بۇگىنگى تاڭدا قازاق دەتەكتيۆى دەسە كوزىقاراقتى وقىرمان بىردەن «زاڭ» مەديا-كورپاراسياسى» ۇيىمداستىراتىن كەمەل توقايەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق دەتەكتيۆ بايقاۋىن اتايدى. بۇل نەگىزسىز ەمەس. 2018 جىلدان بەرى ءداستۇرلى تۇردە جىل سايىن وتكىزىلەتىن شارا بيىل التىنشى رەت ۇيىمداستىرىلدى.
ماراپاتتاۋ ءراسىمى 8 قاراشادا تالدىقورعان قالاسىنداعى سالتانات سارايىندا ءوتتى. كەمەل توقايەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىمەن تۇسپاتۇس كەلگەن بايقاۋعا جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اكىمدىگى دەمەۋشى بولدى. «زاڭ» مەديا-كورپوراسياسى» ءجشس-نىڭ ديرەكتورى دوسىمبەك وتەعالييەۆ: «وسى دودانىڭ ارقاسىندا تالاي قالامى قارىمدى جازۋشى، جۋرناليستەر، زاڭگەر، قۇقىق قورعاۋشىلار دەتەكتيۆ جانرىندا شىعارما جازىپ، بايقاۋدىڭ تارتىستى وتۋىنە ۇلەس قوستى.
بۇل شىعارماشىلىق سايىس سونىمەن بىرگە جاس قالامگەرلەردىڭ جاڭا قىرىنان تانىلۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. مۇنىڭ ءبارى ادەبيەتتىڭ كەنجەلەپ قالعان جانرىنىڭ تۇرلەنۋىنە، جاندانۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. بايقاۋ جۇلدەگەرلەرىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارى توپتاستىرىلعان «شىتىرمان» جيناعى كورپوراسيانىڭ 2018 جىلدان بەرگى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى، دەتەكتيۆ جانرىنىڭ دامۋىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بىلتىرعى بايقاۋعا 106 اۆتور ءوز شىعارمالارىن جولدادى. بيىل ولاردىڭ سانى 70-كە جۋىقتادى. ونىڭ سەبەبى قازاق دەتەكتيۆىنىڭ اتاسى سانالاتىن كەمەل توقاۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي بيىل رەسپۋبليكا بويىنشا جاڭادان بىرنەشە بايقاۋ ۇيىمداستىرىلدى. سوندىقتان قاتىسۋشىلارىمىز اراسىندا شىعارمالارىن سولارعا جولداپ قويىپ، ارتىنان وكىنىش بىلدىرگەندەر از بولعان جوق. ولاردىڭ كەيبىرەۋىندە «زاڭ گازەتىنىڭ» باس رەداكتورى اينۇر سەمبايەۆا قازىلار القاسى قۇرامىندا بولعاندىقتان، ءوز تالابىمىزعا سايكەس كەيبىر قايتالانعان شىعارمالاردى دا ۇمىتكەرلەر قاتارىنان الىپ تاستادىق، – دەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جولى 70-كە جۋىق اۆتوردىڭ سۇرىپتالىپ الىنعان 13 شىعارماسى قازىلار القاسىنىڭ باعالاۋىنا جىبەرىلدى. قازىلار قۇرامىندا «الاتاۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ايتاقىن بۇلعاقوۆ، «زاڭ گازەتىنىڭ» باس رەداكتورى اينۇر سەمبايەۆا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى داۋرەن قۋات، ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى، وتستاۆكاداعى پوليسيا پولكوۆنيگى امىربەك شايماعامبەتوۆ بولدى. ولاردان جوعارى باعا العاندار ماراپاتتاۋ شاراسىنا شاقىرىلىپ، سىي-قۇرمەتكە بولەندى. وسى ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي قازىلار القاسى بايقاۋدىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن وزگە ارىپتەستەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەدى.
سونىمەن كەمەل توقايەۆ اتىنداعى VI رەسپۋبليكالىق دەتەكتيۆ بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەسىن (1،5 ملن تەڭگە) جەتىسۋ وبلىسىنان سەرىك ابىكەن ۇلى («مولاداعى مانەج») الدى. الماتى وبلىسىنان قانات ءابىلقايىر («قارا مىسىق») ءبىرىنشى (1 ملن تەڭگە)، قىزىلوردا وبلىسىنان تۇراق اديس ۇلى («باندىنى قۋعان حاميت»)، الماتى قالاسىنان ادينا ءجۇسىپ («جىلايتىن ءۇي») ەكىنشى (750 مىڭ تەڭگەدەن) ورىندى يەلەندى. ءۇشىنشى ورىنعا لايىق دەپ تانىلعان ىرىسبەك دابەي («ويىنشى»)، سايلاۋ تولەۋوۆ («شايتاننىڭ تورى»)، ارشىن نۇرباقىت («ۇكىلى كەر») ۇزدىك شىعارمالارى ءۇشىن 500 مىڭ تەڭگەدەن الدى. ال ءعابدۋل-سابيت يۋسۋپوۆ («ۇكىم بۇگىن وقىلادى»)، بورانباي عالييەۆ («قىلمىسكەر قۇتىلمادى»)، نۇرشات وتەۋلييەۆا («وكىنىش»)، تالانت دوسبول («قيىس جول») جەتىسۋ وبلىستىق سوتىنىڭ ىنتالاندىرۋ سىيلىعىن يەلەندى. سونداي-اق، قايىم-مۇنار تابەي («تامشىلار كۇنانى جۋمايدى») جەتىسۋ وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ، لەونيد ستەپانوۆ («ريەلتورى») جەتىسۋ وبلىستىق پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ ىنتالاندىرۋ سىيلىعىن يەلەندى. بايقاۋعا قولداۋ كورسەتىپ، جۇلدەگەرلەرگە ىنتالاندىرۋ سىيلىعىن تاعايىنداعان جەتىسۋ وبلىستىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى ەرجان كەنەنبايەۆقا، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ پروكۋرورى ماديار باسشىبايەۆقا ۇجىم اتىنان العىس ايتامىز! بايقاۋ شەجىرەسىنە كوز جۇگىرتەر بولساق، ۇزدىكتەر كوشىن 2018 جىلى الىبەك بايبول باستاپ، «ميلليون» دەگەن شىعارماسىمەن ءبىرىنشى ورىن العان ەدى. «زاڭ» مەديا-كورپوراسياسىنىڭ» 20 جانە الماتى قالالىق سوتىنىڭ 50 جىلدىعىمەن سايكەس كەلگەن بايقاۋدىڭ قولداۋشىسى الماتى قالالىق سوتى بولدى. 2019 جىلى ءبىرىنشى ورىن ايالا زەيىن قىزى («تەك پەن شەك»)، 2020 جىلى نۇربول الدىبايەۆ («قۇدىقتاعى ءمايىت»)، 2021 جىلى نۇرلىبەك سامات ۇلى («جاپىراققا جۇققان قان»)، 2022 جىلى اسحات ومىربايەۆ («قىلمىسكەردىڭ كۇلكىسى») يەلەنگەن ەدى.
– قازاق ادەبيەتىنىڭ كەنجەلەپ قالعان وسى ءبىر جانرىن دامىتۋدى ەشكىم بىزگە مىندەتتەپ وتىرعان جوق. ادىلدىكتىڭ تۋىن كوتەرىپ، زاڭ ۇستەمدىك قۇراتىن قوعامدى قۇرۋعا اتسالىسۋدى وزىنە ماقسات ەتكەن باسىلىم بولعاندىقتان، ءبىز كورپوراسيانىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا، دالىرەك ايتقاندا 2017 جىلى كەمەل توقايەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق دەتەكتيۆ بايقاۋىن وتكىزەتىنىمىزدى جاريالاعان ەدىك. ءبىزدىڭ باستامامىزعا 2018–2019 جىلدارى الماتى قالالىق سوتى، 2020 جىلى جەكە كاسىپكەر، مەسەنات باعدات ءمانىزوروۆ، 2021 جىلى تۇركىستان وبلىستىق سوتى، 2022 جىل قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمدىگى قولداۋ كورسەتتى. سول سەبەپتى العاشقى ءۇش بايقاۋدىڭ ماراپاتتاۋ ءراسىمى الماتىدا، ءتورتىنشىسى تۇركىستاندا، بەسىنشىسى قىزىلوردادا، التىنشىسى تالدىقورعاندا ءوتتى، – دەيدى قازىلار القاسىنىڭ مۇشەسى، «زاڭ گازەتىنىڭ» باس رەداكتورى ا.سەمبايەۆا. جاسىراتىنى جوق، «دەتەكتيۆ جانرىندا جازاتىن قانداي جازۋشىنى بىلەسىڭ؟» دەسە ءقازىر كەز كەلگەن ادام كۇمىلجىپ قالادى. سەبەبى پروزانىڭ بۇل باعىتىمەن كاسىبي تۇردە اينالىسىپ جۇرگەن جازۋشىنى ەش جەردەن شام الىپ ىزدەسەڭىز دە، تابۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ماسەلە بويىنشا ادەبيەتكە جاۋاپتى قۇزىرلى مينيسترلىكتە عانا ەمەس، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا دا مۇددەلى تاراپتاردىڭ باسىن قوسىپ ارنايى جيىن ءوتتى دەگەندى ەشكىم، ەشقاشان ەستىگەن ەمەس. قوعامدا ءالى دە قازاق دەتەكتيۆىن دامىتۋ كەرەك دەگەن پىكىر ءار جەردەن وقتا-تەكتە عانا ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەنىمەن، وعان دەن قويىپ جاتقاندار نەكەن-ساياق. ونى قازاق دەتەكتيۆىنىڭ اتاسى سانالاتىن كەمەل توقايەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنان دا كورۋگە بولادى. بۇل وقيعاعا ناۋقاندىق شارا رەتىندە قاراۋشىلار بيىل از بولمادى. كەيبىر ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر وعان ەش دايىندىعى بولماسا دا اياق استىنان دەتەكتيۆ بايقاۋىن ۇيىمداستىرىپ جاتقانىن كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىگەن ادامدار ونى ءار جەردە اشىق سىناي باستادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل جولى دا سىننان ناتيجە شىعارعان ەشكىم تابىلماي تۇر. جانرلىق ءتۇر رەتىندە ءحىح عاسىردا عانا پايدا بولعان دەتەكتيۆتىڭ دامۋ تاريحىنا كوز جۇگىرتكەن ادام ونىڭ العاشقى كەزدە قىلمىسقا قارسى كۇرەستە زاڭ كۇشى ءالسىز بولىپ تۇرعان ەۋروپا مەن اقش-تا وسىپ-وركەندەگەنىن بايقايدى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە مازمۇن مەن ءپىشىن جاعىنان دا قارىشتاپ دامىپ كەتكەن بۇل جانردىڭ بولاشاعى زاڭ ۇستەمدىگىن نىعايتىپ، ادىلەتتى قازاقستان قۇرىپ جاتقان ءبىزدىڭ قوعامدا ەندى سۇرانىسقا يە بولىپ، دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالاتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىز. قازاق دەتەكتيۆىنىڭ قالامگەرلەر مەن ادەبيەتتانۋشىلار تاراپىنان ەلەۋسىز قالۋى ۇلت جاناشىرلارىن ەش ۋاقىتتا بەيجاي قالدىرعان ەمەس. ونى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، سونداي-اق، الەۋمەتتىك جەلىلەردە جارىق كورىپ جاتقان «قازاق دەتەكتيۆى بار ما، جوق پا؟» (ادەبيەت پورتالى)، «قازاق دەتەكتيۆىن قاشان وقيمىز؟» (امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى)، «قازاق دەتەكتيۆى قاشان جاندانادى؟» (تورەعالي تاشەنوۆ) سىندى جازبالاردان بايقاۋعا بولادى. جالپى العاندا، بۇل جانردا جازاتىن قالامگەرلەر اعا، ورتا، جاس بۋىن اراسىندا از دا بولسا بار، قاي زاماندا دا بولعان جانە بولا دا بەرەدى. كەمەل توقايەۆ شىعارمالارى مەن ءىزباسارلارى، ولاردى ناسيحاتتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەتىن جاندار باردا قازاق دەتەكتيۆىنىڭ ولمەسى انىق. قازىرگى تاڭدا دەتەكتيۆ جانرى ادەبي قاۋىم، ونىڭ ىشىندە ءتيىستى مەكەمەلەر مەن باسپاگەرلەردىڭ قولداۋىنا، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلۋگە، سىني تۇرعىداعى پىكىرلەرگە ءزارۋ. نارىق زامانى نىق قالىپتاستىرعان باسىلىمدار مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن قاجەتسىزدىك، كەرى كوزقاراس قاي جانردىڭ بولسىن دامۋىنا كەدەرگىسىن تيگىزىپ جاتقانى دا اششى شىندىق. بەلگىلى سىنشى امانگەلدى اعامىز جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا «…رەسەي مەملەكەتى «ورىس دەتەكتيۆى» دەگەن بايقاۋ جاريالادى، ماقساتى – ادەبيەت جانە كينو قىزمەتكەرلەرىن دەتەكتيۆ جانرىن دامىتۋعا يتەرمەلەۋ، ادەبي قاۋىمداستىق اراسىنداعى ونىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ، وعان وقىرماندار مەن قوعام نازارىن اۋدارۋ. ال قازاقستاندا مۇنداي باستامالار قاشان قولعا الىنادى؟ الدە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دەتەكتيۆ جانرى ادەبيەت ەسىگىنەن سىعالاي الماي، ءالى دە تالاي جىل دالادا تۇرا بەرە مە؟» دەپ جازدى. بۇل شىن مانىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان ناعىز ۇلتجاندى ازاماتتىڭ جانايقايى. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەنى، وسىنداي يگى باستامانى، ياعني، دەتەكتيۆ بايقاۋىن وتكىزۋدى «زاڭ» مەديا-كورپوراسياسى» 2018 جىلى قولعا العان بولاتىن. سودان بەرگى التى جىلعى ۋاقىتتا بايقاۋ قورجىنىنا تۇسكەن التى جۇزدەن استام شىعارما «زاڭ گازەتى» مەن «يۋريديچەسكايا گازەتا» باسىلىمدارىنا، zanmedia.kz سايتىنا ۇزدىكسىز جاريالانىپ، وقىرماندار تاراپىنان ءوز باعاسىن الدى ءارى بىلتىر بايقاۋ جۇلدەگەرلەرىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارى توپتاستىرىلعان «شىتىرمان» جيناعى جارىق كوردى. وسى ەڭبەكتەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە كينوعا وزەك بولارلىق تۋىندى تابىلاتىنىنا ءباس تىگۋگە بارمىز. وكىنىشكە قاراي، التى جىلدان بەرى شىعىپ جاتقان دەتەكتيۆ شىعارمالاردىڭ بىردە-بىرەۋىنە كينو قىزمەتكەرلەرى نەمەسە ادەبيەت سالاسى ماماندارىنىڭ قىزىعۋشىلىق تانىتقانى بايقالمادى. كورپوراسيانىڭ باستاماسىمەن داستۇرگە اينالعان شارانى قازاق دەتەكتيۆى جانرىندا العاش قالام تەربەگەن كەمەل توقايەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا باسقا مەكەمەلەر دە جالعاستىردى. مۇنىڭ ءوزى قاتقان سەڭنىڭ قوزعالعاندىعىنىڭ، ياعني، قازاق دەتەكتيۆىنە بەت بۇرىلعانىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
التىنشى بايقاۋدا دەتەكتيۆ جانرىنا قاتىستى شەبەرلىك ساباقتارى ۇيىمداستىرىلىپ، جازۋشى سەرىك ابىكەن ۇلى «دەتەكتيۆ جانرىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى»، «تاڭ-شولپان» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى نۇرلىبەك سامات ۇلى «دەتەكتيۆ شىعارمالاردا كەزدەسەتىن لوگيكالىق، ستيلدىك قاتەلىكتەر»، پوليسيا پولكوۆنيگى امىربەك شايماعامبەتوۆ «دەتەكتيۆ شىعارمالاردا ساراپتاما قورىتىندىسىن، ايعاقتاردى پايدالانۋدىڭ ماڭىزى» تاقىرىپتارىندا ءوز وي-پىكىرلەرىمەن ءبولىسىپ، جانردى دامىتۋ باعىتىنداعى ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى. سەرىك ابىكەن ۇلىنىڭ قازاق دەتەكتيۆىندە ءبىر جيىنتىق وبرازدى قالىپتاستىرۋدى ۇسىنۋى بەكەر ەمەس. مىسالى، قازاق دەتەكتيۆىنىڭ اتاسى كەمەل توقايەۆتىڭ شىعارمالارىندا ىزكەسۋشى تالعات مايلىبايەۆ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى رەتىندە تۇراقتى كەزدەسەدى، سول ارقىلى جازۋشى تۋىندىلارىندا جاس ۇرپاقتى ادالدىق پەن ادىلدىككە، پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەۋگە باسىمدىق بەرەدى. قازىرگى دەتەكتيۆ جازۋشىلار دا وسى باعىتتى ۇستانسا، قوعام ءۇشىن پايدالى بولار ەدى.