جاساندى ينتەللەكت ءداۋىرى، ينتەرنەت عاجايىپتارى عالامدى تورلاپ تۇر. ۆيرتۋالدى الەمنىڭ شىرماۋىندامىز. سيفرلىق ۇدەرىستەر تورگە وزدى. بارلىق شارۋاعا روبوتتى جۇمسايتىن ءتۇرىمىز بار. ال سوندا ادامعا نە قالدى؟ جۇمىر باستى پەندە قايتپەك؟! بۇل دا جاۋابى قيىن سۇراققا اينالدى؟! الماتى – ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ورتالىعى. مۇندا ىنتالى جاستار شوعىرى كوپ. بۇگىنگى زاماننىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن زەرتتەپ جۇرگەن ءىت ساراپشى ءارى جۋرناليست مەيىرجان اۋەلحانۇلىمەن وسى باعداردا سۇحبات قۇرعان ەدىك.
ۆيرتۋالدى الەمگە قادام باستىق
– جاساندى ينتەللەكت ءداۋىرى باستالعانداي. ادامزات بۇدان نە كۇتەدى؟
– شىنىندا دا، بۇگىندە جاساندى ينتەللەكتىنىڭ (جي) ءداۋىرى باستالىپ كەلەدى. ءقازىردىڭ وزىندە جي تەحنولوگيالارى كۇندەلىكتى ومىردە كەڭىنەن قولدانىس تابۋدا: سمارتفوندارداعى داۋىستىق كومەكشىلەردەن باستاپ ChatGPT، فوتو جاساۋ، ۆيدەو جاساۋ، وندىرىستەگى اقىلدى روبوتتارعا دەيىن. ادامزات جاساندى ينتەللەكتىدەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، جي 2030 جىلعا قاراي الەمدىك ەكونوميكاعا 15،7 تريلليون اقش دوللارى كولەمىندە ۇلەس قوسا الادى. ياعني بۇل تەحنولوگيا ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، جاڭا سالالاردا سەرپىلىس جاسايدى دەگەن ءسوز.
مىسالى، جاقىندا DeepMind كومپانياسىنىڭ AlphaFold اتتى جۇيەسى اقۋىزدىڭ قۇرىلىمىن بولجاۋ ماسەلەسىن شەشىپ، بيولوگياداعى 50 جىلدىق جۇمباقتى اشتى. وسىنداي جەتىستىكتەر ءجي-دىڭ مەديسينادا اۋرۋلاردى ەرتە انىقتاۋ، كليمات وزگەرىسىن مودەلدەۋ سياقتى كوپتەگەن سالاعا پايداسى زور بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر.
ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى
– پاندەميادان كەيىن «ونلاين» تەرمينىنىڭ قارقىنى كۇشەيدى. الداعى ۋاقىتتا قاعازدان باس تارتىپ، ءبىرىڭعاي ۆيرتۋالدى الەمگە ەنىپ كەتۋىمىز مۇمكىن بە؟
– پاندەميا سيفرلىق تەحنولوگيالار دامۋىن كۇرت جەدەلدەتتى. مىسالى، بۇكىل الەمدە ونلاين جينالىستار سانى ەسەلەپ ارتتى: 2019 جىلدىڭ سوڭىندا Zoom پلاتفورماسىن كۇنىنە پايدالاناتىندار شامامەن، 10 ميلليون ادام بولسا، 2020 جىلدىڭ ساۋىرىندە بۇل كورسەتكىش 300 ميلليونعا جەتتى. كوپتەگەن قىزمەت تۇرلەرى مەن ءبىلىم بەرۋ تولىقتاي ينتەرنەتكە كوشتى.
ال ەندى بولاشاقتا قاعازدى مۇلدەم قويىپ، تۇتاس ۆيرتۋالدى الەمگە ءوتىپ كەتەمىز دەۋ اسىعىس شىعار. ءقازىردىڭ وزىندە ەلەكتروندى قۇجاتتار، سيفرلىق قولتاڭبالار، ونلاين باسىلىمدار كەڭىنەن قولدانىلۋدا، ءبىرقاتار ەلدەر مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى تۇگەل ەلەكتروندى فورماتقا كوشىرىپ جاتىر. دەگەنمەن، تولىق «قاعازسىز قوعام» جاقىن ارادا ورناي قويمايدى دەپ ويلايمىن. ادامدار ءۇشىن كادىمگى قاعاز گازەت پەن كىتاپتىڭ وزىندىك ورنى، ۇسىنا
الاتىن بولەك اسەرى بار، سوندىقتان ءداسءتۇرلى فورماتتار قاتار ءومىر سۇرە بەرەدى. ءبىراق سيفرلى ۆيرتۋالدى الەمنىڭ ءرولى بۇدان ءارى دە كۇشەيەتىنى ءسوزسىز. ماسەلەن، ءىرى تەحنولوگيالىق كومپانيالار ورتاق ۆيرتۋالدى كەڭىستىك – مەتاعالام (مەتاۆەرس) قۇرۋعا ميللياردتاعان قارجى بولۋدە. جاقىندا Facebook كومپانياسى اتاۋىن Meta دەپ وزگەرتىپ، بولاشاعىن وسى مەتاۆەرس تۇجىرىمداماسىمەن بايلانىستىردى. دەمەك، الداعى ونجىلدىقتا ءومىرىمىزدىڭ ەلەۋلى بولىگى سيفرلىق ورتادا وتەتىنى انىق، الايدا شىنايى ومىردەگى قارىم-قاتىناس پەن قاعاز ونىمدەرى ءبىرجولا جوعالىپ كەتپەيدى.
سيفرلاندىرۋ – جەمقورلىقتى تەجەيدى
– سيفرلاندىرۋدىڭ قارقىندى دامۋى جەمقورلىقتى ازايتۋعا جاردەمدەسە مە؟
– ءيا، جالپى سيفرلاندىرۋ جەمقورلىقتى ازايتۋعا ىقپال ەتەدى دەپ ايتا الامىز. سيفرلىق جۇيەلەر ادامنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىن قىسقارتىپ، كوپتەگەن پروسەستى اۆتوماتتاندىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە پارا بەرۋ، قىزمەتتى كوڭىلشەكتىكپەن جىلجىتۋ سياقتى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ مۇمكىندىگى ارتادى. مىسالى، ەگەر مەملەكەتتىك قىزمەت ونلاين فورماتقا كوشسە، ازامات پەن شەنەۋنىك تىكەلەي جۇزدەسپەيدى – دەمەك پارا الۋ ىقتيمالدىعى تومەندەيدى. حالىقارالىق تاجىريبەدە ەلەكتروندى ۇكىمەتتى تابىستى ىسكە اسىرعان ەلدەردە تۇرمىستىق سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ازايعانى بايقالادى.
ەستونيا سىندى مەملەكەتتەر كوپ قىزمەتتى ينتەرنەت ارقىلى ۇسىنا وتىرىپ، اشىقتىقتىڭ ارقاسىندا سىبايلاس جەمقورلىقتى مەيلىنشە تەجەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە وڭ قادامدار بار: مىسالى، سالىق جانە كەدەن سالاسىنا ەلەكتروندى جۇيەلەر ەنگىزۋ ناتيجەسىندە سالىق تولەۋشىلەردىڭ ءتارتىبى جاقسارىپ، جەمقورلىق تاۋەكەلدەرى تومەندەگەنى بايقالدى. ارينە، تەحنولوگيا – تەك قۇرال، ونى ءتيىمدى قولدانسا عانا پايداسى زور. سوندىقتان سيفرلاندىرۋمەن قاتار ءتيىستى باقىلاۋ تەتىكتەرى مەن زاڭنىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن قامتۋ دا ماڭىزدى بولماق.
«ماشينالار بۇلىگى» بولمايدى
– الەمدە جي دامۋىنا مول مۇمكىندىك جاسالعان. تۇپتىڭ-تۇبىندە، اقش پەن ەۋروپانىڭ فانتاستيكالىق فيلمدەرىندەگىدەي، جي روبوتتار ادامزاتقا قارسى شابۋىلعا شىعىپ جۇرمەي مە؟
– روبوتتاردىڭ ادامزاتقا قارسى كوتەرىلىسى ازىرگە تەك عىلىمي فانتاستيكا سيۋجەتى دەپ ايتقىم كەلەدى. بۇگىنگى قولدانىستاعى جاساندى ينتەللەكت جۇيەلەرى سانالى ەمەس، ولارعا ادامدار بەلگىلى ءبىر مىندەتتى ورىنداۋدى باعدارلامالايدى. ياعني قازىرگى روبوتتار مەن الگوريتمدەر ءوز بەتىمەن شەشىم قابىلداپ، بوتەن پيعىل تانىتا المايدى. سوندىقتان جاقىن ارادا «ماشينالار بۇلىگى» بولادى دەپ قورقۋدىڭ قاجەتى جوق.
دەگەنمەن، عىلىم مەن تەحنيكا وتە جىلدام دامىپ جاتىر، ال بولاشاقتا ادام دەڭگەيىندەگى اقىل-ويى بار جاساندى ينتەللەكت پايدا بولسا، بەلگىلى ءبىر ءقاۋىپ-قاتەرلەر تۋىنداۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر بار. كەيبىر تانىمال تۇلعالار – فيزيك ستيۆەن حوكينگ پەن كاسىپكەر يلون ماسك ەگەر اسا قۋاتتى جي باقىلاۋسىز قالسا، ول ادامزاتقا قاتەر ءتوندىرۋى ىقتيمال دەپ ەسكەرتكەن. سول سەبەپتى، ءقازىردىڭ وزىندە بۇكىل الەمدە جاساندى ينتەللەكتىنى جاۋاپكەرشىلىكپەن دامىتۋ ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل بولىنۋدە. عالىمدار ەتيكالىق پرينسيپتەردى ساقتاي وتىرىپ، «ادام دوسى» بولاتىن جي جاساۋعا تالپىنىپ جاتىر. حالىقارالىق دەڭگەيدە دە باستامالار بار. مىسالى، بۇۇ اياسىندا اۆتونومدى قارۋ تۇرلەرىن (وزدىگىنەن جۇمىس ىستەيتىن «قاتەرلى» روبوتتاردى) شەكتەۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە. ياعني ءجي-دىڭ دامۋى قاتاڭ قاداعالاۋمەن جانە ادامزات قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ شارالارىمەن قاتار ءجۇرىپ كەلەدى.
ماقسات – قوعامعا كادەلى بولۋ
– جاساندى ينتەللەكتىنى پايدالانۋ، سيفرلاندىرۋ جانە ۆيرتۋالدى الەم تاقىرىپتارىن تەرەڭدەي زەرتتەۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– ارينە، بۇل تاقىرىپتار مەنىڭ كاسىبىمنىڭ دە، قىزىعۋشىلىعىمنىڭ دا وزەگى دەسەم بولادى. «جاساندى ينتەللەكت الىپپەسى» كىتابىن جازعانىمدا وسى سالانىڭ نەگىزدەرىن قاراپايىم تۇردە ءتۇسىندىءرۋدى ماقسات ەتتىم. الايدا، تەحنولوگيا ۇنەمى جەتىلىپ وتىرادى. سوندىقتان مەن توقتاپ قالماي، جي مەن سيفرلىق جاڭالىقتاردى ۇزدىكسىز زەرتتەپ، بىلىكتىلىگىمدى ارتتىرىپ وتىرامىن. الداعى ۋاقىتتا دا وسى باعىتتاعى ىزدەنىستەرىمدى جالعاستىرۋ ويىمدا بار.
قازىرگى تاڭدا جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتى تىلدە تەحنولوگيالىق ترەندتەردى ءتۇسىندىرەتىن جاڭا ەڭبەكتەر دايىنداۋدى جوسپارلاپ ءجۇرمىن. مۇمكىن بولاشاقتا جاساندى ينتەللەكتىنىڭ ءار سالاداعى قولدانىلۋى نەمەسە ۆيرتۋالدى الەمنىڭ قوعامعا ىقپالى تۋرالى تاعى ءبىر كىتاپ جازۋىم مۇمكىن.
سونداي-اق، ءقازىر قارقىن الىپ كەلە جاتقان ۆيرتۋالدى (VR) جانە تولىقتىرىلعان شىندىق (AR) تەحنولوگيالارىن دا زەرتتەپ، ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن قازاق تىلىندەگى اۋديتورياعا جەتكىزۋگە نيەتتىمىن. جالپى، ماقساتىم – زاماناۋي تەحنولوگيالار جونىندە حالىقتىڭ ساۋاتىن ارتتىرۋعا اتسالىسىپ، ولاردى ءقاۋىپسىز ءارى ءتيىمدى پايدالانۋعا شاقىرۋ.
– ءسىز قازاق تىلىندە تۇڭعىش جي تۋرالى كىتاپ جازۋشىلاردىڭ بىرەگەيىسىز. بۇل ەڭبەك ارقىلى قوعامعا قانداي جاڭاشىلدىق ەنگىزگىڭىز كەلدى؟
– مەنىڭ باستى ماقساتىم – قازاق وقىرماندارىنا جاساندى ينتەللەكت جايلى زاماناۋي جانە قولجەتىمدى اقپارات ۇسىنۋ ارقىلى تەحنولوگيا سالاسىنداعى ءبىلىمدى تەرەڭدەتۋگە ۇلەس قوسۋ. بۇگىنگى تاڭدا جي – عىلىمي جاڭالىقتاردان باستاپ بيزنەسكە، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋ سالالارىنا دەيىنگى ءتۇرلى باعىتتاردا وراسان مۇمكىندىكتەر بەرەتىن قۇرالعا اينالىپ وتىر. الايدا، قازاق تىلىندەگى ساپالى ماتەريالدار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ سانى ءالى جەتكىلىكسىز. مۇلدە جوق دەسە دە بولادى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن اتالمىش ەڭبەكتى جازىپ شىقتىم.
كىتاپتى جازۋداعى جاڭاشىلدىقتاردىڭ ءبىرى – ءبىلىمدى تەك تەوريالىق تۇرعىدا عانا ەمەس، پراكتيكالىق مىسالدارمەن، ناقتى كەيستەرمەن ۇشتاستىرۋ بولدى. ياعني وقىرمان جاساندى ينتەللەكت ۇعىمدارىن تەك وقىپ قويماي، قولدانىپ كورۋگە، ءارى قاراي ىزدەنۋگە مۇمكىندىك الادى. سونىمەن قاتار، دۇرىس پرومپت جازۋ ادىستەرى مەن 1000-نان اسا دايىن مىسالدار ۇسىنۋ ارقىلى ادامدارعا جي قۇرالدارىن ءتيىمدى پايدالانۋدى ۇيرەتكىم كەلدى. بۇل – بولاشاق ماماندارعا دا، قازىرگى كەزدە جي سالاسىن زەرتتەپ ءجۇرگەندەرگە دە، جالپى جاڭا تەحنولوگيالارعا قىزىعۋشىلىعى بار كەز كەلگەن ادامعا ارناپ جاسالعان قادام. وسىلايشا قازاق تىلىندە جي تۋرالى ءبىلىمدى كەڭەيتىپ، قوعامنىڭ تەحنولوگيالىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىرمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ولجاس جولدىباي