ەڭبەك ادامى
تولعاناي ماحامبەتالي – «الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگىنە» قاراستى الماتى مۋزەيىنىڭ عىلىمي حاتشىسى. ال بۇل جاۋاپتى قىزمەتكە دەيىن اتالعان مۋزەيدە ەكسكۋرسوۆود بولدى، ودان سوڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەر اتاندى. جاس ماماننىڭ تۇركيادا قازاقستاننىڭ مۋزەي ءىسى مەن تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جۇمىستارىن ناسيحاتتاعانى ءۇشىن قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىسىنىڭ اتىنان؛ قازاقستاننىڭ مادەنيەتى سالاسىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ق ر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ جانە الماتى قالاسى مادەنيەت جانە ارحيۆتەر باسقارماسى باسشىسىنىڭ اتىنان العان «العىس حاتتارى» بار.
اۋىلدان كەلگەن قىز
ول – شىنشىل، ءادىل ادام كورىندى بىزگە. شىنشىلدىعى سول، قازىرگى ماماندىعىنا كەزدەيسوق كەلگەنىن دە جاسىرمادى.
– سوناۋ قىزىلوردانىڭ شالعاي جاتقان اۋىلىنان الىپ مەگاپوليسكە ەندى عانا مەكتەپ ءبىتىرىپ كەلگەن، ويى دا ورنىعا قويماعان بالادا ول تۇستا مۋزەي تۋرالى تەرەڭ تۇسىنىك، سول سالامەن بايلانىستى ارمان-ماقسات قايدان بولسىن. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ مۇراجاي ءىسى جانە ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ماماندىعىنا جيعان بالىم قولايلى بولىپ تۇرعان سوڭ، سوندا تاپسىرا سالعان بولاتىنمىن. سەبەبى، گرانتقا تۇسسەم بولدى دەگەن وي عانا تۇردى سانادا سول كەزدە، – دەپ رياسىز كۇلدى تولعاناي.
فاكۋلتەتتە ءمۇيىزى قاراعايداي تاريحشىلار، ارحەولوگتار جانە ەتنوگرافتار ساباق بەرىپ، سول باعىتتاعى ءتۇرلى تاقىرىپتا دارىستەر تىڭدادى. قازاقستان مەن شەت ەلدەر مۋزەيلەرى تۋرالى وقىپ، تاريحي-مادەني تۋريزم جايىندا تۇسىنىگى قالىپتاسا باستادى. كەيىنىرەك وقىتۋشىلار ستۋدەنتتەرىن الماتى قالاسىنداعى مۋزەيلەرگە ءجيى اپاراتىن بولدى. كورگەن، تۇيگەندەرىن قاعازعا ءتۇسىرتىپ، سول باعىتتا كىشىگىرىم ەڭبەكتەر جازعىزا باستايدى. سوسىن باكالاۆردى بىتىرگەن سوڭ وسى الماتى مۋزەيىنە جۇمىسقا كەلىپ، ماماندىعىنا كىرىگە باستاعانىن سەزىندى. ودان ماگيستراتۋراعا تاپسىرىپ، مۋزەيتانۋ ماماندىعىنا دەگەن قۇرمەتى ويانىپ، ماحابباتى اشىلىپ، الدىنا ايقىن ماقساتتار قويا باستادى. ءاربىر كىشكەنتاي ءىسىنىڭ وزىنەن ءلاززات الىپ، جانى راحاتتانعان ساتتەرى ماماندىق تاڭداۋدا قاتەلەسپەگەنىنە قۋاندى. بۇگىندە ءار كۇنىن مۋزەيسىز ەلەستەتە المايتىنى دا بوياماسىز شىندىق.
قۇندىلىقتار توعىسقان جەر
– مۋزەي – ءبىر عانا سالا ەمەس، تاريح دەيسىز بە، مادەنيەت، ءىلىم-عىلىم، ءبارى توعىساتىن جەر. ءبىز سۋرەتشىلەر، ادەبيەتشىلەر، تاريحشىلار، اقىن-جازۋشىلار، قولونەرشىلەر وداعى، تەاتر سىنشىلارى دەيسىز بە، بارىمەن ءبىر ۋاقىتتا شىعارماشىلىق بايلانىستا جۇرەتىندىكتەن، جەكە ءوزىم ءۇشىن ايتاتىن بولسام، ىستەپ جۇرگەن جۇمىستارىمدى ماڭىزدى، ەلىمە پايدالى دەپ ساناۋ ۇعىمى، جاۋاپكەرشىلىك سالماعى تۇرادى. بۇل – ۇنەمى قوزعالىستا، ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرەتىن سالا، سونىسىمەن قىزىقتىرادى مەنى. بۇل سالادا دۇنيەتانىمىڭ كەڭەيگەن ۇستىنە كەڭەيە تۇسەدى. بىلۋگە قۇلشىنا بەرەسىڭ، العا ۇمتىلا تۇسىنەسىڭ. رۋحاني جاعىنان تولىسا تۇسەسىڭ، – دەپ تەبىرەندى جاس مامان.
مۋزەي جاستارى الماتىلىق وقۋشىلار اراسىندا ءتۇرلى بايقاۋلار وتكىزىپ تۇرادى. جاسوسپىرىمدەر «الماتى تاريحىن بىلەمىن» دەگەن تاقىرىپ شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىلاتىن ءداستۇرلى ءىس-شاراعا قاتىسىپ، ەسسەلەر جازادى، ءوز قيالدارىمەن، ۇسىنىس-يدەيالارىمەن ۆيدەروليكتەر تۇسىرەدى، الماتىنىڭ تاريحى تۋرالى قىزىقتى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيدى. سول ارقىلى جەتكىنشەكتەر ارۋ الماتىعا دەگەن ماحابباتىن، تاريحقا، وتكەنگە دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرا السا، بۇل مۋزەيلىكتەر ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك.
سونداي-اق، ولار شەبەرلىك سىنىپتارىن ۇيىمداستىرادى. ماسەلەن، «گونچارنىي كلۋبتا» جاستاردى ونەرگە باۋلۋ جولعا قويىلعان. وندا قولونەردى سۇيەتىن قىزدار، بوزبالالار قىش قۇمىرالار جاساۋ قۇپياسىن مەڭگەرەدى. ۇيرەنىپ قانا قويماي، ەجەلگى بولسىن، ورتا عاسىرلىق تاريحىمىز، وسى ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن تابىلعان ارحەولوگيالىق ولجالار بولسىن، قىش ءوندىرىسىنىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق بولعانى، ول قازىرگى كۇندە دە ساندە ەكەنى، ءتىپتى قۇمىرالار جاسالاتىن قاراپايىم باتپاقتىڭ ءوزى دەنساۋلىققا پايدالى ەكەنى ايتىلىپ، ولاردىڭ ەستەتيكالىق ماڭىزى دا تۇسىندىرىلەدى.
– ءبىزدىڭ جەتكىنشەكتەردىڭ وسىنداي ءبىز ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ءىس-شارالار ارقىلى وتانعا دەگەن سەزىمىن بيىكتەتە تۇسسە، وزدەرىنىڭ جالپى ازاماتتىق بورىشىن، ءوزىن وسىنداي رۋحاني باي ەلدىڭ تۇلعاسى، اجىراماس ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنە السا، جۇدىرىقتاي جۇرەكتەرىنە سونداي سەزىمدى ۇيالاتا الساق، سول مەنىڭ جەڭىسىم دەر ەدىم، – دەيدى تولعاناي «ومىردەگى ماقسات-مۇراتىڭ قانداي» دەگەن ساۋالىمىزعا.
التىن ەمەس، العىس ارقالاعىن
ءبىز تولعانايمەن ايگىلى بۇلبۇل ءانشىمىز روزا باعلانوۆانىڭ كورمەسىن ۇيىمداستىرۋ ىس-شارالارىمەن جۇرگەن قاربالاس ساتىندە تىلدەستىك. ول قانداي كورمە بولماسىن، سوعان جانىمەن، جۇرەگىمەن كىرىپ كەتەتىنىن بايقادىق. ويتكەنى ول ءوز ءىسىن سۇيەدى.
– ءيا، ءبىز جەكە تۇلعالار ومىرىنەن ءتۇرلى كورمەلەر ۇيىمداستىرىپ تۇرامىز. ماسەلەن، كوزى ءتىرى ءاسانالى ءاشىموۆ اعامىزدىڭ جەكە كورمەسى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. «دوس-مۇقاسان» ءانسامبلىنىڭ 55 جىلدىعىنا ارنالعان كورمەدە ءوزىڭىز دە بولدىڭىز. زۋحرا جۇماتوۆانىڭ دا كورمەسى ءبىز سەكىلدى جاستارعا شابىت سىيلادى. تەليەۆيزيا مايتالمانى مارقۇم نۇرتىلەۋ يمانعالي ۇلىنىڭ جەكە كورمەسىن دە ۇيىمداستىرىپ، ەل العىسىنا بولەندىك. ەندى روزا باعلانوۆانىڭ، بەيسەن قۇرانبەكتىڭ كورمەسىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ولار ومىردەن ءىز-تۇزسىز ءوتىپ كەتكەن ءجاي ادامدار ەمەس، ولار ءبىزدىڭ تاريحتى جاساۋعا اتسالىسىپ كەتكەن، اتسالىسىپ جۇرگەن بيىك كىسىلەر. ال كورەرمەندەرىمىز سول تۇلعالار عۇمىر كەشكەن جىلداردى ءبىر ساتكە بولسا دا سەزىنىپ قايتسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. ولاردىڭ قولىنىڭ تابى قالعان زاتتاردى، قىمبات بۇيىمدارىن ۇستاپ كورۋدىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن قۋانىش. بىزگە تۇراقتى كەلىپ تۇراتىن كورەرمەندەرىمىزدىڭ «وسى سەندەردىڭ مۋزەيلەرىڭنىڭ اۋراسى جاقسى» دەگەن ءبىر اۋىز ءىلتيپاتىنىڭ ءوزى ءبىزدى، جاستاردى العا جەتەلەي تۇسەدى، – دەيدى تولعاناي نۇرتۋعان قىزى.
مەنىڭ بابام!
تولعاناي ستامبۋلدا مۋزەي ءىسى، كورمەلەردى ۇيىمداستىرۋ، كونە جادىگەرلەردى ساقتاۋ جانە مۋزەيگە كەلۋشىلەردى باسقارۋ بويىنشا ترەنينگتەن وتكەن. وزىمىزدە، ياعني الماتىدا ۇيىمداستىرىلعان «مۋزەي سالاسىنداعى جاڭا ترەندتەر جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق قۇجاتتاردى پايدالانۋ تاسىلدەرى» سەمينار-ترەنينگى دە جاس مامانعا ءبىراز باعدارشام بولعانى انىق. ال دجاگيەللون ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن شەتەلدىك عىلىمي ىس-تاجىريبە وعان بىزگە قانداي جاڭاشىلدىقتار اكەلۋگە بولادى دەگەن ويعا جەتەلەدى. ماسەلەن، ول وزگە مەملەكەتتەردە ەكسپوناتتاردى، قوردى بۇزباي، بۇلدىرمەي ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ وتە جاقسى دامىعانىنا قاتتى قىزىعادى. سونداي-اق، ول جاقتاعى «مۋزەي دوستارىنىڭ كلۋبى» دەگەن تىڭ جوبانى بىزگە دە ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايدى.
– سوناۋ ءبىر ۇركىنشىلىك جىلدارى اتا-بابالارىمىز قۋعىن-سۇرگىنگە، كونفيسكاسيالاۋعا ۇشىرىپ، بار جيعان مال-مۇلكى تارتىپ الىنىپ، ماتەريالدىق مادەنيەتىمىزدەن قانشالىقتى ايرىلىپ قالعانىمىزبەن، ءبىزدىڭ مۋزەيلەر قورى جۇتاڭ ەمەس، قايتا وتە باي. اتا-اجەلەرىمىزدەن جەتكەن، كەزىندە جاناشىر اعايىن-جۇرت اكەلىپ وتكىزگەن كوللەكسيالار جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن، كادۋىلگى ءتىس، تىرناق، قۇلاق تازالايتىن قاراپايىم عانا شاعىن تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ ءوزى بىزدە ىقىلىم زاماندا-اق وركەنيەتتىڭ بولعانىن دالەلدەيدى. جالپى، يسلام ءدىنى بىزگە ەۋروپادان بۇرىن كەلگەن عوي. سوندىقتىن ءتىس تازالاۋدىڭ ءوزىن ەۋروپالىقتار ەڭ العاش مۇسىلمانداردان ۇيرەنگەن دەگەن دەرەكتەر بار. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنىڭ اجىراماس بولشەگى بولعان كۇمىس بۇيىمدارىنىڭ دا وزىندىك فيلوسوفياسى، ءمان-ماڭىزى قانداي دەسەڭىزشى! مىنە، سونىڭ ءبارى مەنىڭ كوكەيىمە ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتادى، سونشالىقتى تەكتى، ءبىلىمدى، وزىق ويلى بابالاردىڭ ۇرپاعى ەكەنىمە شاتتانامىن. ءيا، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سونشالىقتى باي مادەنيەتكە، وركەنيەتكە يە بولدى. ءبىز سول قۇندىلىقتاردى، جادىگەرلەردى مۋزەيلەر ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا اراسىن ءۇزىپ الماي جەتكىزىپ وتىرساق، ميسسيامىزدىڭ ورىندالعانى، – دەدى جاس كەيىپكەرىمىز بىزبەن قوشتاسار ساتتە.
ۇلتتىق ءھام رۋحاني قۇندىلىقتار قاسيەتىن جان جۇرەگىمەن قادىرلەيتىن وتانشىل قاراكوز قىزدىڭ ءالى تالاي بيىككە شىعارىنا سەنەمىز.