كوك تۇرىكتەر ءداۋىرىنىڭ كوسەمى تونىكوكتىڭ وسى ءبىر قۇدىرەتتى ءسوزى اركەز تورىمىزدەن كورىنسىن.
نۇرلان ورازالين – الماتى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى. جاڭا ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، قازاق جىرىنا ولجا سالعان كورنەكتى اقىن، تانىمال دراماتۋرگ، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى.
ول - باسپا، باسپا ءسوز، مادەنيەت سالاسىندا ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعا، قازاقستان تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىندا ءبىرىنشى حاتشى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە باس رەداكتور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ۇزاق جىل ءتوراعا بولىپ قىزمەت ەتكەن، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءحىى شاقىرىلىمىندا حالىق دەپۋتاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىندە سەناتور بولعان.
نۇرلان ورازالين – قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «بارىس-1»، «ءبارىس-ىىى»، «پاراسات»، «قۇرمەت» وردەندەرىنىڭ يەگەرى.
نۇرلان ءورازاليننىڭ ەلۋگە تارتا كىتابى جارىق كورىپ، شىعارمالارى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە (ورىس، فرانسۋز، جۇڭگو، تۇرىك، ۋكراين، بولگار، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، ءازىربايجان، تاتار، ت.ب.) اۋدارىلعان.
بيىل ءوزىنىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىن قارسى الىپ وتىرعان الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى، قازاق ولەڭىنىڭ اقيىعى نۇرلان ورازالين تۋرالى «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جاريالانعان (12 ماۋسىم، 2022 جىل) ايگۇل احانباي قىزىنىڭ سۇحباتىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.
وتكەندى بۇگىننەن، بۇگىندى بولاشاقتان بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى
– نۇرلان مىرقاسىم ۇلى، 75 جاسقا تولعان مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن!
– راحمەت!
–ءسىز تەاتر، باسىلىم، جازۋشىلار وداعىن باسقاردىڭىز، دەپۋتات بولدىڭىز. وسى سوقپاقتىڭ بارىمەن ءجۇرىپ وتكەننەن كەيىن قانداي ومىرلىك ءتۇيىن جاسادىڭىز؟ كەشەگى قۇندىلىقتار بۇگىن قايتا بەزبەندەلىپ، قوعامدا وتكىر پىكىرتالاستار ءجۇءرىپ جاتقان كەزدە ءسىزدىڭ جاڭا قازاقستان جۇيەسىنە الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
– ارينە بار.
– مىسالى؟
– اۋەلى ءبىر شىندىقتىڭ باسىن اشىپ الايىق. باسقارۋ جۇيەسىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولعانىمەن ەل وزگەرگەن جوق. ونداعان عاسىرلىق تاريحى بار ۇلى دالا دا، ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن حالىق تا، حالىقتىڭ ءتىلى دە، ءدىلى دە وزگەرگەن جوق. ەل مىنەزى مەن بولمىسى قالپىندا.
ەل تاريحى – ءبىرتۇتاس. بۇل – دالەلءسىز اقيقات. وتكەندى – بۇگىننەن، بۇگىندى بولاشاقتان بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. تاعدىر-تالايى عالامدىق قايشىلىقتاردىڭ كوكپارىنا تۇسكەن ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى كۇردەلى احۋالىنا ءاربىر قازاقتىڭ، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ بەي-جاي قاراۋعا حاقىسى جوق. ءبىزءدىڭ حالىقتا «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى» دەگەن ماقال بار. بۇل ماقالدان حالقىمىز ءۇشىن ءسوز دەيتىن ۇعىمنىڭ قانشاما كيەءلى، قاسيەتتى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.
ءوز تاعدىرىن ءوزى قولىنا العان كەشەگى بودان ەلدىڭ ازاتتىققا قول جەتكىزگەن 1990-2000 جىلدار ارالىعىنداعى تاريحي جاۋاپكەرشىلىك ارقالاعان كەزەڭ مەن ءۇشىن اسا قىمبات، ءقادىرلى! ءويتكەنى بۇل كەزەڭ – ۇلت، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ العىشارتتارىن قالىپتاستىرعان ۇرپاقتىڭ ارمانى مەن مۇراتىن، ويى مەن جىگەرىن ارقالاعان كەزەڭ! مەن – سول ۇرپاقتىڭ ءبىر وكىلىمىن. قاتارى كۇن ساناپ سيرەپ كەلە جاتقان ۇرپاق تاۋەلسىزدىك تۋرالى اق ايتىلعان ءسوزءدى ەستىگەندە – قۋانادى. سىڭارەزۋ پىكىرلەردى ەستىگەندە قۋارادى. ءسوز ءقادىرى كەتكەن مىنا بەيداۋا مىنەزدى زاماناعا، الدە ارى مەن نامىسى تاپتالعان ادامعا رەنجىرىن بىلمەي دال بولادى. وكىنىشتى ارينە...
«مەملەكەتتىك ءداستۇرى بولماعان ەل» دەيتىن ءدۇدامال ۋاقىتتا ىرگەلى رەفورمالاردىڭ تۇساۋى كەسىلگەن كۇردەلى كەزەڭگە جان-جاقتى ساراپتاما جاسالىپ، تاريحي باعا تولىق بەرىلە قويعان جوق. ونىڭ ورنىنا قوعامدىق پىكىردى وزگە ارناعا بۇرىپ، توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ، «وتىز جىل ءبىزدى قۇرتتى، وتىز جىل ءبىزدى وڭدىرمادى» دەۋشىلەردىڭ قاتارى كوبەيە تۇسۋدە. تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەسى قالانعان جىلدارداعى قيىندىق، قۋانىش، جەءتىستىك، جاڭاشىلدىق، جاسامپازدىق، ءبارى سول جالپىلاما ايتىلعان «جازعىرۋ» مەن «بيلىكءتى كىنالاۋدىڭ» كولەڭكەسىندە قالىپ بارادى... جاقسىمىز دا، جامانىمىز دا «وڭدىرماعان وتىز جىلدىڭ» قۇرساۋىنا قامالىپ، ءوز ءوتكەنىمىزدى ءوزىمىز وگەيسىتىپ، ءوز تاريحىمىزعا دەگەن جيىركەنىشتى سەزىمدى ۇرپاق ساناسىنا، ۇلت جادىنا «ەگىپ» جاتقانىمىزدى بايقامايمىز. بۇل – قاتەرلى قۇبىلىس!
وتىز جىلدى اپارىپ سالعاندا وتكەن عاسىردىڭ قوينىندا قالىپ بارا جاتقان ازاتتىق ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن تۇرىسقان توقسانىنشى جىلعى تۇلعالاردى قايدا قويامىز؟! ءتىءرىلەرىمىزدى تۇگەندەپ جاتپاي-اق باقيعا وزعان سالىق زيمانوۆ، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ، سۇلتان سارتايەۆ، قاراتاي تۇرىسوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، شەرحان مۇرتازا، ومىربەك جولداسبەكوۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ، بالعابەك قىدىربەك ۇلى، شاحماردان ەسەنوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ، ماناش قوزىبايەۆ، ساۋىق تاكەجانوۆ، مارات وسپانوۆ، ت.ت. ءتارىزدى ەكى عاسىر توعىسى تۋدىرعان تۇلعالاردىڭ رۋحتارىنا نە دەيءمىز؟
كۇن سايىن الاپات وزگەرىستەرگە ۇشىراپ جاتقان ءداۋىردىڭ جاڭا بەينەسىن جاساۋعا ۇلەس قوسقان وزگە دە قايراتكەرلەرىمىزدىڭ قىزمەتىن قايتەمىز؟ سىزىپ تاستاۋىمىز كەرەك پە؟ وتىز جىلدى تاريح بەتىنەن تولىقتاي الاستاپ تاستاساق كىم قالادى؟ كىممەن قالامىز سوندا؟ ۇتاتىن كىم؟ ۇتاتىن قازاقتىڭ ۇلى بايتاعىن تۇسىندە كورىپ، «وسىنشاما جەردى الاش جۇرتىنا ۇلى جاراتۋشى جاڭىلىپ بەرە سالعانى نەسى» دەيتىن ۇلى جۇرتتار ەكەنىن نەگە ەستەن شىعارامىز؟ ءوز تاريحىمىزدى جوققا شىعارعاننان ۇتىلار كىم؟ ۇتاتىن كىم؟ ۇتىلاتىن قازاق ەكەنى باسى اشىق! ەگەر ەشنارسە جاسالماسا، تاۋەلسىزدىك قايدان پايدا بولدى؟ مەن ءبىر قوعامدىق فورماسيادان ەكىنشى قوعامدىق فورماسياعا ءوتۋ كەزەڭىندە بار قيىندىقتى يىعىنا سالىپ، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ارقالاعان مەملەكەت باسشىسىنىڭ سول تۇستاعى ماڭىزدى قادامدارى تۋرالى جازعان سىنىق سۇيەم ءسوزىمنىڭ بىردە-بىرىنەن باس تارتقان ەمەسپىن. باس تارتپايمىن. ويتكەنى، سول ىرگەلى رەفورمالاردىڭ اقپاراتتىق ناسيحاتىن جۇرگىزىپ، قازاق ەلىن وڭىنان دا، سولىنان دا سانسىز مارتە كوكتەپ وتكەن ەگەمەندىكتىڭ ءار كىرءپىءشىنىڭ قالاي قالانعانى مەنىڭ كوز الدىمدا... ەگەر وسى سوزىمە كۇمانمەن قاراپ، كىنا ارتار ادام بولسا، 1993، 1994 جىلدارداعى ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن جۇرگىزگەن ەكى سۇحباتىمدى تاۋىپ الىپ وقۋىنا بولادى. مەملەكەت ىرگەسى بەكىمەگەن، شاڭىراعى بولعانىمەن، ۋىعىن قاداي الماي، قالىڭ تۇمان اراسىنان قاڭتارىلىپ جول ىزدەگەن تۇستا، پرەزيدەنتتىڭ سول سۇحباتتارىندا ەلدى، ەلدىكتى ساقتاۋدىڭ بارلىق جۇيە-جوباسى ايتىلىپ، يدەولوگيا تۇعىرىن بەكىتۋگە نەگىز بولىپ ەدى...
ارينە، ءار كەزدىڭ ءوز قيىندىعى، ءوز مانەرى بولادى. تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ «كوزىمىزدى ۋقالاپ اشقان» كەزىن ەسكە العان سايىن، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى وسى ءبىر ۇعىنىستى ۇيلەسىمنىڭ بارىنشا تابيعي بولعانىن ەرىكسىز سەزىنۋگە بولادى. حالىقتى – بيلىكتەن، بيلىكتى حالىقتان ۇركىتەتىن اسىرە رەسميلىك جوق كەز. ەلى – باسشىسىنا سەنگەن، باسشىسى حالقىنا ارقا سۇيەگەن كەزەڭ... وسى ءبىر جاراستى ۇيلەسىم كۇردەلى كەزدىڭ قيىندىعى مەن اۋىرتپالىعىن جۋىپ-شايىپ، جۇدەگەن ەلدىڭ كوڭىلىنە قانات ءبىتىرگەندەي ەدى. كۇدىك پەن كۇمان ورتتەي قاۋلاپ، «قازاق ۇلتى مەملەكەت قۇرا المايدى» دەگەن سىپسىڭ ءسوزدىڭ جولىن كەسۋدە دە وسى ۇيلەسىم ەرەكشە ءرول ويناعان جىلداردى جاماندىققا قالاي قيۋعا بولادى؟! ەل تاۋەلسىزدىككە سەندى! بۇگىن قينالعانىمەن، ەرتەڭ ومىرلەرىنىڭ وڭالاتىنىنا سەندى...
ەگەمەندىك العاننان كەيىن ەكى ماسەلەدە قاتەلىك جىبەردىك.
– دەمەك، حالىق تاۋەلسىزدىككە سەنۋ ارقىلى بيلىككە، بولاشاققا سەندى عوي؟
– ارينە... ەكونوميكامىز تۇرالادى. رۋحاني كەڭىستىگىمىزدە دە توقىراۋ بولدى. ءبىراق حالىق ەرتەڭىنە سەندى. سەنىمدى سەرىك ەتتى...
– وتپەلى كەزەڭنىڭ ءورتى تيمەگەن سالا بولدى ما؟
– جوق! وتپەلى كەزەڭنىڭ ءورتى مەن دەرتىنىڭ جالىنى قاتتى شالعان رۋحاني سالانىڭ ءبىرى – ادەبيەت.
ەكىنشىسى – كىتاپ! كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستان كىتاپتى كوپ وقيتىن ەل ەدىك... نارىق باستالعان سوڭ جاعداي وزگەردى. كىتاپ شىعارۋ ءىسى مەن كىتاپ ساۋداسى قيىندادى. توقىرادى. اۋىل-اۋىلداعى كىتاپحانانىڭ ءبارى جابىلدى. كىتاپسىز ەلدىڭ ەرتەڭى نە بولادى؟ جازۋشى قاۋىمنىڭ تاعدىرى كىتاپپەن بايلانىستى. جازۋشى دا، كىتاپ دەيتىن ۇلى قازىنامىز دا جۇدەدى. ءبىراق ءسوزدىڭ رۋحى جۇدەگەن جوق.
مىنە، ەل ۇكىمەتىن ءا.قاجىگەلدين باسقارعان كەزەڭدەگى كىتاپ پەن كىتاپحانالار اينالاسىنداعى وسى قيىندىققا ءارى باس گازەتتىڭ باسشىسى، ءارى قالامگەر رەتىندە ارالاسۋىما تۋرا كەلدى. ۇكىمەت باسشىسى مەن باس رەداكتور اراسىندا قىرعي-قاباق كەلىسپەۋشىلىك باستالدى. جۇرەگىم سىزدادى. «جابىلىپ جاتقان كىتاپحانالار ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرەدى؟» دەگەن ايدارمەن «ەگەمەن قازاقستان» بەتىندە سىن ماتەريالدار باسىلدى. جەر-جەردەن كەلگەن حاتتار دابىل قاعا باستادى. ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالىنعان كىتاپحانالار قاستاندىقپەن پارا-پار ەدى... «ولجابايدىڭ اۋىلى اشىعىپ وتىر» ءتارىزدى ماقالالار ءۇشىن ءتيىستى جەرلەردەن سىن-ەسكەرتۋلەر ەستىپ، «سىباعامىزدى» دا الدىق... «ەگەمەننىڭ» 75 جىلدىق مەرەيتويىندا قۇتتىقتاۋ كۇتىپ وتىرعان رەداكسيا ۇجىمى سۇراپىل داۋىل مەن بەت قاراتپاس بوراننىڭ وتىندە قالعان دا كەزى بولدى. «سەندەر نارىق قاتىناسىن نەگە دۇرىس ناسيحاتتامايسىڭدار؟» دەگەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ اۋزىنان اۋىر سىن ەستۋ وڭاي بولعان جوق.
دەگەنمەن... باسىلىم باسشىسى رەتىندە سوڭىنان ءسوز الىپ، ون-ون بەس مينۋت سويلەپ، شىندىقتى جايىپ سالۋعا تۋرا كەلدى. «ەگەمەن» – ەل بيلىگىنىڭ كوزى مەن قۇلاعى بولۋى كەرەك. ءبىراق كوز بار – كورمەيدى، قۇلاق بار – ەستىمەيدى. بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ەسىك بەكىتىلگەن... كورسەتپەيتىندەر بار، ەستىرتپەيتىندەر بار. وڭىرلەردەگى «سق»-نىڭ كەزىندە سىقيىپ «ۆولگا» ءمىنىپ جۇرەتىن مەنشىكتى تىلشىلەردى اكىمدەر ەسىگىنەن سىعالاتپايدى... ەسىك-تەرەزە تارس جابۋلى. سوندا ءتىلشى قالاي جازباق، نەنى جازباق؟ تىلشىلەردىڭ الاتىن ايلىعى ماردىمسىز. «كاراۆان» بولسا، جۇيرىك جۋرناليستەردى پەتەربۋرگتەن، ءماسكەۋدەن، ومبىدان شاقىرادى. ەكى باسىلىمدا ىستەيتىندەردىڭ ايلىقتارىنىڭ ايىرماسى – جەر مەن كوكتەي. ولار شاقىرعان تىلشىسىنە الماتىنىڭ تورىنەن ويىپ ءۇي الىپ بەرەدى. ال ۇكىمەت جالعىز باسىلىمىنا جاعداي جاساۋدىڭ ورنىنا قول-اياعىمىزدى قىسىپ، تۋلاقتاي تارتىپ، كوكپارعا سالادى» دەدىم. شىندىقتى ەستىگەن پرەزيدەنتتىڭ بەتى بىزگە بۇرىلدى. ءجۇزى دە، ءسوزى دە جۇمساردى. «ەگەمەننىڭ» مەرەيتويى كۇندە بولا بەرمەيدى» دەپ كۇنىلگەرى جوسپارلانعان پارلامەنتتەگى جيىنعا بارماي، رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، قۋانىشىمىزدى ءبولىستى، جالاقى ورنىنا كۇرىش پەن قوي الاتىن قىزمەتكەرلەرىمىزبەن سۋرەتكە ءتۇستى. قولداۋى مەن قامقور كوڭىلىن كورسەتتى. كەيىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ءبىر سوزىندە «سەءنىڭ «كاراۆانمەن» سالىستىرىپ ايتقان سوزىڭە قاتتى ويلانىپ قالدىم» دەگەنى بار.
– «بيزنەستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، ءدارىگەردىڭ، ءمۇعالىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى» دەگەن ۇعىم بىزگە جاقسى تانىس. ال تابيعاتى ەركىندىكپەن ەتەنە جاقىن قالامگەرءدىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى قانداي بولادى؟
– ەل باسىنا اۋىرتپالىق ءتۇسىپ، قانداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر ورناسا دا، جالپاق جۇرتتىڭ جانىنان الدىمەن اقىن مەن جازۋشى تابىلادى. سەبەبى، ولار – جان دارىگەرى. ادامنىڭ جانىن ەمدەۋمەن اينالىساتىن سۋرەتكەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءتاندى ەمدەيتىن ءدارىگەر جاۋاپكەرشىلىگىنەن كەم ەمەس. كەڭەس قوعامىنداعى ادامدار ءۇشىن قۇدايدان كەم بولماعان ستالين ءوزى قۇرعان جۇيەنىڭ قالىبىنا سىيماعان بۋلگاكوۆتى «الاقانىنا سالىپ»، نەگە «كەشىءرىممەن» ۇستادى؟ يتاليادا جۇرگەن گوركييدىڭ وتانىنا ورالۋىنا نەگە مۇددەلى بولدى؟ ويتكەنى، ادەبيەتءتىڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق، تاربيەلىك ءمانىن جاقسى تۇسىنگەن توتاليتارلىق جۇيە قوعامدى رۋحانيات پەن مادەنيەتتىڭ وسىرەتىنىن، ال قالامگەرلەردىڭ جاسامپازدىق قاسيەتكە يە ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى.
ءبىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن ەكى ماسەلەدە قاتەلىك جىبەردىك-اۋ دەپ ويلايمىن. ءبىرى – عىلىمدى قۇلدىراتتىق، ەكىنشىسى – ادەبيەتتى كىرىپتار جاسادىق. سونىڭ سالدارىنان تۇلعالاردىڭ قوعامداعى ورنى تومەندەدى. حح عاسىر عىلىمعا عاجايىپ جول اشتى، قامقورلىق جاسادى... ءبىراق سول عىلىمىمىز گلوباليزاتورلاردىڭ قالتاسىندا كەتىپ، ادامزاتقا قارسى جۇمىس ءجۇرگىزدى ەمەس پە؟ پاندەميا كوپ شىندىقتىڭ بەتىن اشتى. ادەبيەتتىڭ السىرەگەنىن ادامدار بويىنداعى قاتىگەزدىك پەن جۇگەنسىزدىكتەن اڭعارۋعا بولادى. كىتاپ دەيتىن كيەلى دۇنيەنىڭ سۇرانىستان شىعۋى ادام ساناسىنا جاسالار وزبىرلىق پەن قاتالدىقتىڭ شابۋىلىن كۇشەيتتى. رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراعان قوعام ىزگى سەزىمنەن ادا بولاتىنىنا كۇنى كەشە قاڭتار وقيعاسىنىڭ كەزىندە كوزىمىز جەتتى. ازعان، توزعان سانا قاتەرلى. ازعان ادامعا توناۋ، تالان-تاراجعا سالىپ، تاپتاۋ، ولتىرە سالۋ، ورتەپ جىبەرۋ تۇك ەمەس.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل شەشىمى – ناعىز ەرلىك!
كۇنى كەشە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاعان جيىنىنا قاتىستىم. جالاقىسى ازايىپ، مىقتى ماماندارى وزگە سالاعا اۋىسىپ، باسىنان باعى تايعان عىلىم اكادەمياسى «ەندىگى جەردە قايتادان مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن بولادى» دەگەندە، بوركىن اسپانعا اتقان عالىمداردىڭ قۋانىشىن تەك كوزبەن كورۋ كەرەك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءار سوزىنە ريزالىعى كەمى جيىرما رەت قول سوققانىنان اڭعارىلدى. مۇنى عىلىمعا جاسالعان قامقورلىقتىڭ، جالپى قوعامداعى ىرگەلى بولاشاق وزگەءرىستەردىڭ باسى دەپ ءبىلدىم. كىتاپتان الىستاپ كەتكەن، عىلىمنان باس تارتىپ، رۋحاني جۇدەگەن ەلدەردە توبىرلىق پسيحولوگيا ەتەك الاتىنىن جاڭا ءداۋىر تاريحىنان كۇن سايىن كورىپ كەلەمىز. پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل شەشىمى – ەرلىك! ناعىز ەرلىك! ۇلت عىلىمىن ۋاقىت ۇيىعىنان سۋىرىپ العانداي اسەر ەتتى. قوعامدى، ادامدى، ادامنىڭ وي-ساناسىن، جانىن ساقتايتىن كاسىپتىڭ يەلەرىن تىقسىرا بەرگەننەن ۇلت تا، بيلىك تە ۇتىلادى. عىلىمعا جاسالعان وسى قامقورلىق بولاشاقتا ادەبيەتكە دە جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
– قاراپ تۇرساڭىز، قارابايىرلىق پەن قاتىگەزدىك بارلىق جەردە ناسيحاتتالىپ جاتىر. قالىپتى جايتقا اينالعاندىقتان تالعاۋسىز جۇتىپ، تارازىلاماستان ساناعا ءسىڭىرىپ، قابىلداۋعا ءماجءبۇرمىز. وسىنىڭ ءبارى يدەولوگيادا سۇزگىنىڭ بولماعانىنان با؟ سەبەبى نەدە؟
– ۇيالى تەلەفون مەن ينتەرنەت كىتاپ وقىمايتىندار مەن رۋحاني جۇدەگەندەردىڭ التىننان دا قىمبات ۋاقىتىن ۇرلاعانىمەن قويماي، ادام بالاسىن جولىنان تايدىرىپ، وي-ساناسىن ازدىرۋدىڭ ۇلكەن قارۋىنا اينالدى. عالامدانعان ءۇشىنشى الەمدى ءبىرجولا تۇرالاتۋ ءۇشىن جاسالعان قاتىگەز قۇرال سياقتى كورىنەدى. ارتىق ايتسام... اللا كەشىرسىن! مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) ءتىرىلىپ كەلسە، اباي ورتامىزدا جۇرسە، بۇگىنگى قاعىنعان جەرىگەن توبىر-قوعام ولاردى دا وڭدىرماي، كوكپار ەتىپ تارتىپ، كۇنى-تۇنى قىسىمدا ۇستاپ وتىرار ەدىك. ارينە... الەۋمەتتىك جەءلىنىڭ پايداسىن جوققا شىعارا المايمىن، ءبىراق جەلى بەتىندەگى جويداسىز جۇگەنسىزدىك قازاق مىنەءزىءنىڭ وزگەرۋىنە اسەرىن تيگىزىپ، جالقاۋلىققا، تاۋەلدىلىككە الىپ كەلدى. تەلەفونعا تەلمىرگەندەر بىلىمنەن گورى، وسەكسوز، قاجەتسىز اقپاراتتى اڭديتىن بولدى. ادام ويى مەن ساناسىن وسىلايشا ارزانداتقان ەل ەمەس ەدىك... اقساقالدىڭ باسىنان اتتاپ، ءقادىرءلى كىسىنى كەمسىتەتىندەي، جاقسىنىڭ جاعاسىنان الىپ، جىعىلعان بەيب ا قتى تابالايتىنداي كورگەنسىز مىنەزدى كۇندە كورىپ، كوندىگىپ بارامىز. قورقىنىشتى. البەرت ەينشتەيننىڭ مىنا ايتقانىن، ۇناتقان بولۋىم كەرەك، كۇندەلىگىمە (25.01.2022 ج.) كوشىرىپ جازىپپىن: «يا بويۋس، چتو وبيازاتەلنو ناستۋپيت دەن، كوگدا تەحنولوگيي پريەۆزويدۋت پروستوە چەلوۆەچەسكوە وبششەنيە. ي مير توگدا پولۋچيت پوكولەنيە يديوتوۆ» دەپتى. جازىپپىن دا: «ۇلى كىسىنىڭ ايتقانى كەلدى. جاڭا ءححى عاسىر باستالعالى الەم ادامزاتتىڭ بويىنداعى قاراپايىم ادامي قاتىناستاردان ايىرىلا باستادى. تەحنولوگيا ءبىزدىڭ بويىمىزداعى سەزىم، جاناشىرلىق، كىسىلىك، كىشىلىك، ادامگەرشىلىك سەكىلدى ۇلى قاسيەتتەردى مۇلدەم ىعىستىرىپ، تۇنشىقتىرىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. بۇل، اسىرەسە، وركەنيەت پەن جاھاندانۋدىڭ بايىبىنا تولىق بارا قويماعان، ەلىكتەۋ، سولىقتاۋ ساتىسىندا ءجۇرگەن ۇلتتار ءۇشىن ءقاۋىپتى» دەپ پىكىر قالدىرىپپىن.
– كۇندەلىكتى نە سەبەپتەن جازاسىز؟ سۇحباتتاسىپ، سىرلاسىپ، وي بولىسەتىن جاقىن-جاناشىرلارعا سەنىم ازايعاننان با؟ ەرمەگىڭىز بە؟ الدە، شىعارماشىلىعىڭىزدىڭ ءبىر بولىگى مە؟
– مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدا ءارتۇرلى كوڭىل تولقىنىمەن، سەزىمگە قوزعاۋ سالعان وقيعا ءىزىمەن جازىلعان كۇندەلىك جازبالار ايىرىقشا ورىن الادى. ءومىر، قوعام تۋرالى ويلارىمدى، شىعارماشىلىق جوسپارىمدى، كەيدە زاماتىندا ءتىل ۇشىنا كەلگەن ولەڭدەرىمدى دە كۇندەلىگىمە ءتۇسىرىپ وتىرامىن... جاقىندا ەسكى كۇندەلىكتەرىمنىڭ ءبىرىن اقتارىپ وتىرىپ، قىرىق جىل بۇرىن بولعان ءبىر حيكاياتتى كەزىكتىردىم. «اسىعىس جازبالار. 6-داپتەر» دەگەن كۇندەلىگىمە (28.09.2020 ج.) ءتۇسىپتى. «ەكى كۇن بولدى، ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىندا تاۋلى قاراباق ءۇشىن سوعىس باستالدى. قىرعىن سوعىس! مەنىڭ ەسىمە وتكەن عاسىردىڭ، 1981 جىلدىڭ ءبىر وقيعاسى ءتۇسىپ وتىر. پيسۋندا. ادەبي قوردىڭ شىعارماشىلىق دەمالىس ءۇيى. ازەربايجاننان كەلگەن راحمان اليزادە دەگەن دراماتۋرگ پەن ارمەنيادان كەلگەن پەتروس مارتيروسيان دەگەن ەكى دوسىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. سوۆەت وداعى دەيتىن كەڭ قولتىق ەلدىڭ دراماتۋرگتەرى باس قوسامىز. ءبىرىمىزدىڭ پەسامىزدى ءبىرىمىز وقىپ، تانىسىپ، اۋدارۋ كەرەك بولسا اۋدارۋعا جول اشىپ، شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتامىز....» دەپ باستالعان كولەمدى جازبادا ەكى دوس اراسىنداعى سۇتتەي ۇيىعان سىيلاستىقتىڭ اياق استى قالاي توبەلەسكە اينالعانى جايلى جازىلىپتى. سوڭىنان دالىزدە كەلە جاتقاندا ياروسلاۆ ستەلماح: «نۋرلان، تى نە زابۋد، ودنۋ يستينۋ» دەدى. «كاكۋيۋ؟» «ترۋدنو درۋجيت نام س رۋسسكيمي». «ەتو پراۆدا». «سەن مەنىڭ ايتقانىمدى ءالى تالاي ەسكە الاتىن بولاسىڭ. ارمياندار دا ازەربايجاندارمەن تاتۋ بولۋى ەكى تالاي. ارمياندار 1915 جىلدى ۇمىتپايدى. ال ءبىز باستاۋىمىزدى ەجەلگى رۋستەن الاتىن سلاۆيان تەكتەس ەكى ەل بولساق تا، اعا بولعىسى كەلەتىندەرگە توزە المايمىز» دەپ ەدى... مىنە، اتاقتى «بولشايا رودنيا»، «كروۆ ليۋدسكايا – نە ۆوديسا» دەگەن اتاقتى رومانداردىڭ اۆتورى، بەلگىلى ۋكراين جازۋشىسى ميحايلو ستەلماحتىڭ ۇلى ياروسلاۆ ستەلماحتىڭ وسىدان قىرىق جىل بۇرىن ايتقان ءسوزى جادىمدا وسىمەن ءۇشىنشى رەت جاڭعىرىپ وتىر.
ءبىرىنشىسى، 1989 جىلى العاشقى قاراباق قىرعىنى تۇسىندا. ەكىنءشىءسى، 2014 جىلى دنر، لنر قىرعىندارىنىڭ تۇسىندا، ءۇشىنءشى رەت بۇگىنگى كاۆكازداعى ەكى ەل اراسىنداعى جاڭا سوعىستىڭ تۇسىندا... سلاۆانىڭ ونشاقتى جىل بۇرىن قايتىس بولعانىن يرانبەكتەن ەستىءدىم. جانى تازا، جاقسى جىگىت ەدى...
جۇرەگىمەن ءومىردىڭ بار شىندىعىن قابىلداپ ءجۇرىپ، اقىرى «مالورۋس»، «بەلورۋس»، «ۆەليكورۋس» دەيتىن ۇعىمداردىڭ اراسىنا سوزىمەن، ويىمەن كوپىر ورناتا الماي باقيعا ەرتە اتتانىپ كەتكەن ياروسلاۆ ستەلماحتى ويلادىم. ويلاۋىما سەبەپ بولعان تاۋلى قاراباقتاعى جاڭا سوعىس» دەپ جازىپپىن.
«تارتىپكە باعىنۋ - قۇل بولۋ ەمەس»
– شارتاراپتى شارپىعان مىناۋ دۇربەلەڭدى قىرىق جىل بۇرىن بولجاعان دوسىڭىز ساۋەگەي ەكەن، ايتقانى كەلىپ وتىر عوي. بۇدان كەيىنگى قىرىم، بۇگىنگى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس قاراباقتان دا قيىن بولىپ، الەمدى تىعىرىققا تىرەءدى. ءبىزدەگى قاڭتار قاسىرەتى دە ەشقاشان ۇمىتىلمايدى، قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– ايتارى جوق. الەم تىنىشسىز. قىرىق جىل بۇرىن سلاۆا ايتقان اعايىن ەكى ەل اراسىنداعى «قايسىمىز مىقتىمىزدان» باستالعان وتكەن عاسىردىڭ داۋى، اينالىپ كەلگەندە باتىس پەن شىعىستىڭ الاپات قىرعىنىنا جالعاسقالى، مىنە، ءتورتىنشى ايعا كەتتى... قاشان اياقتالارى بەلگىسىز. ءورشىپ تۇر.
«جاڭاوزەندەگى كەدەيشىلىك تاقسىرەتى تۋدىرعان الەۋمەتتىك نارازىلىق ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاڭتاردىڭ قاندى قىرعىنى بولىپ كىردى. ىرگەمىز شايقالىپ بارىپ، توقايەۆتىڭ ارقاسىندا توقتادى. باسى مادەني ۇلگىمەن باستالعان نارازىلىق شەرۋىنىڭ اقىرىن قانقۇيلى توپتار مەن ارامويلى مۇددەلەر پايدالاندى. ەجەلدەن بەلگىلى ەسكى ايلا – «ايران ىشكەن قۇتىلىپ، شەلەك جالاعان تۇتىلادىعا» اكەلدى. وسىنى ويلاعاندا، جۇرەگىم قان جىلادى. قازاق ەلىنىڭ باسىندا بۇرىن بولماعان قاقتىعىس! قاقتىعىس ەمەس، كادىمگى جۇگەنسىزدىك پەن تارتىپسىزدىكتىڭ كوشەدەگى قىرعىن سوعىسى. ۇلت پەن ۇرپاقتىڭ اقىل مەن مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىن تانىتار سوعىس!» دەپپىن كۇندەلىگىمدە. تۇنگى ساعات 3-تە كۇندەلىككە مىنانداي جازبا ءتۇسىپتى. «ەل ومىرىندەگى اسا اۋىر جاعداي بولدى. بولماۋى كەرەك ەدى – بولدى! بولدىرماۋىمىز كەرەك ەدى – بولدىردىق! ازىرگە ادام ءولىمى بار ما، جوق پا بەلگىسىز. الماتىنىڭ باس الاڭىندا ادام شوشىرلىق اۋىر قىرعىن بولدى. پرەزيدەنت ەلدەگى جۇگەنسىزدىكپەن بەتپە-بەت كەلدى. ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن الماتى قالاسىندا توتەنشە جاعداي جاريالاندى. بىردەن-بىر دۇرىس شەشىم. ەل ءۇشىن ماڭىزدى اسا ۇستامدى ۇلت باسشىسىنىڭ ءسوزى ايتىلدى. مەنىڭ ەسىمە ب.مومىش ۇلىنىڭ «تارتىپكە باعىنۋ قۇل بولۋ ەمەس» دەيتىن ءسوزى ءتۇسىپ وتىر. قالانى قالىڭ تۇمان باستى. تۇنىمەن ۇيقى كورمەدىم. تاڭعى 5.30-دا كوز ءىلدىم. 7.30-دا ەركەبۇلان كەلدى. ۇلىم ۇيقى كورمەي شارشاپ كەلدى. ءۇي دە، ءتۇز دە تىنىشسىز...».
– اسپاندى بۇلت تورلاماي تۇرعاندا، ادامنىڭ ءبارى باتىر عوي، سول قالىڭ تۇمان باسقان قارالى قاڭتاردا زيالىلارىمىزدىڭ كوپشىلىگى بۇعىپ قالاتىن ادەءتىنە باسىپ، دىبىسى شىقپاي قالعانىن كوزىمىز تاعى كوردى. جۇرت نە ىستەرىن ءبىلمەي، ءارى-سارى كۇي كەشكەن سول مازاسىز كۇندەرى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءسىز پىكىءرىءڭىزدى اشىق ءبىلدىردىڭىز...
– راس، 5 قاڭتار كۇنى قازاقپارات، Baq. kz سايتىنان تىلشىلەر حابارلاستى، ەكى رەت ءوز ويىمدى مالىمدەدىم. تۇنىمەن دۇركىرەپ، ۇلى قالاعا مايقان سالعان تەنتەكتەرىمىزدى، بۇزاقىلارىمىزدى اقىلعا شاقىرۋعا ۇمتىلدىم. شىنىندا دا كۇللى قازاقستاندى اياعىنا تۇرعىزىپ، شىندىق ىزدەگەنى بار، اداسقانى بار، مىڭ-مىڭ قارالى جىگىتتەرءدى – قانداستارىمىزدى اقىلعا شاقىرۋعا تىرىستىق.
حالىق ەل ومىرىندەگى وزگەرىستى قولدايتىنىن اشىق ايتتى
قارالى كۇندەرى قابىرعام قايىسىپ وتىرىپ اقپارات قۇرالدارى («قازينفورم») ارقىلى بىلدىرگەن ويىم مىناۋ ەدى:
«بىزدە ءبىر عانا وتان بار. ول – قازاق ەلى. قازاق ەلىنىڭ باسىنا تالاي اۋىرتپالىق تۇسكەن. ءبىز تاۋەلءسىزدىكتىڭ ءقادىرىن بىلەتىن، ەلدىكءتىڭ اماناتىن ارقالاعان ۇرپاقپىز. جالعىز وتانىمىزدىڭ باسىنا اسا اۋىر سىناق ءتۇستى. بۇل سىننان امان ءوتۋ ءۇشىن، وتانىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن حالىق ءوزى سايلاعان پرەزيدەنتىنىڭ شەشىمىن قابىلداپ، قولداۋى كەرەك! جاعداي اۋىر. حالىقتىڭ تۇسىنگەنى ابزال. ءدال وسى شەشىم بولماعان جاعدايدا ءبىزدىڭ قانداي كۇندە بولارىمىز بەلگىسىز. ءبىر ساتتە كۇللى قازاقستاننىڭ ۇلى بايتاعىنا، وبلىستارداعى ستراتەگيالىق نىساندار تۇرعان جەردىڭ بارىنە لاپ بەرگەن لاڭكەستىك پەن باسبۇزارلىقتى، جوسپارلى تۇردە مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا جاسالعان شابۋىلدى قايتارۋ ءۇشىن قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى تاعدىرشەشتى شەشىمگە باردى. دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. سونىمەن قاتار، ۇقشۇ ەلدەرگە ءوز كومەگىن ۇسىناتىن ۇيىم، ەندەشە وسىنداي ۇيىمنىڭ كەلىپ قاداعالاپ وتىرۋى جانە سەس بولىپ سىرتتاعى كۇشتەرگە قابىلەتىن تانىتۋى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە ەشقانداي دا كولەڭكەسىن تۇسىرە قويمايدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان وسىنداي سىن ساعاتتا الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن، ويلاۋ جۇيەسى اناليتيكالىق پايىمداۋ مەكتەبىنەن وتكەن، باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا جاعدايىن جاقسى بىلەتىن پرەزيدەنتىمىزدىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانۋ اسا ماڭىزدى. ول – ۇلكەن ساياساتكەر، قايراتكەر تۇلعا. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلت پەن ۇرپاق ءۇشىن، مەملەكەتىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك! ءدال وسى ساتتە لاڭكەس، بۇزاقىلاردىڭ بەتى قايتقانىمەن، ونىڭ ارعى جاعىندا سول جولعا سالعانداردىڭ بەتى مەن جوسپارى قايتا قويدى دەۋ مۇمكىن ەمەس. «ءيا... اداسقان جاستارىمىزدىڭ تاعدىرى قيىن بولاتىن، ارقامىزدى اياز قارىپ وتىر... امال جوق... باستى ماقسات – ەل تۇتاستىعى مەن تىنىشتىعى! قالپىمىزعا كەلەتىن بولساق، بەسىكتە جاتقان ءسابيدىڭ بولاشاعى تىنىش بولادى. ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن تۇتاس حالىق بولىپ، اقىلمەن، پاراساتپەن بىرىگۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل – ەلدىگىمىز ءۇشىن مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىز ءۇشىن كەرەك» دەگەن سوزدەر ايتىپپىن وسى كۇندەردە (06.01.2022 ج.)
سول سوزدەردى ءالى دە قايتالاۋعا بارمىن. ءبىراق قاڭتار قاسىرەتىنىڭ قايتالانباعانىن اللادان تىلەيمىن!
سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قاڭتار قىرعىنىنا باعا بەرىلدى. وقيعانىڭ كولەڭكەلى تۇستارى تەرگەلىپ، تەكسەرىلۋدە. ەلىمىز قالىپتى جاعدايعا كوشكەنىمەن اينالامىز مازاسىز. الەم تىنىشسىز... جويقىن كۇشتەر قاسيەتتى قارا جەرىمىزدىڭ ءتورت قيىرىن تەڭسەلءتىپ، ىرعاپ باعۋدا. الەمنىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ قيىنعا سوعا باستادى.
ەلىمىزدىڭ باعىتى مەن باعدارى انىقتالدى. رەفەرەندۋم ءوتتى. حالىق ەل ومىرىندەگى وزگەرىستى قولدايتىنىن اشىق ايتتى. سول وزگەرىس ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، جاڭا قازاقستاننىڭ جولىنىڭ كەڭ اشىلۋىن تىلەيىك! سوعان ءبىر ادامداي جۇمىلىپ، ءار ءسوزىمىز بەن ءار ءىسىمىزدى ەل تۇتاستىعىنا باعىشتايىق!
«جاۋىڭدى باسىندىرما، حالقىڭدى اشىندىرما!» دەيتىن ۇلى تونىكوكتىڭ قۇدىرەتتى ءسوزى اركەز ءتوءرىمىزدەن كورىنسىن!
«اقشام-اقپارات».
(دەرەككوز: «Egemen Qazaqstan»).