*قازاقى پايىم
وتكەن اپتادا كۇننىڭ شۋاعى مول بولدى. وقتا-تەكتە ەرتەلى-كەش سوققان جەلدى ايتپاساق، اپتا جىلى بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءبىراق اپتانىڭ سوڭعى كۇندەرى اۋانىڭ رايى بۇزىلدى. اسپان بۇلتتانىپ، كۇننىڭ كوزى بۇلىڭعىر تارتتى. جاۋىن-شاشىن ورىن الدى، تاڭەرتەڭگىلىك جەر بەتىن قىراۋ جاپتى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، اي توعىسىنىڭ اسەرى ەدى. اي كۇنتىزبەسى بويىنشا قاراشانىڭ باسىنان اي تولا باستادى. تاجىريبەدەن كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، ايدىڭ باسىندا (تۋعاندا)، ورتاسىندا (تولعاندا) جانە سوڭىندا اۋا رايىندا وزگەرىس بولادى.
ءقاۋىپتى امالداردىڭ ءبىرى – «قاۋىس» امالى. «قاراشادا قاۋىس بار، كارى-قۇرتاڭدى تاۋىسار» نەمەسە «قاراشا-قاۋىس، كارى-قۇرتاڭدى تاۋىس» دەگەن امالعا قاتىستى ماقال-ماتەلدەردىڭ ءوزى بۇل سوزىمىزگە دالەل بولعانداي.
باسقاشا اتالۋى – اق قار. وسى كەزدە جاۋعان قاردىڭ اق، جەڭىل، جۇمساق بولاتىندىعىنا بايلانىستى اتالسا كەرەك.
كۇن شىعىستان شىعىپ، باتىستان باتادى، جاڭا اي باتىستان تۋىپ، باتىستان باتادى، مۇنىڭ سىرى نەدە؟ بۇل تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى. ويتكەنى، كۇن مەن اي قوزعالمايدى، جەر ولاردى اينالىپ جۇرەدى. الەمنىڭ بۇل سىرىن اتام قازاق باياعىدا-اق ءبىلىپ، كوڭىلىنە ءتۇيىپ قويعان. قازىرگى زامانعى استرونوميا عىلىمى مۇنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ، ناقتىلادى.
بابالارىمىز جەر شارىن وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك دەپ ەكىگە ءبولىپ، سول بويىنشا اۋا رايىنا بولجام جاساعان. سول ولشەم بويىنشا ءبىز سولتۇستىك جارتى بەتىنە ورنالاسقانبىز. كۇن نۇرى وسى جارتى شاردىڭ 27-23 گرادۋستىق ەندىگىنە تۇسكەندە جاز ماۋسىمى باستالادى (ماۋسىم ايىنىڭ 21-22 كۇندەرى). ال جاز ماۋسىمى وتكەننەن كەيىن كۇن نۇرى بىرتىندەپ جەر شارىنىڭ وڭتۇستىك جارتى بەتىنە قاراي اۋىتقىپ، وڭتۇستىك ەندىك 23–27 گرادۋسقا تۇسەدى دە، سولتۇستىك جارتى شاردا قىس بولادى (جەلتوقساننىڭ 21-22 كۇنى). وسىدان كەيىن كۇن نۇرى قايتادان جەر شارىنىڭ سولتۇستىك جاعىنا (بەتىنە) ءوتىپ، قىس پەن جاز ەكى جارتى شاردا وسىلايشا قايتالانىپ وتىرادى. ءبىر جىلدا كۇن نۇرى ەكى رەت ەكۆاتور بەلدەۋىنە تۇسەدى، بۇل كەزدە كوكتەم، كۇز ماۋسىمدارى كەلەدى. جىل بويى ءتورت ماۋسىم ءوزارا اۋىسىپ تۇرادى. ماۋسىمداردىڭ اۋىسۋى تابيعات دۇنيەسىنىڭ گۇلدەنۋى مەن ادامزات تىرشىلىگى ءۇشىن وتە ماڭىزدى الەمدىك قۇبىلىس.
قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، بۇگىن قاراشانىڭ – 16-سى. اي جۇيەسى بويىنشا، جەلتوقساننىڭ – 2ء-سى. قازاقشا ەسەپكە سۇيەنسەك، ەندى 13 كۇننەن كەيىن قاراشا ايى كەلەدى. اپتا ايدىڭ باسىن، ورتاسىن قامتىپ تۇر. بۇل كورىنىس الداعى اپتادا الماتىدا ايتارلىقتاي اۋا رايى وزگەرمەيتىنىن بىلدىرسە كەرەك. ءبىراق جاڭبىر جاۋماي قالمايدى، اپتانىڭ سوڭعى كۇندەرى ول كورىنىس بەرەدى. كۇن وتكەن اپتاعا قاراعاندا نەداۋىر سۋىتادى. ءتىپتى، وزەن، كولدەردە سۋ قاتۋ پروسەسى ورىن الادى.
الدا «ۇلكەن قاراشا» امالى بار. قىستىڭ العاشقى حابارشىسى ىسپەتتى وزىمەن بىرگە قار، داۋىل، ىزعار الا كەلەتىن قاھارلى امالداردىڭ ءبىرى...
بابالار بولجامى
كۇن مەن ايدىڭ قوزعالىسىنا قاراپ جاسالعان جورامال:
*كۇن قۇلاقتانىپ شىقسا، نە بوران، نە ايازدىڭ بەلگىسى.
*كۇن قۇلاقتانىپ باتسا، اۋا رايى جىلى بولادى.
*ايدىڭ ەكى ۇشى ءسۇيىر، ءوڭى اشىق، شالقاق تۋسا، وندا سول اي جاۋىن-شاشىندى، جەلدى، بوراسىندى بولادى.
*بۇرىنعىسىنان ۇلكەندەۋ كورىنسە، ساۋلەسى قىزعىلت بولسا، جاۋىننىڭ بەلگىسى.
*اي بۇلىڭعىر بولسا، جاڭبىر جاۋاتىندىعىن، اشىق بولسا، شۋاقتى بولاتىندىعىن بىلدىرەدى.