرەگەي ەكونوميكا قۇرۋعا ۇمتىلساق – اۋەلى سانادا ءوزگەرىستەر بولۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سانادا مادەني توڭكەرىس جاساۋىمىز ءتيىس.
– قارجىنىڭ ەسەپسىز سىرتقا كەتىپ جاتقانى راس. ءقازىر قازاقستان باسقا ەلدەر ءۇشىن مايشەلپەك جانە بانان ەلگە اينالىپ وتىرعانى وتىرىك ەمەس. وسى تۇستا سىرتقا كەتكەن قارجىنى قايتاراتىن زاڭعا قول قويىلدى. مۇنىڭ ەلگە تيگىزەر پايداسى نەدە؟
– سىرتقا كەتكەن اكتيۆتەردى قايتاراتىن زاڭ شىقتى. ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. ءبىراق بۇل كوميسسيا باس پروكۋراتۋراعا ەمەس، ەل پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىنۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. سەبەبى، ونىڭ دارەجەسىن، قۇزىرەتىن وسىلاي عانا ارتتىرا الامىز. بۇعان كىمدەر مۇشە بولادى، ول جاعى وتە ماڭىزدى. ونىمەن قوسا، 100 ميلليون دوللاردان اساتىن سومانى ىزدەيتىن كورىنەدى. كەيىن ودان دا تومەن قاراجاتتارعا ىزدەۋ سالادى. ءتىپتى، 1 ميلليون دوللار قارجى بولسا دا، ول – حالىقتىڭ قارجىسى. ەل-جۇرتتىڭ سالىعىنان جينالعان بيۋدجەتتىك قاراجات. نەگە ونى ساناماۋىمىز كەرەك؟ مەنىڭشە، قوعامدىق باقىلاۋ بولۋى ءتيىس. وسىعان دەيىن ەلىمىزدەن شىعىپ كەتكەن 160 ميلليارد دوللار بىلاي تۇرسىن، ءالى دە زاڭسىز جانە زاڭدى جولمەن، ءارتۇرلى سحەمامەن شىعىپ جاتقان قاراجات كوپ. سوندىقتان وسىنداي قيتۇرقى سحەمانىڭ جولىن بوگەۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، شەلەكتىڭ ءتۇبى تەسىك بولسا، ودان سۋدىڭ اعۋى ەشقاشان توقتامايدى. شەلەكتىڭ تەسىگىن بىتەپ، شەتەلگە كەتكەن قاراجاتتى ناقتى قايتارۋ جولدارىن جاسايىق. ءارتۇرلى بەيرەسمي دەرەكتەردە 200 ميلليارد دوللاردان اسادى دەلىنەدى. تەڭگەگە شاقساق، 100 تريلليون تەڭگەدەن اسادى. بۇل – قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ونىمىمەن تەڭ قاراجات. ياعني تاعى ءبىر قازاقستان شەتەلدە ءجۇر دەگەن ءسوز. ءقازىر قايتقان مال-مۇلىكتى جارياعا جار سالىپ، ايقايلاپ ايتىپ ءجۇرمىز. الايدا، بار بولعانى – 730 ميلليارد تەڭگە. ول الگى مىسالعا العان 100 تريلليون تەڭگەنىڭ 1%- ىنا دا جەتپەيدى. جارايدى، 30%-ى قايتسا ءبىر ءجون. سوندىقتان الدا قىرۋار جۇمىس اتقارۋ قاجەت. كوزبوياۋشىلىقتان گورى جوسپارلى، جۇيەلى جۇمىس جاساۋىمىز ءتيىس.
سىرتتان قايتقان قارجىنى ۇلتتىق قورعا تۇگەلدەي اۋدارۋ قاجەت. مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن 18 جاسقا دەيىنگى بالالارعا ە سەپشوت اشىلىپ، ۇلتتىق قوردان قاراجات بولىنەدى. ەلگە قايتىپ جاتقان مول قارجىنى سوندا اۋدارساق، كولەمى ۇلعايادى. قازىرگى ۋاقىتتا وندا 57 ميلليارد دوللار بار دەپ ايتىلادى. شەتەل اسقان مال-مۇلىكتىڭ 50 ميلليارد دوللارىن قايتارا الساق، ۇلتتىق قورداعى قارجى 100 ميللياردقا جەتەدى. كولەم ارتقان سايىن ينۆەستيسيالىق كىرىس تەك كوبەيەدى. ءقازىر تاعى دا قور اشىلىپ سوعان شەتەلدەن قايتقان قارجىنى سالماقشى. بىزدە ونداي قورلار اشىلدى عوي. مىسالى، «قازاقستان حالقىنا» دەگەن قور بار. ول تۋرالى كوپ ايتىلمايتىن بولدى. قاراجاتى قايدا، قالاي جۇمسالىپ جاتىر بەيمالىم. جاڭادان اشىلاتىن قور دا سونىڭ كەبىن كيمەسىنە كىم كەپىل؟ ەگەر سىرتتان كەلگەن قاراجاتتار ۇلتتىق قورعا قۇيىلسا، وندا ۇلتتىق بانكتىڭ قاداعالاۋىندا بولادى. سوسىن ۇلتتىق قورعا دا ءتۇرلى سەبەپ ايتىپ، قول سالا بەرمەيىك. بيۋدجەت تاپشىلىعىن ۇلتتىق قور اۋدارىمدارى ارقىلى تولتىرىپ وتىرمىز. ياعني كەلەشەك ۇرپاق قورىن اناۋ-مىناۋدى داقپىرتىپ جۇلمالاپ جاتىرمىز. دەمەك، ەلدەگى بيۋدجەت ساياساتىن قايتا قارايتىن كەز جەتتى.
ءبىلىم وشاقتارىنا «قارجىلىق الىپپە» ءپانىن ەنگىزگەن ءجون
– حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، ۇلتتىق باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك. بۇگىندە ۇلتتىق بانكتەن، قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگى ءبولىنىپ كەتتى. ولاردا حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا قاتىستى باعدارلاما جۇمىس جاسايدى. الايدا، ونىڭ ناتيجەسى كوڭىل كونشىتپەيدى. بۇل مەملەكەتتىك دارەجەدە ۇلكەن ءمان بەرەتىن باعدارلاما بولۋى ءتيىس. مەكتەپتىڭ 4-سىنىبىنا «قارجىلىق الىپپە» دەگەن ءپان ەنگىزۋگە بولادى. سەبەبى، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋىن نەگىزگە الساق، 7 جاستان باستاپ قارجىلىق ءبىلىم بەرە بەرۋگە بولاتىن كورىنەدى. ءارينە، ەندى ءارىپ ت اني باست اعان بۇلدىرشىنگە قارجى تۋرالى ايتقان ەرتە بولار. دەگەنمەن، 10 جاستىڭ شاماسىنداعى بالاعا قارجى ءالىپپەسىن ۇيرەتۋگە بولادى. 6-7-سىنىپقا كوشكەندە «ەكونوميكالىق كىرىسپە» دەگەن پاننەن ساباق بەرسەك دۇرىس-اق بولار ەدى. 9-10-سىنىپتا «كاسىپكەرلىك نەگىزدەرى» دەگەن ءپان ەنگىزەيىك. سوندا ءوز ۇرپاعىمىزدىڭ قارجى جونىنەن ساۋاتتىلىعىن ارتتىرىپ، بيزنەسكە ىنتاسىن اشار ەدىك.
تاعى ءبىر ماسەلە – ءمۇعالىم. ساب ا ق ساعاتىن تولتىرۋ ءۇشىن كىتاپحاناشى، گەوگرافيا، ماتەماتيك كاسىپكەرلىك جايلى ءدارىس بەرىپ كەتپەۋى كەرەك. بۇل ساباقتى ارنايى دايىندالعان ەكونوميست، قارجىگەرلەر وقىتۋى قاجەت. سول كەزدە قانداي دا ءبىر ەففەكت ورىن الادى. سونداي-اق، بالالارعا ارنالعان قارجىلىق كىتاپتار دايىندالسا دەگەن ويدامىز.
مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا ارنايى باعدارلامالار جۇرسە دەيمىن. وندا قالاي قارجىنى ۇنەمدەيمىز، قور نارىعى، دەپوزيت، وبليگاسيا، اكسيا جانە ت.ب. كوتەرەتىن تاقىرىپ جەتەدى. سونىمەن قاتار، نەسيەگە ادەيى توقتالايىق. كىرىس پەن شىعىس كاتەگورياسىن ەسەپتەۋ، نەعۇرلىم شىعىنداردى ازايتىپ، كىرىستەردى ۇلعايتۋعا بولادى – ءبارى- ءبارىن قارايىق. قارجىلىق ساۋاتتىلىققا قاتىستى وقىتۋ، ۇيرەتۋ پلاتفورماسى قۇرىلۋى ءتيىس.
– بىزدەگى جاپپاي 10% سالىق ساياساتىنان باس تارتىپ، دامىعان ەلدەردەگى وزىق تاجىريبەلەردى ەنگىزەتىن كەز كەلدى مە؟
– البەتتە! «سالىق كودەكسى» ازىرلەندى. جەكە تابىس سالىعىن سالۋ بويىنشا پروگرەسسيۆتى كورسەتكىش قولدانىلاتىن بولىپ تۇر. ماسەلەن، 100 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ايلىق الاتىن ازاماتتارعا مۇلدەم سالىق سالىنباۋى كەرەك. ودان جوعارى بولسا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە پايىزداردى كوبەيتە بەرسە بولادى. تابىسى 1 ميلليوننان تەڭگەدەن اسسا 15%، 2 ملن-نان اسسا 20 % دەپ ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. تابىسىنا قاراي سالىعىن سالۋ وتە ماڭىزدى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بيۋدجەت كىرىستەرىن ارتتىرادى. سودان كەيىن «بايلىق سالىعى» جونىندەگى ۇسىنىستار ايتىپ ءجۇرمىز. بۇل دا تىم شەكتەن شىقپاۋى قاجەت. بەلدەن باسساق، باي-قۋاتتىلار بايلىعىن جاسىرا باستايدى. كولەڭكەلى ەكونوميكا وسەدى. ەۋروپا ەلدەرىندە سالىق تولەمەۋى ءۇشىن ازاماتتىقتان باس تارتىپ، وزگە جاقتان ازاماتتىق الىپ جاتاتىن جاعدايلار ۇشىراسادى. بىزدە وتە قىمبات تاۋارلار الىپ، Ferrari، lamborghini اۆتوموبيلدەرىن مىنگىسى كەلەتىندەر جەتەرلىك. ولارعا ءتيىستى سالىعىن سالۋ قاجەت. ويتكەنى، سونداي دارەجەگە لايىقتى بولىپ جۇرگىڭ كەلسە، ءوز مەملەكەتىڭە سالىقتى كوپ تولە. بۇنداي سالىق رەفورماسى اسا اۋقاتتى وليگارحتار مەن قاراپايىم ازاماتتار اراسىن جاقىنداتادى. ايلىق-تابىسقا كۇنەلتىپ جۇرگەندەرگە سالىقتى ءۇيىپ سالا بەرمەي، باي-باعلانداردى دا كولەمدى سالىق تولەۋگە يتەرمەلەۋ كەرەك. بۇل كەدەي ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگىن شەشەدى.
قاراجات قازاق تىلىندە «سويلەسە»…
– ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر كەمىندە نەسيەنى 27%-دان اسىرىپ بەرەدى. اراب ەلدەرى بانكتەرىندەي نەگە 3%-بەن نەسيە بەرمەسكە؟
– سۇراق وتە ورىندى. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىن قارايتىن بولساق، تەك ساۋد ارابياسىندا عانا ەمەس، امەريكا قۇراما شتاتتارى، ەۋروپا ەلدەرىندە نەسيە پايىزى الدەقايدا تومەن. كەرەك دەسەڭىز، يپوتەكالىق نەسيەلەرى 3-4%-دان اسپايدى. بىزدە نەگە 20%-عا دەيىن كوتەرىلەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. وعان ماردىمدى جاۋاپ جوق. باستى سەبەپ – اقشا نەسيە ساياساتىنداعى ولقىلىقتاردا. بۇعان اسەر ەتىپ تۇرعان فاكتور – ينفلياسيا. ەكونوميكادا «كەشەگى اقشا بۇگىنگى اقشا ەمەس، بۇگىن اقشا ەرتەڭگى اقشا ەمەس، ول – قۇنسىزدانعان اقشا» دەگەن ءسوز بار. ياعني كىلتيپان – اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىندا. وزىق ەلدەر، ونىڭ ىشىندە ەۋروپا مەملەكەتتەرىن قاراساڭىز، ينفلياسيا 1-2%. ولاردا سوڭعى جىلدارى عانا 5%-دان اسىپ قارقىنداندى.
دەسە دە، بىزدەگىدەي 20%-دى قۇراپ تۇرعان جوق. وسىنى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ەسكەرىپ، 27% ءمولشەردە كرەديت بەرىپ وتىر. 2008 جىلعا دەيىن نەسيەلەر ازاماتتارىمىزعا وڭدى-سولدى تاراتىلدى. سولار پروبلەمالىق نەسيەلەر بولىپ جيناقتالدى. كەيىنىرەك وسىنىڭ سالدارىنان بىرنەشە بانكتەر جۇتىلدى. پروبلەمالىق نەسيەلەر بولعان بتا بانك «كازكوم» بانككە ءوتتى. وزدەرى دە «حالىق بانك» قۇرامىنا وتۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىمەن قوسا، وسىعان تىكەلەي اسەر ەتكەن جاعداي ماسەلەلىك نەسيەلەردىڭ قوردالانىپ قالۋى ەدى. بۇل ارادا دا جالعان نەسيە راسىمدەۋ دە بولعان. ورتاشا ستاتيستيكاعا قاراعاندا، 3/1 ادام العان قارجىنى قايتارمايدى. سونىڭ ەسەسىنەن پايىزدىق مولشەرلەمە ءوسىپ كەتەدى. كەيبىر كەپىلسىز نەسيە العاندار «كولىگىمدى، ءۇيىمدى كەپىلگە قويمادىم، تولەمەيمىن» دەپ ءمىز باقپاي ءجۇرىپ العاندار ۇشىراسادى. ءبىراق ولار بولاشاقت ا جۇرت ا لاتىن نە سيە پايىزىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتىپ تۇرعاندىعىن ءبىلىپ، ەلەمەيدى. مۇنداي ەنجارلىقتىڭ ارتىندا ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك تۇرادى.
بازالىق پايىز دا ينفلياسيانىڭ جوعارى بولۋىمەن تۇسپەي تۇر. ۇلتتىق بانكتىڭ بازالىق مولشەرلەمەسى 16،75%. ونداي جاعدايدا نەسيە العان ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ودان تومەن حالىققا كرەديت بەرمەيدى. زاڭ بويىنشا ولار 56% نەسيە بەرۋگە قۇقىلى. بانكتەردىڭ شەگىن 30%-دان اسىرماۋ قاجەت دەگەن پىكىردەمىز. بۇل جۇرتقا قاتتى اۋىرتپاشىلىق تۇسىرمەس ەدى. ينفلياسيانى تەجەيىك. ول ءۇشىن وتاندىق ءونىمنىڭ ءباسىن ارتتىرايىق. سول كەزدە 7-8% نەسيە بەرىلەدى. ازاماتتار مەملەكەتتەن ارنايى يپوتەكالىق باعدارلاما سۇراپ اۋرەلەنبەيدى. «7-20-25»، «باسپانا حيت» دەگەنگە جۇگىنە بەرمەيدى. كەز كەلگەن ادام بارىپ بانككە كىرىپ، 7-8% يپوتەكاعا ءۇي الا بەرەتىن بولادى.
– قارجى تاقىرىبىنداعى ماڭىزدى مءالىمەتتىڭ دەنى – ورىس نەمەسە اعىلشىن تىلىندە. ەندى قايتەمىز؟ قارجى نارىعىن قالاي قازاقشا سويلەتەمىز؟
– ءقازىر قانداي كىتاپ شىقسا دا، تىكەلەي اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىلادى. بۇل اۋدارما سالاسىنداعى وڭ وزگەرىستەردى كورسەتەدى. جاس ماماندارعا دا كوپتەپ قولداۋ كورسەتۋ كەرەك. ءوزىمىزدىڭ جاس عالىمدار قازاق تىلىندە جەڭىل، تۇسىنىكتى وقۋلىقتى ۇلكەندەرمەن بىرلەسىپ، شەتەل ءتاجىريبەسىن ەسكەرىپ جازسا دەيمىز. ول قالاماقى دايىنداۋ، ارنايى گرانت ءبولۋ جانە ت.ب. قولداۋلار ارقىلى ىسكە اسادى. سوندا بيزنەس، ەكونوميكا، قارجى سەكتورىندا كوپتەپ كىتاپتار جازىلادى.
ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ بەت-بەينەسىن كورسەتۋ ءۇشىن حاكىم ابايدىڭ ەڭبەككە باۋلۋ، ادالدىق، كاسىپتى يگەرۋ، مال تابۋ سىندى يدەيالارىن الۋعا ابدەن بولادى. الاش ارداقتىلارىنىڭ بارلىعى – ءبىر-بىر تاۋ تۇلعا-تۇعىن. الاش وردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ ەكونوميست بولعان. ۇلت زيالىلارى قۇرعان مەملەكەت 5 جىل عانا تۇرعان شىعار. ارتى رەپرەسسيا قۇربانىنا اينالدى. ولاردىڭ جاپوندىق ۇلگى ارقىلى دامۋ ستراتەگياسى وتە ورىندى. ياعني ۇلتتىق مەملەكەتتى ساقتاپ، وركەنيەت كوشباسشىسىنا اينالدىرۋعا تىرىستى. جالپى قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلى، ءدىلى وركەندەۋى ءۇشىن ۇلتىمىزعا جاناشىر جاندار قىزمەت قىلىپ، ەل باسقارۋى قاجەت. ءسويتىپ قانا ءتىل ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشە الامىز.
قازاق برەندىن قالىپتاستىرۋىمىز ءتيىس
– قاشانعى تابيعي رەسۋرستارعا سەنىپ، شيكىزاتتى ەكسپورتتاپ وتىرا بەرەمىز. قالاي ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا بولادى؟
– قازاقستانعا 30 جىلدان بەرى تارتىلعان ينۆەستيسيا كولەمى – 370 ميلليارد دوللار. سول قاراجاتتىڭ 90% شيكىزات سەكتورىنا جۇمىلدىرىلىپتى. ءداپ قازىرگى كەزدە عارىشتى يگەرىپ، نانوتەحنولوگيا سالاسىن مەڭگەرۋ قيىن. ارالىق ءونىمدى ءوڭدەۋىمىز قاجەت. الەمدە قازاقتىڭ ءتول برەندىن قالىپتاستىرايىق. بارىنشا از شىعىنمەن مول تابىس كوزىن ىزدەيىك. قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا تىكەلەي سەرپىن بەرەتىن باسىم باعىتتارىن انىقتاپ الايىق.
دالىرەك: اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى، تۋريزم، لوگيستيكا. 20 ميلليون حالقى بار ەلگە بۇل ۇلكەن ەكونوميكالىق ءدۇمپۋ بەرەدى. جاھاندىق ەكونوميكالىق كوشتەن قالىپ قالماۋعا نەگىز بولادى. وسىنى جۇزەگە اسىرساق، مۇناي مەن گازعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلامىز.
دامىعان ەلدەر عىلىمعا قاتتى كوڭىل بولەدى. جاپونيا، يزرايل، گەرمانيا ءجىو 4-5% عىلىمعا بەرەدى. ال قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش – 0،3%. وتە ۇيات. بۇل تۇككە تۇرمايدى. تىم از. قازىرگى ۋاقىتتا 1% جەتكىزەمىز دەپ تالاپتانىپ وتىرمىز. «عىلىمعا قارجى ءبولۋ ۇلعايدى» دەپ ەسەپ بەرەدى. ءبىراق ءالى سەڭ قوزعالار ەمەس.
سوڭعى ۋاقىتتا ۇعا مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرىپ جاتقاندىعى كوڭىلگە ءبىراز ءۇمىت سىيلادى. سونداي- اق، ستارتاپ، ءىت جوبالاردىڭ ۇلكەن ناتيجەسى بار ەكەندىگىن بايقايمىز. ءموبيلدى قوسىمشالار، بانكتەردىڭ جاساپ جاتقان ەكوجۇيەلەرى – ءبارى تاماشا. بۇل بىزدە باسەكەلەستىك ورتانىڭ قالىپتاسىپ بارا جاتقاندىعىن كورسەتەدى. الەمدە Kaspi.kz قوسىمشاسى جوعارى باعالانادى.
بالامالى ەنەرگەتيكا كوزدەرى بويىنشا دا ۇلكەن مۇمكىندىكتەرىمىزدى پايلالانايىق. كۇننەن، جەلدەن قۋات كوزىن وندىرەيىك. جاڭا ستاندارتقا سايكەس كەلەتىن كومپانيالاردى قۇراتىن بولساق، وركەندەيمىز. وسىعان عىلىمي جەتىستىكتەردى قوسىپ دامىتۋ قاجەت.
عىلىمي ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەگىلەردىڭ جالاقىسى از. جۇمىس جۇكتەمەسى كوپ. سوندىقتان كوپتەگەن وقىتۋشىلار مەكتەپكە اۋىسىپ جاتىر. كەيبىر وقىتۋشى- پروفەسسورلار قوس ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەدى. ولار بۇعان ايلىق از بولعاندىقتان بارىپ ءجۇر. ويتكەنى، بالا-شاعا باعۋ وڭاي ەمەس. بۇل دا ءبىر سىناق سياقتى. ەندى وسى قالعان مامانداردىڭ جالاقىسىن ارتتىرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. جوو وقىتۋشىلارىنىڭ وقۋ جۇكتەمەسىن قايتا قاراپ، ءبىر جەردەن قوماقتى ايلىق تولەنىپ، عىلىممەن دە اينالىسۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك.