قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ دۋمان رامازاننىڭ «جوشى حان» دراماتۋرگيالىق شىعارمالار جيناعى اباي اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىر.
ەلوردامىزداعى ق.قۋانىشبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا تۇساۋى كەسىلگەن «جوشى حان» تاريحي دراماسىنىڭ داقپىرتى پرەمەرادان بەرى جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە، ءالى باسىلماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا 800 جىل بولعانىنا ايرىقشا ءمان بەرىپ، توقتالۋى دا تاريحي قويىلىمنىڭ ماڭىزىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسكەندەي. سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسىن ارنايى بارىپ تاماشالاعان پرەزيدەنت: «شىن مانىندە، پەسانىڭ تاقىرىبى وتە ماڭىزدى، وزەكتى. كەيبىرەۋلەر قازاقتاردىڭ ءوز تاريحى، مەملەكەتى، ەلى بولماعان دەگەن سوزدەر ايتىپ ءجۇر. ول – ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى بۇرمالاۋ»، دەپ قويىلىم قۇندىلىعىنا توقتالىپ، شىعارماشىلىق ۇجىم الەۋەتىن جوعارى باعالاعان بولاتىن.
كوپ كوڭىلىنەن شىققان تاريحي تۋىندىنى جازعان دراماتۋرگ دۋمان رامازان بولسا، وعان ساحنالىق ءومىر سىيلاعان قويۋشى رەجيسسەر – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بولات ۇزاقوۆ. تەاتر رەپەرتۋارىن تاريحي تاقىرىپتاعى تىڭ تۋىندىمەن تولىقتىرعان قويىلىمنىڭ وزەكتىلىگى سول – جوشى تاعدىرى ارقىلى قازاق تاريحىنىڭ تەرەڭىنە بويلايدى. اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، درامانىڭ نەگىزگى يدەياسى – قازاق دالاسىنداعى تۇركى تايپالارىن ءبىر ۇلىسقا بىرىكتىرىپ، ۇلىتاۋدا ورداسىن تىككەن، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى – جوشى حاننىڭ بەينەسىن اشۋعا ارنالعان.
راسىمەن دە، قازاق تەاتر تاريحىندا تۇڭعىش رەت ساحناعا جول تارتقان جوشى بەينەسىنىڭ كورەرمەن ءۇشىن ماڭىزى مول. تۇركى بالاسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، ارتىنان ەرگەن ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن ءبىرتۇتاستىعىن ويلاعان وعلان، شىڭعىس حاننان كەيىن قانى تۇركى بالاسىنا ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا باس قوسقىزىپ، ءبىر قازاننان ءدام تاتقىزعان، تاعدىرىن ءبىر قازىققا بايلاعان جوشى ءومىرى ەلدىڭ ەلدىگىن، ءدىلدىڭ باستاۋىن كورسەتەتىن قۇندىلىق دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىزدىڭ التىن ءداۋىرى بولعان جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، حانداردىڭ اتاسى جوشى تاعدىرىنا ارنالعان دراما تارتىسقا تولى. شىمىلدىق تۇرىلگەننەن-اق ءداۋىر اتموسفەراسىن الا كەلگەن كونە سارىن كورەرمەنىن باۋراپ الىپ، بىردەن قويىلىم ىشىنە ەنگىزەدى. بۇل ءۇشىن ەڭ اۋەلى سپەكتاكلگە مۋزىكا جازعان كومپوزيتور، ەتنومۋزىكانت ەدىل قۇسايىنوۆ پەن قايرات توقىمبەتوۆكە العىس ايتۋ كەرەك.
ءارى قارايعى وقيعا ۇرگەنىش شاھارىن باسىپ الۋ جولىنداعى شاعاتاي مەن جوشى اراسىنداعى تەكەتىرەسكە ۇلاسىپ، حاندىق ىشىندەگى داۋ-داماي دراما قايشىلىعىن شيرىقتىرا ءتۇستى. باستى رولدە ويناعان اكتەر قايىرجان سادىقوۆ دەبيۋتى بولعانىنا قاراماستان جوشى بەينەسىنە بارىنشا بويلاۋعا تىرىسىپتى. العاشقى كورىنىستەن-اق جوشىنىڭ بويىنداعى بيىك گۋمانيستىك يدەيا كورىندى. ءارتىس فاكتۋرا، ءسوز ساپتاۋ جاعىنان دا كوڭىلگە قۇرمەت ورنىقتىردى. دەسە دە تاجىريبەنىڭ اتى تاجىريبە ەمەس پە، ساحناعا شاعاتاي رولىندە جارق ەتىپ «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جاسۇلان ەربولات شىققاندا نازاردىڭ ءبارىن تالانتتى اكتەر بىردەن وزىنە باۋراپ العاندىعىن مويىندايمىز. بۇل البەتتە ءتۋابىتتى تالانتپەن قاتار ساحنالىق مول تاجىريبەنىڭ ارقاسىندا ەكەندىگى ءسوزسىز. وسى جاعىنان كەلگەندە جوشى شاعاتايعا ەسە جىبەرىپ الدى. ايتسە دە باستى رولدەگى العاشقى تاجىريبە ەكەندىگىن ەسكەرسەك، قايىرجان سادىقوۆتىڭ ەڭبەگى دە ەسكەرۋسىز ەمەس. جاس اكتەر بويىنان جاقسى ىزدەنىس ىزدەرى كورىندى. وسى جاعىنان وعان لايىقتى قوشەمەت كورسەتۋگە ابدەن بولادى.
سپەكتاكلدەگى ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولاتىن تاعى ءبىر ءرول – شىڭعىس حان بەينەسى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اسىلبەك قاپايەۆتىڭ سومداۋىنداعى ءتۇرلى بەينەنى كورىپ جۇرسەك تە، شىڭعىس حان سونىڭ ىشىندەگى ءبىر توبەسى بولىپتى. ءىرىلى-ۇساقتى رولدەر ىشىنەن جارقىراي كورىنگەن ءساتتى ىزدەنىس ەكەندىگىن دە باسا ايتقىمىز كەلەدى. جارتى الەمدى جاۋلاعان جاھان ءامىرشىسىن ادەتتە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي قاھارلى، ادۋىندى حان بەينەسىندە ەمەس، كەرىسىنشە قاھاننىڭ ادامي قاسيەتتەرىنە، اكە رەتىندەگى سەزىم يىرىمدەرىنە بويلاۋعا ۇمتىلعان اكتەرلىك پاراساتى، پسيحولوگيالىق تەرەڭدىگى دە كوڭىلگە جىلىلىق سىيلادى. ونىڭ شىڭعىس حانى – الىس-جۇلىستان قاشىپ، بويىن پاراسات بيلەگەن، ۇلاعاتتى ويلار قوزعايتىن سالماقتى تۇلعا. بيىكتەن ءتونىپ تۇرعان سەلت ەتپەس كوزقاراسى سپەكتاكلدىڭ ءون بويىنا قان جۇگىرتتى. ۇلى قاعاننىڭ ءاربىر ءسوزى دىتتەگەن جەرگە ءدوپ ءتيىپ جاتتى. ويلى، ماعىنالى، تەرەڭ تىركەستەر كورەرمەن كوكەيىندەگىسىن قوزعاپ، كوڭىلىندەگىسىن تەربەگەنى انىق.
ال ونىڭ حان رەتىندەگى سالتاناتىن جەتكىزۋدە قويىلىم سۋرەتشىسى ەرلان تۇياقوۆتىڭ كاسىبي تالعامى ءتانتى ەتپەي قويمادى. شىڭعىس حاننىڭ ساحناعا شىعۋى شىن مانىندە تەاتردىڭ الەۋەتىن كورسەتە الدى. جاڭا تەاتر ساحناسىنىڭ بار مۇمكىندىگىن ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ جاسالعان دەكوراسيا، كەيىپكەرلەردىڭ اجارىن اشىپ قانا قويماي، ءداۋىر ءۇنىن ءدوپ باسقان كوستيۋمدەر – ءبارى-بارى قويىلىمنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىنە قىزمەت ەتكەن. ءار دەتالعا، ساحنا دەكوراسياسىنا تياناقتى دايىندالعانى بىردەن سەزىلەدى. جارىق پەن مۋزىكانىڭ ۇيلەسىمدىلىگى، LED ەكراننىڭ مۇلتىكسىز قابىسۋى دا كورەرمەن كوڭىلىن كول-كوسىر قۋانىشقا بولەپ، دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ بايتاق رۋحىن ايشىقتى كورسەتە ءبىلدى. ساحنا سۋرەتىنىڭ وسى ەرەكشەلىگى لايىقتى باعالانسا كەرەك، ەرلان تۇياقوۆ وتكەن جىلى جۇرگىزىلگەن «قازاقستان تەاترلارى – 2023» مونيتورينگ قورىتىندىسى بويىنشا «جوشى حان» سپەكتاكلىنىڭ كوستيۋمدەرى ءۇشىن «جىل كوستيۋم سۋرەتشىسى» اتالىمىندا قازاقستان «تەاتر سىنشىلارى بىرلەستىگىنىڭ» «سىنشىلار جۇلدەسى» سىيلىعىنا يە بولدى.
سونىمەن قاتار ساحنادا ەپيزودتىق رولدە جۇرسە دە تولە رولىندەگى ءبىرجان ءجۇنىسوۆ، بەكتومىش – بەگىمنۇر قاليلا، كەتبۇعا جىراۋ – قاسىمحان بۇعىباي ىزدەنىسىن ايرىقشا اتاپ وتكىمىز كەلەدى. بالا باتۋ بەينەسىندە كورىنگەن الكەن ىسمايىل دا بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەدى. ال كەرىسىنشە سپەكتاكلدىڭ نەگىزگى قايشىلىعىن ۇستاپ، شىم-شىتىرىق ينتريگا تۋعىزۋعا ءتيىس شىڭعىس حاننىڭ توقالى قۇلان قاتىن (جانار قاسىموۆا) مەن كوكەشى كورىپكەل (زاڭعار ابەنوۆ) تاندەمى بوساڭداۋ شىقتى. ءرول تابيعاتىن ءالى دە شيرىقتىرىپ، مىنەز بوياۋىن قانىقتىرا تۇسۋگە سۇرانىپ-اق تۇر. سول سەكىلدى ساحنا سايىسىنا دا ءالى دە جۇيەلى دايىندىقتىڭ قاجەتتىگى بايقالىپ قالدى. شيرىعۋ جاعىن شىڭداسا قويىلىمنىڭ ۇتىلمايتىنى انىق.
توقەتەرىن تۇيگەندە، سپەكتاكلدىڭ «شىڭعىس ورداسى» اتالاتىن العاشقى ءبولىمى قاقتىعىسقا تولى بولعانىمەن، «قازاق ورداسى» اتتى ەكىنشى بولىمىندە كۇردەلى قاقتىعىس جوق. بۇل ءبولىم – درامانىڭ يدەياسىن اشۋعا بارىنشا يكەمدەلگەن. ءبىرىنشى ءبولىمى ناعىز دراماعا ساي قاقتىعىستارمەن كورەرمەنىن شيرىقتىرسا، ەكىنشى بولىمدە ديناميكا باسەڭسىگەندەي كورىندى. ەسەسىنە قويىلىمنىڭ ءتىلى جاتىق. اۆتور از سوزگە كوپ ماعىنا ۇستەۋگە ۇمتىلعان، ءار تىركەسىنە اۋقىمدى ارەكەت سىيدىرعان ديالوگتەر شىن مانىندە قويىلىمنىڭ كوركەمدىك قۇرىلىمىن بايىتقان. سىنشى ن.قابىلبەكتىڭ سوزىمەن ايتساق، «ديالوگتەر كوپ سوزدىلىكتەن ادا. ناقتىلىق بار. تالاس-تارتىس ۇستىندەگى وداعاي سويلەمدەر دە جامىراپ كەتپەيدى. كورەرمەندى جالىقتىرىپ جىبەرەر مونولوگتەر مۇلدە جوق. از سوزبەن كوپ وي ايتۋعا تالپىنىس بايقالادى. بۇل شيەلەنىسكە تولى درامانىڭ اۋا جايىلىپ كەتپەۋىنە، قۇرىلىمىنىڭ قۇلدىراماۋىنا كادىمگىدەي كورىك بەرىپ تۇر».
وسى تۇرعىدان ساراپتاساق، راسىمەن دە دراماتۋرگ دۋمان رامازاننىڭ بۇعان دەيىن جازىلعان وزگە تاريحي تۋىندىلارىمەن سالىستىرعاندا «جوشى حاننىڭ» ءباسىنىڭ ءبارىبىر بيىك ەكەندىگىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. پەسا ءتىلى عانا ەمەس، رەجيسسەر مەن سەنوگرافتىڭ ساحنا مۇمكىندىگىن بارىنشا ۇتىمدى پايدالانىپ، زاماناۋي تەحنيكانىڭ يگىلىكتەرىن يگەرۋگە دەگەن ۇمتىلىسى، جارىق پەن مۋزىكا قويۋداعى ءساتتى ىزدەنىستەردىڭ بارلىعى دا قويىلىمنىڭ جەتىستىگى ەكەندىگى داۋسىز.
تۇجىرىمداي كەلە ايتارىمىز، تالانتتى جازۋشى-دراماتۋرگ دۋمان رامازاننىڭ «كەنەسارى – كۇنىمجان»، «ابىلاي حاننىڭ ارمانى»، «كەرەي – جانىبەك»، «جوشى حان»، «پەشەنە»، «بەيۋاق»، «قاناتتالدى» سىندى پەسالارى توپتاستىرىلعان «جوشى حان» دراماتۋرگيالىق شىعارمالار جيناعىن اباي اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق دەپ باعالايمىز.