ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆ بيىلعى جولداۋىندا جاسىل ەكونوميكاعا ءوتۋ جايلى ايتتى. جولداۋدا بولاشاقتا ءبۇكىل ءالەم جاسىل ەكونوميكاعا ءسوءزسىز ءوتەتىنى تۋرالى اتاپ ءوءتتى. ونىڭ باستى سەبەبى – كليماتتىڭ وزگەرۋى. ەندەشە، ءالەمدەگى كليمات قالاي ءوزگەرىپ جاتىر، وعان قاتىستى قانداي شارالار ءجۇزەگە اسۋدا ءجانە قازاقستاننىڭ ورنى قانداي دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
بۇۇ مۇددەلى
ءقازىر الەمدە بولىپ جاتقان ەكولوگيالىق بەلسەندىلىك جايلى كۇندە ەستيمىز. وعان ەتىمىز دە ۇيرەنىپ قالدى. جەر-جەردەن ەكو-بەلسەندىلەر كليمات وزگەرىسى ماسەلەسىن كوتەرىپ، نارازىلىق اكسيالارىن ۇيىمداستىرۋدا. شىنىندا دا، وسىنداي ماسەلە ءقازىر وزەكتى.
گرەتا تۋنبەرگ ەسىمىن كوپشىلىگىمىز ەستىگەن، نە وقىعانبىز. ول شۆەسيالىق جاس ەكولوگيالىق بەلسەندى. ونىڭ ەسىمى 2018 جىلى الەمگە بەلگىلى بولدى. جاس بەلسەندى شۆەسيانىڭ پارلامەنتى الدىندا كليماتتىڭ وزگەرىسىنە قارسى ارەكەت ەتۋدى تالاپ ەتكەن.
كليماتتىڭ وزگەرىسىنە قارسى بۇۇ دەڭگەيىندە دە شارالار قولدانىلادى. ارنايى كوميتەت تە بار. ۇيىمنىڭ كولەمىندە ساياسي-قۇقىقتىق نەگىز دە قالىپتاسقان. ەڭ نەگىزگى باستامالار 1990 جىلدارى قولعا الىندى. ودان كەيىن 2015 جىلعى پاريج كەلىسىمى بۇل جۇمىسقا جاڭا سەرپىن بەردى. كەلىسىمنىڭ باستى ماقساتى – الەمدەگى پارنيكتىك گازداردىڭ كولەمىن تومەندەتۋ. سول ارقىلى عاسىرىمىزدىڭ سوڭىنا دەيىن اتموسفەرالىق اۋانىڭ تەمپەراتۋراسىن 2 گرادۋسقا دەيىن وسىرمەۋ.
اۋانىڭ لاستانۋى جايلى زەرتتەۋ ورتالىقتارى دا دابىل قاعۋدا. مىسالى، شۆەيساريالىق IQAir كومپانياسىنىڭ 2022 جىلعى ەسەبىندە الەمنىڭ تەك 5% ەلىندە عانا اۋا تازا. ولارعا اۋستراليا، ەستونيا، فينليانديا، گرەنادا جانە يسلانديا ەنەدى. سولاردا عانا اۋاداعى زياندى ەلەمەنت PM2،5 ءمولشەرى از. بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ كورسەتۋىنشە ونىڭ كولەمى جىلىنا 5 مكر/م3-تان اسپاۋى ءتيىس. سوعان سايكەس الەمدەگى ەڭ لاس ەلدەر قاتارىنا چاد (89،7 مكگ/م3)، يراك (80،1 مكگ/م3)، پاكىستان (70،9 مكگ/م3) جانە بانگلادەش (65،8 مكگ/م3) كىرەدى. ال الەمدەگى ەڭ لاس قالالار قاتارىندا لاحور (پاكىستان)، حوتان (جۇڭگو)، بحيۆادي (ءۇندىستان)، دەلي (ءۇندىستان) جانە پەشاۆار (پاكىستان) بار.
نە كەدەرگى؟
بۇگىنگى كۇنى پاريج كەلىسىمىنە 194 مەملەكەت قول قويعان. الايدا، الەم ەلدەرىنىڭ س اياسي جىگەرى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان ءالى كۇنگە دەيىن ايتارلىقتاي ناتيجە بولماي تۇر. وعان ءتۇرلى فاكتورلار اسەر ەتەدى. ەكى ديلەمما بار. ءبىرى ەكونوميكالىق، ەكىنشىسى ەكولوگيالىق. ەكولوگيالىق باستامالار، ياعني جاسىل ەكونوميكاعا ءوتۋ كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمسىز. ونىڭ ۇستىنە الەمدە گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق تەكەتىرەس بار.
مۇنىڭ جارقىن مىسالى دونالد ترامپ پرەزيدەنت بولعان تۇستاعى امەريكا قۇراما شتاتتارى. ول بيلىككە كەلىسىمەن پاريج كەلىسىمىنەن اقش-نىڭ شىعاتىنىن مالىمدەدى. مۇنداي مالىمدەمەنى 2017 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا جاريالاعان بولاتىن. سەبەبى، كەلىسىمنەن شىعۋ باستاماسى ونىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا بار-تۇعىن. بۇل ارقىلى سايلاۋدا پايدالى قازبالاردى وندىرەتىن امەريكالىق كومپانيالار مەن ونداعى جۇمىسشىلاردىڭ داۋىسىن الۋعا تىرىستى. وسىلايشا 2020 جىلى 4 قاراشادا ولار كەلىسىمنەن تولىق شىقتى. الايدا، دجو بايدەن بيلىككە كەلىسىمەن اقش قايتادان پاريج كەلىسىمىنە ورالدى. وسىنداي شەشىم دە ونىڭ سايلاۋدا جەڭىسكە جەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. سەبەبى، امەريكادا دا ەكولوگيالىق بەلسەندىلىك جوعارى.
تاعى مىسال رەتىندە ءۇندىستاننىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن اتاپ وتسەك بولادى. جوعارىدا ءبىز ەڭ لاس قالالاردىڭ ىشىندە ءۇندىستاننىڭ ەكى قالاسىن اتاپ وتتىك. الايدا، ماسەلە مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. الەمدەگى 50 ەڭ لاس قالانىڭ 39-ى ءۇندىستانعا تيەسىلى. وعان الەمنىڭ وندىرىستىك ورتالىعى بولامىز دەگەن ەكونوميكالىق ساياساتى سەبەپ بولىپ وتىر.
اتقارار ءىس كوپ
قازاقستان پاريج كەلىسىمىنە 2016 جىلى قول قويدى. پرەزيدەنتتىڭ 20 شىلدەدەگى جارلىعىمەن قول قويىلعان كەلىسىم 4 قاراشادا راتيفيكاسيالاندى. بۇل ەلىمىز 2030 جىلعا قاراي اۋاعا تارايتىن زياندى سو-2 كولەمىن 328 ملن توننادان اسىرماۋ كەرەك دەگەندى ءبىلدىرەدى.
EDGAR دەپ اتالاتىن ەۋروپالىق زەرتتەۋ مالىمەتى بويىنشا قازاقستان پارنيكتىك گازداردى شىعارۋدان توپ-20 ەلدىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ساراپشىلار مۇنداي قورىتىندىعا 1970–2018 جىلدارداعى مالىمەتتەردى زەرتتەۋ ارقىلى كەلگەن. 1990 جىلى جىلىنا 381،7 ملن ت سو-2 بولىنسە، 2020 جىلى 351،2 ملن ت بولعان. ەڭ جوعارى كورسەتكىش 2018 جىلى تىركەلىپ، 401،7 ملن توننانى قۇراعان. تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى ەڭ تومەن كورسەتكىش 1999 جىلى 235،9 ملن توننانى قۇرادى.
ساراپشىلار اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار دەيدى. ەڭ باستى سالا «ەنەرگەتيكا». 2020 جىلى لاستانۋدىڭ 75% وسى سالاعا تيەسىلى ەكەن. ولار جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن ەنەرگيانى قولدانۋدىڭ ءتيىمدى، ۇنەمشىل جولدارىن ىزدەستىءرۋدى ۇسىنعان. بۇل بيىلعى جولداۋداعى ەكونوميكالىق مودەلدىڭ ۇنەمشىلدىك وزەگىنە سايكەس كەلەدى. ودان كەيىنگى ورىندا «ونەركاسىپ» سالاسى. سول جىلى 22%-دان استامى وسى سالاعا تيەسىلى بولعان. ءبىر قىزىعى، اۋىل شارۋاشىلىعىنان دا اۋا لاستانادى. عالىمدار بۇل سالانى بارىنشا اقىلدى باسقارۋ مەن ديۆەرسيفيكاسيا جاساۋعا كەڭەس بەرگەن.
مۇنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋعا قاۋقارىمىز جەتەدى. الەمدىك ساراپشىلار دا وسىلاي دەيدى. Notre Dame-Global Adaptation يندەكسى بويىن شا 2019 جىلى ەلىمىز 40-ورىندى يەلەنگەن. ال 2021 جىلى 36-ورىنعا كوتەرىلدىك. بۇل يندەكس ەلدەردىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋ دەڭگەيىن ەسەپتەيدى.
ونىڭ ۇستىنە پاريج كەلىسىمىنە قول قويعاندىقتان، جاۋاپكەرشىلىك تە الدىق. ول مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا ساياسي-قۇتىقتىق نەگىز دە بار. 2021 جىلى جاڭا «ەكولوگيالىق كودەكس» قابىلداندى. اۋاداعى كومىرسۋتەكتى ازايتۋ باعىتىندا 2060 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيا دا قابىلداندى.
«اlmaty-akshamy» №108، 12 قىركۇيەك، 2023 جىل