ايدىڭ ارعى بەتى
«جارالى سەزىم»، «جەتىمدەر»، «مەنىڭ دە اتىم قوجا»، «كوكجالدار» سياقتى باسقا دا ءبىرقاتار فيلمدەر تۇسىرگەن ەركىن راقىشيەۆ كوپشىلىككە قوعامدىق بەلسەندى رەتىندە دە تانىمال. بيىل كوكتەمدە ونىڭ الماتى قالالىق ءماسليحاتىنا دەپۋتاتتىققا وتكەنى ءمالىم. بۇگىندە سايلاۋشىلار اماناتىن ورىنداۋعا بەلسەنە كىرىسىپ جۇرگەن ول، شىعارماشىلىعىن دا ەستەن شىعارماعان.
فيلمدەرىندە ونسىز دا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ءجيى كوتەرەتىن رەجيسسەرگە دەپۋتاتتىق جۇمىس ناعىز «ىزدەگەنگە – سۇراعان» بولعانعا ۇقسايدى. ەل-جۇرتپەن ءجيى كەزدەسىپ، مۇڭ-مۇقتاجىن ءبىلۋ، وي ءبولىسۋ ونى جاڭا ىزدەنىستەرگە باستاعان سىڭايلى. رەجيسسەرمەن اڭگىمەمىز دە وسى توڭىرەكتە ءوربىدى.
– مەن ءقازىر «جارالى سەزىمنىڭ» جالعاسىن تۇسىرۋگە دايىندىق ۇستىندەمىن، – دەيدى ول. – بۇل ءوزى حالىق ءسۇيىپ كورگەن كينو بولدى. سول سەبەپتى، كەيىپكەرلەردىڭ كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى سۇرايتىندار كوپ. كينەماتوگرافيادا ءوزى سولاي: ءبىر فيلم ءساتتى شىقسا، كورەرمەن قالايدا ونىڭ جالعاسىن كۇتەدى.
– جاقىندا تۇسىرگەن «باقىتىڭدى ايالا» اتتى كينوڭىز ۇلكەن ەكرانعا شىقپادى. نەگە؟
– بىرىنشىدەن، ونى كورسەتۋ ءۇشىن كينوتەاترلار كوپ اقشا سۇرادى، ونداي قاراجات بىزدە بولعان جوق. ەكىنشىدەن، «ساياسي استارى بار ەكەن، ازداپ بولسا دا قاڭتار وقيعاسى كورسەتىلەدى، پارتيالار ايتىلادى، ونداي كينونى ءبىز كورسەتە المايمىز» دەدى. تەلەارنالار دا باس تارتتى. ايتىستىق، تارتىستىق، كورسەتۋگە شامامىز كەلمەدى سول بويى. ءبىراق ءتۇبى شىعادى، حالىققا جەتەدى، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعادى دەپ ويلايمىن. ءقازىر تەك YouTube ارناسىندا عانا بار. قاراپ وتىرسام ەكى مىڭداي پىكىر جازىلعان ەكەن. سولاردىڭ 99 پايىزى «كەرەمەت كينو» دەپ باعا بەرىپ جاتىر.
– وسى ءفيلمنىڭ تۇسىرىلگەنى جايلى جاڭالىقتاردان ايتىلعاندا ءوزىڭىز ونى «بۇل – مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق جايلى فيلم. مەن وسى ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەگىم كەلدى» دەپ ايتقان ەدىڭىز...
– ول راس. ءقازىر ەلگە مەيىرىمدىلىك جەتىسپەيدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردەن، ءتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن بايقايتىنىمىز – قوعام ازعىنداپ بارا جاتىر. جاستارىمىز دا، جاسامىستارىمىز دا جامان ادەتتەرگە ءۇيىر بولىپ كەتتى. مەن وسى تۇستا ماحاببات وقيعاسىن وزەك ەتە وتىرىپ، جاسالعان ءاربىر جاقسىلىقتىڭ وتەۋى، قايىرى بولاتىنىن كورسەتكىم كەلدى. ال ساياسي استار دەگەندە، باستى كەيىپكەر «ەل مەن جەر» پارتياسىنىڭ بەلسەندىسى بولادى جانە اراسىندا پارتيانىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارى ازداپ ايتىلادى. بالتاش تۇرسىمبايەۆ اعامىز نەگىزىن قالاعان بۇل پارتيا ءالى تىركەلگەن جوق، ءبىراق جەردى قورعاۋدا ەڭبەك ەتكەنىن، قاڭتار وقيعاسىنا بايلانىستى جازىقسىز سوتتالعان ازاماتتاردى اقتاۋعا ىقپال ەتكەنىن ەل-جۇرت بىلەدى. ول ءوز الدىنا، ەندى اتالعان ءفيلمدى كورگەن قانشاما كورەرمەن دە «ەل مەن جەردىڭ» ماقسات-مۇراتىنان حاباردار بولعانى داۋسىز.
– ءقازىر ەندى ءماسليحات دەپۋتاتى رەتىندە قانداي جۇمىستارمەن اينالىپ جاتىرسىز؟ قانداي ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋىنا اتسالىستىڭىز؟
– مەن ءوزىم سايلانعان ۋچاسكە بويىنشا ادامداردىڭ ارىز-شاعىمىن تىڭداپ، سولاردى شەشىپ بەرۋگە كومەكتەسەمىن. مىسالى، وتكەندە وسى قالاداعى الما-اراسان جاقتاعى ءبىر اۋىلعا جول سالىپ بەرەمىز دەپ ۋادە ەتىپ الىپ، سالماي جۇرگەن ءبىر باسقارما باسشىسىمەن سويلەسىپ: «ىستەسەڭ ىستە، ىستەمەسەڭ – تۋرا پرەزيدەنتتىڭ وزىنە شىعامىن، ايتامىن» دەپ ەدىم، «ويباي، ەرەكە، ءسىزدى بىلەمىز عوي، ايتام دەسەڭىز ايتاسىز، ۇيات بولادى بىزگە، ماسقارا بولامىز، جۇمىستان شىعارادى، ىستەيمىز قالايدا» دەپ جانى قالماي كەتتى.
باسقا دەپۋتاتتار سياقتى ەمەس، مەن كىمگە بولسىن بەتىنە ايتامىن، جالتاقتاپ وتىرمايمىن. سونداي-سونداي پروبلەمالار كوپ. ۇلتشىل ازامات بولعان سوڭ بۇرىن ەل ىشىندەگى ماسەلەلەرگە ارالاسۋ پارىز بولعان بولسا، ەندى دەپۋتات بولعان سوڭ، ول – مىندەت. «مۇددەلەرىڭدى قورعايمىز، مۇڭ-مۇقتاجدارىڭدى بيلىككە جەتكىزىپ، سونىڭ ورىندالۋىنا ىقپال ەتەمىز» دەپ ءسوز بەردىك پە، دەمەك سول ۋادەدە تۇرۋعا ءتيىسپىز.
سونداي-اق ءبىز تەك ءبىر عانا وكرۋگ بويىنشا ەمەس، بۇكىل قالانىڭ ماسەلەسىنە جاۋاپ بەرەمىز. كۇنى كەشە عانا اكىمدىكتىڭ قاڭعىباس يتتەرگە بايلانىستى جينالىسىنا قاتىستىم. ءبىر قاراعاندا وپ-وڭاي نارسە سياقتى، بىرەۋلەر «قاڭعىباس يتتەردى ۇستاپ الىپ، اتىپ تاستاماي ما، ۇيىقتاتا سالماي ما» دەپ ويلاۋى مۇمكىن.
– ال سوندا قيىندىعى نەدە؟
– سونىمەن اينالىساتىن مەكەمەگە ارنايى زاڭ كەرەك ەكەن. ولار بىلاي ىستەيدى: قاڭعىباس يتتەردى ۇستايدى، ءسويتىپ، ارنايى پيتومنيككە اپارىپ، ءبىر ايدىڭ ىشىندە سۇرىپتايدى. قاتتى اگرەسسيۆتى يتتەر بولسا ولاردى ۇيىقتاتادى، ال قالعاندارىن، ياعني قاباعان ەمەستەرىنە سىرعا سياقتى بىردەڭە سالىپ، قايتادان بوساتىپ جىبەرەدى. ءقازىر كوشەدە بوسىپ جۇرگەن ەكى ءيتتىڭ ءبىرى سونداي، الگى پيتومنيكتە بولىپ شىققان يت. سوعان بايلانىستى ايتىستىق. بىرەۋلەر «اتۋ كەرەك» دەيدى. ءيتتى قورعاعىشتار: «وبال، ولتىرۋگە بولمايدى» دەيدى. مەن ايتتىم: «ءبارىڭ ەت جەيسىڭدەر. وسى قازاقستاندا جىلىنا كەم دەگەندە ءبىر ميلليون قوي سويىلاتىن شىعار، وعان ۇندەمەيسىڭدەر. نەگە ايتپايسىڭدار: «سويماڭدار» دەپ. ال كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن يتتەرگە جاندارىڭ اشي قالىپتى»، – دەپ.
شىندىعىندا، قاڭعىباس يتتەر وتە كوپ بىزدە. گوركيي پاركىندە دە ءورىپ جۇرەدى، تاڭعى ساعات 5-كە دەيىن بارساڭىز ءتىپتى تالاپ تاستاۋى مۇمكىن. قانشاما شاعىم تۇسەدى سول تۋرالى! وتكەندە ءبىر تانىسىم تاڭەرتەڭ پاركتە جۇگىرىپ جۇرسە، قاباعان يتتەر قوسىلا قۋىپتى. سوندىقتان، بۇيىرتسا، ءبىز ەندى پيتومنيكتە جۇمىس ىستەيتىندەرمەن سويلەسىپ، اتالعان زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزدىرۋ جايىندا ويلانامىز.
جالپى، ءقازىر دەپۋتاتتار بۇرىنعىعا قاراعاندا وتە بەلسەندى. مىسالى، بۇرىن بيۋدجەت كەلسە، ءماسليحات 2-3 كۇن قاراپ، بەكىتەدى ەكەن. مىڭداعان جوباعا اقشا دۇرىس بولىنگەن-بولىنبەگەنىن ساناۋلى كۇندە ساراپتاپ، ايتۋ مۇمكىن ەمەس قوي. ءقازىر ولاي ەمەس. كىمگە اقشا كەرەك بولسا، ول بىزگە ءبىر اي بۇرىن كەلىپ ايتادى، ءبىز تەكسەرەمىز، ماماندارمەن اقىلداسامىز، وتكەن جىلعى اقشانى قالاي يگەرگەنىنىڭ ەسەبىن سۇرايمىز. ءسويتىپ، ءبىز ءقازىر ءار باسقارمامەن قاتتى جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. سەبەبى «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار». ەرتەڭ ءبارىنىڭ ەسەبىن حالىق بىزدەن سۇرايدى، «مىنا جەرگە مۇنشا اقشا ءبولىپ ەدىڭدەر، سونداعى بىتىرگەنى مىناۋ ما؟! نە مىناۋ؟!» دەپ. مەن ءوزىم مادەنيەت، جاستار، ءدىن، سپورت جانە ساياسات باسقارمالارىمەن جۇمىس ىستەيتىن كوميسسيانىڭ قۇرامىندامىن.
– دەپۋتات رەتىندە، بۇگىندە حالىقپەن بۇرىنعىدان دا تىعىز بايلانىستاسىز. سىزدىڭشە، قازىرگى تاڭدا ەل-جۇرتتى كوبىنە نە مازالايدى، نە الاڭداتادى؟
– ونداي ماسەلە كوپ. مىسالى، قىمباتشىلىق. حالىقتىڭ ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيدى. سونداي-اق، جۇمىسسىزدىق. باسپانا ماسەلەسى دە قيىن. جەر جوق ءۇي سالاتىن. كولىك تىعىنى، جول بويىنا ماشينا قويۋدىڭ قيىندىعى دا – ءوز الدىنا بىتپەيتىن جىر. دەپۋتاتتاردىڭ قولىندا كوپ نارسە تۇرعان جوق. ءبىراق شامامىز كەلگەنشە شەشۋگە تىرىسامىز.
– اتاپ ايتقاندا، نە شەشتىڭىزدەر؟
– مىسالى، ءبىز ءوزىمىزدىڭ كوميسسياعا قاراستى مەكەمەلەردىڭ ايلىعىن كوتەرۋگە كۇش سالدىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ارحيۆ، كىتاپحانا، قۋىرشاق تەاترى، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر ورتالىعى، حايۋاناتتار باعى سياقتى، 9 ءتۇرلى مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى 30 پايىزعا ارتتى. ءبىز ءماسليحاتتىڭ باسقا كوميسسيالارىنىڭ جۇمىسىنا دا قاتىسا الامىز. ءبىراق ول جەردە ءبىزدىڭ داۋىس سانالمايدى. ءوزىمدى ماقتاعانداي بولمايىن، ءبىراق بارىنشا حالىققا پايدامىزدى تيگىزۋگە تىرىسىپ جاتقانىمىز انىق. مەنىڭ تەلەفونىم تاۋلىك بويى اشىق، قوڭىراۋ شالسا، جينالىستا بولۋىما بايلانىستى كوتەرە الماۋىم مۇمكىن، ال ۆاساپقا جازسا، ارتىنان قاراپ، قالايدا جاۋاپ بەرەمىن.
– قوعامدىق قىزمەتىڭىزگە وراي، قالادا ءتۇيىندى، تولعاقتى ماسەلەلەردىڭ كوپ ەكەنىن بايقاعانىڭىز انىق. سونىڭ ىشىندە ءوزىڭىزدى ەرەكشە تولعاندىراتىنى نە نارسە؟
– مىسالى، كولىك كەپتەلىسى. مەن ءبىراز جەرلەردە – توكيودا، نيۋ-يوركتە، گەرمانيانىڭ ءبىراز قالالارىندا بولدىم. كەپتەلىس بولسا، سولاردا بولۋى كەرەك ەدى، ءبىراق جوق سول. ەڭ قۇداي ۇرعانى – ءبىزدىڭ قالا. الماتىداعىداي كەپتەلىس ءتىپتى الەمدە جوق شىعار. بۇل تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن اكىمدىك ءقازىر ءتۇرلى شارالارعا بارىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى – قالاعا كىرەبەرىستەردە ۇلكەن اۆتوتۇراق جاساماقشى. ماڭايداعى اۋىلداردان كەلەتىندەر كولىگىن سوندا قالدىرادى دا ارى قاراي اۆتوبۋستارمەن كەتەدى. ءبىراق مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلەنى 15-20 پايىز عانا شەشەتىن كورىنەدى. ياعني بۇل جەردە تۇبەگەيلى ءبىر امالىن تابۋ كەرەك.
– مىسالى، قانداي؟
– مىسالى، مەن ءوزىم قولىمدا بيلىك بولسا بىلاي ىستەر ەدىم: قالاداعى ءال-فارابي، اباي، تولە بي، رايىمبەك سياقتى نەگىزگى كوشەلەردىڭ ۇستىنەن اسپالى جولدار سالار ەدىم. ولاردا جولاۋشىلار كىرىپ-شىعاتىن جەرلەر كوپ بولمايدى. نەگىزگى-نەگىزگى 2-3 ايالداما عانا بولادى. سوندا كوشە ەكى ەسە ۇلكەيەتىن ەدى. ارينە، وعان اقشا كەرەك. ول جەردە ەشقانداي عيمارات كەدەرگى جاساپ تۇرعان جوق، ءبارى اشىق. جولدىڭ ۇستىنە ءدال سونداي جول سالا سالادى، بولدى. باسقا ەلدەردە ەكى قابات تۇگىل، بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن جولدار بار عوي. بىزدە دە نەگە ىستەمەسكە؟! قارجى دا تابىلار ەدى، ارينە. ءبىراق ءبىزدىڭ ءبىر جامان ادەتىمىز – اقشانى ورنىمەن جۇمسامايمىز، كورسەك ءبىتتى، جەگىمىز كەپ تۇرادى.
– توكيودا، نيۋ-يوركتە، گەرمانيادا بولعانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. قانداي ماقساتتا بارىپ ەدىڭىز؟
– مەن نيۋ-يورككە بوراتتىڭ ارتىنان قۋىپ باردىم عوي. برۋكلين دەگەن اۋدانىندا ەۆرەيلەرمەن كەزدەسىپ: «مىنا وڭباعاننىڭ جانىن شىعارامىز، وسى ءبىر اقىماققا بولا، بۇكىل ەۆرەيدىڭ قاسيەتتى جەرلەرىن ىسكە العىسىز عىپ تاستايمىز، مەن دە كينو شىعارام، سوسىن جۇرەسىڭدەر ءومىر بويى اقتالا الماي. مىنا جىندىنى توقتاتىڭدار»، – دەپ ءسوز سويلەدىم. بۇل نيۋ-يورك تايمس گازەتىندە دە باسىلدى. سول جىلدارى قىزىق بولدى. مەن بورات جايلى كينو ءتۇسىرىپ، الەمنىڭ كوپتەگەن باسىلىمدارىنا سۇقبات بەردىم. ءبىراق حالىقارالىق الدەبىر نورمالاردىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى ول كينونى ەكرانعا شىعارتپاي قويدى.
ال توكيوعا جاپون نارىعىنا شىعۋ ءۇشىن باردىم. سولارمەن بىرىگىپ، «تاڭ شىعىستان اتادى» دەگەن فيلم ءتۇسىردىم. جالپى، كينونى دامىتۋ ءۇشىن فيلمدەرىمىزدى شەت ەلدەرگە ساتۋىمىز كەرەك. ءبىز كەرىسىنشە، 30 جىل بويى سولاردان ساتىپ الدىق، ەكراندى كارىستىڭ، تۇرىكتىڭ، ءۇندىنىڭ، باسقانىڭ ونىمدەرىمەن تولتىرىپ كەلدىك. ال ءبىزدىڭ ءبىر كينونى شەت ەل كورمەيدى. ويتكەنى ءبىز شىعارا المايمىز ول جاققا. مىنە، وسى تاقىرىپتى جانداندىرۋىمىز كەرەك.
ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، قازاق كينوسى جاقسى دامىپ جاتىر، تالانتتى رەجيسسەرلەر دە بار. ەندى سولاردى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارۋ كەرەك. الەمدى جاۋلاۋدىڭ، قازاقستانعا اقشا تارتۋدىڭ جولى – وسى كينو. مەن سونى زەرتتەدىم. قىتايلارمەن بىرىگىپ، «ايگەرىم» دەگەن كينو ءتۇسىردىم. ءبىراق قىتايمەن قيىنداۋ، ال جاپوندارمەن جەڭىل ەكەن. جاپونياعا بارىپ كينو تۇسىرۋگە، جاپون نارىعىنا شىعارۋعا بولادى. ولاردىڭ نارىعى بىزدىكىنەن 10 ەسە ۇلكەن.
– كينولارىڭىز تۋرالى كاسىبي ماماندار نە دەيدى؟ قانداي سىن ايتادى؟
– «تويدىڭ كامەراسىمەن ءتۇسىرىپسىڭ» دەيدى. مەن ايتامىن: «حالىق سەندەردىڭ ارنايى كامەرامەن تۇسىرگەن كينولارىڭنان گورى، مەنىڭ كينولارىمدى كوپ كورەدى. جاقسى كامەرا بەرىڭدەر، مەن سەندەرگە ۇيرەتەمىن كينونى قالاي ءتۇسىرۋدى»، – دەپ. ۇكىمەت اقشا بەرمەيدى ماعان، «تىنىش ءجۇر، انانى ايتپا، مىنانى ايتپا، ەشكىممەن ۇرسىسپا» دەيدى. ادىلەتسىزدىكتى كورىپ تۇرىپ مەن قالاي ايتپايمىن، قالاي تىنىش جۇرەمىن؟! سودان كەيىن دە اقشا ءبىر كۇن بار، ءبىر كۇن جوق، ءبىر كۇن اش، ءبىر كۇن توق، ءسويتىپ ءجۇرمىز. ءبىراق ءبىر كۇنى مەن جاپونياعا بارىپ قاتقان كينو تۇسىرەمىن دە، بۇكىل 15 جىل بويى تۇسىرگەن كينولارىمنىڭ اقشاسىن شىعارىپ الامىن.
– فيلمدەرىڭىزدەگى وقيعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك جاقسىلىقپەن اياقتالادى. ال ومىردە كوپ جاعدايدا ءبارى باسقاشا عوي. بۇل كورەرمەندى ادەمى ەرتەگىمەن الدارقاتۋ ەمەس پە؟
– مەنىڭ كينولارىمدا جاعىمدى كەيىپكەرلەرمەن قاتار، جاعىمسىز كەيىپكەرلەر، جامان ادامدار دا كوپ. ءبىراق مەن ءبارىبىر جاقسىلىقتى باسىم تۇسىرەمىن. ونسىز دا قاجىپ جۇرگەن ادامداردى ودان بەتەر تۇڭىلتە بەرگەننەن نە پايدا؟ سول ءۇشىن ءاردايىم مەيىرىمدىلىكتى ناسيحاتتاۋعا، جۇرتقا ءبىر ءۇمىت سىيلاۋعا تىرىسامىن.
– ءوزىڭىز ايتقانداي، ۇكىمەت اقشا بەرمەسە، دەمەۋشى بولماسا، كينولارىڭىزدى قالاي ءتۇسىرىپ ءجۇرسىز؟
– مەن «باقىتىڭدى ايالانى» 1 مىڭ دوللارمەن باستاعانمىن، ال «جارالى سەزىمدى» ءبىر ميلليون تەڭگەمەن باستادىم. نەگە اقشاسىز باستايمىن، بىلەسىز بە؟ سەبەبى اللا تاعالا ماعان سەناريي جازا الاتىن، كينو تۇسىرەتىن قابىلەت بەردى، ەڭبەكقور ەتىپ جاراتتى. دەمەك قاراپ جاتپاۋىم كەرەك. «بىردەڭە عىپ باستاسام، اقشا تابىلادى» دەپ ويلايمىن دا، كىرىسىپ كەتەمىن. سەنەسىز بە، شىنىمەن-اق، قۇدايعا شۇكىر، اللا ءوزى ءبىر رەتىن كەلتىرەدى، بەرەدى. ونى ارتىستەرىم دە بىلەدى، سەنەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! شىعارماشىلىعىڭىزعا تابىس تىلەيمىز!