قوعامنىڭ مادەنيەتسىزدىگى نەدەن تۋادى؟ بۇعان كىم نەمەسە نە كىنالى؟ تاربيەدەگى قاتەلىك پە، الدە جىلدار بويى قالىپتاسىپ كەتكەن مىنەز بە؟ تەگىن نارسەگە ۇمتىلۋ، ەرەجەلەردى بۇزۋ جانە مادەنيەتتىڭ جوعى قوعامداعى ءبىرقاتار قيىندىق پەن قايشىلىقتىڭ بارىن كوزگە كوكشيتىپ وتىر. مادەنيەتتانۋشى جانار تاڭسىقتىڭ پىكىرىنشە، بۇل - تەك بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسى ەمەس، كوپتەگەن جىل بويى قالىپتاسقان الەۋمەتتىك جانە تاريحي پروسەستەردىڭ ناتيجەسى. اqshamnews.kz ءتىلشىسى وزەكتى ماسەلەگە اينالعان تاقىرىپ اياسىندا ساراپشىمەن اڭگىمە ءوربىتتى.
جانار تاڭسىق
مادەنيەتتانۋشى
مادەنيەتسىزدىك قايدان شىعادى؟
جانار تاڭسىق مادەنيەتسىزدىكتىڭ تۋىنداۋىن تاريحي-الەۋمەتتىك تۇرعىدان الىپ كورسەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل نارسەگە كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالى باسىم.
"كەڭەس وداعى كەزىندە "سوۆەت ادامى" دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. بۇل تۇستا "پرولەتاريات" تۇسىنىگى ياعني، بارلىق مۇددە جەكە ەمەس، ۇجىمدىق بولدى. ادامداردا "ورتاق مۇددە" مەن "ورتاق مەنشىك" پرينسيپتەرى باسىم بولدى. وسى كەزەڭدە قازاق قوعامىندا "قوعامدىق مەنشىك" دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ، "ەگەر ءبىر نارسەنى بۇلدىرسەڭ، ول سەنىڭ دە زاتىڭ" دەگەن كوزقاراس پايدا بولدى" دەيدى ول.
ال ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن بۇل تۇسىنىكتەن تۇبەگەيلى قولىن ءۇزدى.
"ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، قوعامدا جەكەمەنشىك تۇسىنىگى قالىپتاسىپ، جەكە مۇددە قوعامدا باسىم بولدى. ياعني، "سەنىڭ وزىڭە تيەسىلى نارسەڭ - تەك سەنىڭ جەكە زاتىڭ" دەگەن ۇعىم ورنادى. ال مەملەكەتكە قاتىستى كوزقاراس وزگەردى: "ۇكىمەتتىكىنە قول سۇعۋعا بولادى، سەبەبى ونىڭ اقىسى سەندە ەمەس" دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. بۇل دا ءبىر جاعىنان مادەنيەتسىزدىككە اكەلگەن فاكتورلاردىڭ ءبىرى" دەيدى جانار تاڭسىق.
"ينتەلليگەنسيانىڭ جويىلۋى - مادەني ساباقتاستىقتىڭ ۇزىلۋىنە اكەلدى"
مادەنيەتسىزدىكتىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن تاعى ءبىر فاكتور - قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ جويىلۋى. جانار تاڭسىقتىڭ پىكىرىنشە، قازاقتىڭ ينتەللەكتۋالدى ەليتاسىنان ۇرپاق قالماۋى نەمەسە ولاردىڭ جالپى ەلدە بولماۋىنان مادەنيەتتىڭ قۇلدىراۋى بايقالدى.
"وتارلىق ساياسات كەزىندە بىزگە اشىق جۇرگىزىلگەن ناۋقانداردىڭ ەسەبىنەن بىزدە ينتەلليگەنسيالاردىڭ توبى قايتىس بولدى. ءتىپتى ولاردىڭ كوبى تۇقىمسىز كەتتى. م.ءماعاۋيننىڭ "سارى قازاق" دەگەن كىتابىندا دا جازىلادى: "قازاقتىڭ بيلىگىندە وتىرعان ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ينتەلليگەنسيالاردى، الاشتىقتاردى ۇستاپ بەرگەندەر" دەپ. ءبىز وسىنداي مادەنيەتتەن ءۇزىلىپ قالدىق. بىزگە دەيىنگى قازاق مادەنيەتىنىڭ اسا ءىرى جاۋھارلارىنىڭ ءبارىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ساباقتاستىرىپ، جالعاپ كەلە جاتقان ەدى. الايدا اشارشىلىق، ساياسي-قۋعىن سۇرگىن سالدارىنان ولاردىڭ بارىنەن ۇرپاق قالمادى. ءبىز مادەني ساباقتاستىق مۇرادان ايىرىلىپ قالدىق" دەيدى مادەنيەتتانۋشى.
"مادەنيەتتى سىرتتان تاڭۋ ارقىلى عانا ۇيرەتە الامىز"
تاربيە تۇرعىسىنا كەلگەندە ءبىز نەنى قالت جىبەرىپ جاتىرمىز؟ مادەنيەتتى تاربيە ارقىلى ءسىڭىرۋ مۇمكىن بە؟
"ءبىلىم سالاسى بولسىن جالپى ينتەللەكتۋاليزمدى ادام مەڭگەرە الادى. ونىڭ ءبارى وتە وڭاي. بەلگىلى ءبىر فورمۋلالاردى، بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەردى جاتتاۋ ارقىلى سەن ولاردى بويىڭا سىڭىرە الاسىڭ. ال مادەنيەت شە؟ مادەنيەتتى ادامعا سىرتتان تاڭۋ ارقىلى عانا ۇيرەتە الامىز. ادام وزىنەن-وزى بىردەن مادەنيەتتى بولىپ كەتپەيدى. كىشكەنتاي بالانى ءبىز قالاي ومىرگە دايىندايمىز، ءومىردىڭ اعىستارىنا قارسى ءجۇزۋدى قالاي ۇيرەتەمىز، ءدال سولاي. ءبىز وعان ادەپتى دە، مادەنيەتتى كىشكەنتاي كۇنىنەن ۇيرەتەمىز" دەيدى ول.
جانار تاڭسىقتىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر اشىق جاھاندانۋ زامانى بولعاندىقتان مادەنيەتتەردىڭ ارپالىسى، مادەنيەتتەردىڭ سوقتىعىسى كوبەيىپ جاتىر. وسى تۇستا اتا-انالار وزگە مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا ىلەسىپ، بالالارىن قازاق مادەنيەتى نەگىزىندە تاربيەلەۋدى ۇمىتىپ جاتىر. بۇل - بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بالانىڭ بولمىسىنا اسەرىن بەرەدى.
"ءقازىر كوپ اتا-انا بالالارىن باتىس مادەنيەتىنىڭ ىقپالىنداعى مادەنيەتپەن تاربيەلەيدى. بالاعا ەشقانداي شەكتەۋ قويمايدى، بالاعا ءبارىن اشىق ايتىپ ۇيرەتەدى. ءبىراق بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ونىڭ سالدارى دا بار. قازاق مادەنيەتىندە بالاعا تۋعاننان، كىشكەنتايىنان باستاپ، ار-ۇيات، وبال-ساۋاپ، ۇلكەنگە قۇرمەت دەگەن نارسەلەردى ۇيرەتەدى. ول ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى ەمەس، كەرىسنشە قوعامدا ءوز-وزىن ۇستاۋعا، ءوز ورنىن تابۋعا كومەكتەسەتىن نەگىزگى فۋنكسيالار. ادامدار اراسىندا سىيلى بولۋىنا ىقپال ەتەتىن دۇنيە" دەيدى ول.
قازاقستان مەن ەۋروپانى نەگە سالىستىرۋعا كەلمەيدى؟
قازاق قوعامىندا وتارشىلدىق كەزەڭنىڭ سارقىنشاقتارى ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى. مادەنيەتتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىز ەۋروپانىڭ مادەنيەتىنە قىزىعىپ، ونى ۇلگى رەتىندە قابىلدايمىز، ءبىراق ولاردىڭ تاۋەلسىزدىك الىپ، قازىرگى دەڭگەيگە جەتۋىنە قانشا ۋاقىت كەتكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
"ەۋروپانىڭ وسى دەڭگەيگە جەتۋىنە قانشا ۋاقىت كەتتى، ال ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كۇيىنە قانشا جىل؟ ياعني ەكەۋىن بىر-بىرىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. كوبىنە وسى جاعىنان قاراستىرعان ءجون دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ قاسىندا ءوزىمىزدى تاۋەلسىزدىكتى بىردەي العان تمد ەلدەرىمەن سالىستىرعانىمىز ادىلىرەك بولادى.
"مازمۇن سايكەس كەلمەيتىن مادەنيەت كەلگەندە ونى قوعام تۇتىنا المايدى"
جانار تاڭسىق مادەنيەتسىزدىكتىڭ تاعى ءبىر شىعۋ سەبەبىن حالىقتىڭ ءوزىن-وزى دۇرىس تانىماۋىنان دەيدى.
"مادەني يدەنتيفيكاسيا، ۇلتتىق كود دەگەن نارسەلەردى ءجيى ايتامىز. ءبىراق ول ءسوزدىڭ استارىن تەرەڭىرەك باعامداپ بىلمەيمىز. ءبىزدىڭ ەلگە باتىس تا، كارىس تە، جاپون مادەنيەتى كىرىپ جاتىر. ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىنىڭ ورنىن وسىلار الماستىرىپ بارادى. سول سەبەپتى ءارتۇرلى الۋاندىققا ۇشىراپ جاتىر. بۇل ءبىر جاعىنان نەسى جامان دەپ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا، ءبىزدىڭ قازاقى بولمىس، قازاقى مىنەزگە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ولار سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن. مازمۇن سايكەس كەلمەيتىن مادەنيەت كەلگەندە ونى قوعام تۇتىنا المايدى" دەيدى مادەنيەتتانۋشى.