«تۇعىرى مىعىم، مارتەبەسى بيىك تاۋەلسىز قازاقستاندى ءبىز ءبارىمىز بىرگە جاسادىق».
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەشىمىمەن 2021 جىل – قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنىڭ جىلى دەپ جاريالاندى. مەرەكەنىڭ باستى تۇجىرىمداماسى دا ايقىندالدى – «جاسامپازدىققا تولى جىلدار».
– بيىلعى جىل ءبىز ءۇشىن شەشۋشى جىل. بۇل جىل ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى اياسىندا وتپەك،- دەپ تۇجىرىمداعان قاسىم-جومارت توقايەۆ وتىز جىلدىقتىڭ ءمانىن حالىققا ءتۇسىندىرۋدىڭ، اقپاراتتىق جۇمىستى دۇرىس جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا ايىرىقشا توقتالعان ەدى. جاسامپازدىق يدەياسى كەڭىنەن دارىپتەلۋى قاجەت!
ماقسات – پرەزيدەنت اماناتتاعانداي، سوڭعى 30 جىلدىڭ نەگىزگى وقيعالارى مەن رەسمي قۇجاتتارىنا قايتا ءۇڭىلىپ، جان-جاقتى زەردەلەۋ ارقىلى جاسامپازدىق يدەياسىن دارىپتەۋ. سول ارقىلى وقىرماندارىمىزدى ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ، ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق جاراستىقتىڭ نەگىزگى ۇيتقىسى بولىپ وتىرعان اتامەكەن يەسى – قازاق حالقىنىڭ تاريحي ءرولىنىڭ تانىمدىق-تاعىلىمدىق سىرلارىنا قانىقتىرۋ.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان جوبامىزدا وسى وتىز جىل ىشىندەگى ەل تىنىسىن، ءار كەزەڭدەگى ساياسي ۇردىستەر مەن قيىن دا تارتىستى قۇبىلىستاردى حاتتالعان رەسمي قۇجاتتار، سيفرلار مەن فاكتىلەر تىلىندە بايانداماقپىز.
بۇل – بوياماسىز ءومىر.
بۇل – جاڭا مەن ەسكىنىڭ، تاۋەلسىزدىك پەن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كۇرەسى. ارينە، اركىم ءوز پىكىرىنىڭ، ءوز كوزقاراسىنىڭ ەگەسى. بالكىم كەيبىر دەرەكتەر مەن وقيعالار داۋلى پىكىرلەر تۋدىرۋى دا مۇمكىن. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – وتىز جىلدىڭ تىلسىم سىرلارى مەن جەڭىستى ساتتەرىن، تاريحي تاعىلىمدارىن قاز-قالپىندا ەسكە ءتۇسىرۋ، بۇگىنگى ۇرپاققا ازاتتىقتىڭ، «جاڭا قازاقستاندىق جولدىڭ» قادىر-قاسيەتىن ۇقتىرۋ.
ازاتتىقتىڭ العىشارتتارى
بۇكىل دۇنيەجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن، كەڭەستەر وداعى اتتى الىپ توتاليتارلىق يمپەريانىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان 1986 جىلعى ايگىلى جەلتوقساننان كەيىنگى بەس جىل – جاڭا ءداۋىر الدىنداعى ۇمىتتەر مەن كۇدىكتەر، باتىل شەشىمدەر مەن نىق سەنىمدەر زامانى بولدى. قوعامدىق سانا ادەتتەگى «ورتالىقشىل» ستەرەوتيپتەردەن ارىلىپ، جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاستى. الەمدەگى ەكى الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ءبىرى سانالاتىن كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى كۇيرەي باستاعان 1990-1991 جىلدار اياسىندا سول وداق ساپىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالار سياقتى قازاق ەلى دە ەركىندىككە، دەموكراتياعا ۇمتىلىپ، ءوز تاريحي تاڭداۋىن جاساۋ جولىنا العاش قادام جاساي باستاعان ەدى.
توقسانىنشى جىلدىڭ ساۋىرىنەن 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنىڭ «ينستيتۋسيونالدىق» جولى جاساقتالدى. وسى كەزەڭدە جەرگىلىكتى بيلىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءوز ازاتتىعىنىڭ العىشارتتارىن جاساۋعا قامداندى.
1990 جىلعى 24 ساۋىردە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا قازاق كسر پرەزيدەنتى لاۋازىمى بەكىتىلىپ، بۇل قىزمەتكە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ سايلاندى.
توقسانىنشى جىلدىڭ باستى وقيعاسى – 1990 جىلعى 25 قازاندا قازاق كسر-ىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداندى.
دەكلاراسياعا سايكەس، قازاقستان حالقى ەگەمەن ەلدىڭ بiردەن-بiر يەسi جانە مەملەكەتتiك ۇكiمەت بيلiگiنiڭ نەگiزi اتانسا، پرەزيدەنت رەپۋبليكانىڭ باسشىسى رەتىندە ەڭ جوعارى اكiمشiلiك-اتقارۋشى بيلiككە يە بولادى. دەگەنمەن، ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا جاريالانعانىمەن، تولىققاندى تاۋەلسىزدىك تۋرالى شەشىم قابىلدانعانعا دەيىن ەلىمىزدى كەڭەستىك يمپەريانىڭ سارقىنشاقتارىمەن ءالى جيىرما ءبىر اي تارتىستى وقيعالى كەزەڭ كۇتىپ تۇر ەدى.
قالاي دەسەك تە، قازاق كسر-ىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا جاڭا زامانعا – تاۋەلسىز ەلدىڭ جارقىن بولاشاعىنا جول اشتى. 1991 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەڭەستىك وداق پەن ەگەمەندىگىن جاڭادان جاريالاعان رەسپۋبليكالار اراسىندا ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى جاڭاشا ايقىنداۋ، رەتتەۋ، قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى تۇردى. تاريحتا بۇل كەز «ەگەمەندىلەر شەرۋى» دەگەن اتقا يە بولعان ەدى.
1991. تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى. جىلدىڭ باستى وقيعالارى
23 ءساۋىر، 1991 جىل.
ءساۋىر-ماۋسىم ايلارىندا ماسكەۋ تۇبىندەگى نوۆو-وگاريەۆو رەزيدەنسياسىندا وداقتاس رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ بىرنەشە باسقوسۋلارى ءوتتى. ركفسر، ۋكراينا، قازاقستان، بەلورۋسسيا، وزبەكستان، ازەربايجان، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستان باسشىلارى كەزدەسىپ، ناتيجەسىندە «9+1» (بۇل جەردە: 9 - توعىز وداقتاس رەسپۋبليكا ، 1- كسرو پرەزيدەنتى) دەپ اتالاتىن جاڭا شارت دايىندالىپ، «ەلدەگى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا شۇعىل شارا قولدانۋ جانە داعدارىستى ەڭسەرۋ تۋرالى» مالىمدەمەگە قول قويىلدى. قۇجاتتا مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىك الۋىنا العىشارتتار ويلاستىرىلعان ەدى. رەسپۋبليكا باسشىلارى ءوز ۇستانىمدارىن كۇشەيتۋگە تىرىستى. اسىرەسە، ب. ەلسين وداق ىدىراۋىنىڭ بۇل ءساتىن ءتيىمدى پايدالانىپ قالۋعا ۇمتىلدى. وعان كەلىسپەگەن م.گورباچيەۆ وزدىگىنەن وداقتىق شارتتىڭ جاڭا بالاماسىن ۇسىندى. وسىلايشا مۇددەلەر قاراما-قايشىلىعى ءجۇرىپ جاتتى.
30 مامىر، 1991 جىل.
الماتىدا كوكپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى م.گورباچيەۆتىڭ قاتىسۋىمەن رەسپۋبليكالىق اكتيۆتىڭ جينالىسى ءوتتى. وندا ءسوز سويلەگەن ن.نازاربايەۆ ورتالىقتىڭ بۇيرىعى بويىنشا رەسپۋبليكادا ەلدى تەك شيكىزات وشاعىنا اينالدىراتىن ءوندىرىس سالالارى عانا دامىتىلىپ كەلگەنىن ايتىپ، وداق جۇرگىزىپ كەلگەن تاعىلىق ساياساتتىڭ توتاليتارلىق «جەمىسى» – ارال تراگەدياسى مەن سەمەيدەگى يادرولىق سىناق الاڭىنىڭ كەسىرىنەن بولىپ جاتقان ەكولوگيالىق زارداپتارعا توقتالدى. شىعارىلاتىن ءونىمنىڭ ءبىر بولىگىن قازاقستاندىق ءوندىرىس ورىندارىنىڭ وزدەرىندە قالدىرۋ قاجەتتىگىن، ولارعا ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارۋ ليسەنزياسىن بەرۋ قۇقىعىن تالاپ ەتتى.
راسىندا دا، ەگەمەندىگىن جاريالاعان قازاق ەلىنە ساياسي، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق سيپاتتاعى كوپتەگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر «مۇراعا» قالدى. سولاردىڭ بىرەگەيى - ارال تاعدىرى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ارالدى «ەكولوگيالىق اپات ايماعى» دەپ جاريالادى.
29 ماۋسىم، 1991 جىل.
ميحايل گورباچيەۆتىڭ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ، بوريس ەلسيننىڭ ءۇشجاقتى كەزدەسۋى ءوتتى. وندا جاڭا وداقتىق شارت تالقىلانىپ، وعان قول قويۋ ءراسىمى تامىزدىڭ 20-ىنا بەلگىلەندى. وسى كەزدەسۋدىڭ مازمۇنى مەن قورىتىندىسى، بوريس ەلسين كەيىنىرەك مالىمدەگەندەي، 1991 جىلعى «تامىز بۇلىگىنە» سەبەپكەر بولدى.
كەرەك دەرەك
1991 جىلدىڭ 19-21 تامىزىندا تاريحتا «تامىز بۇلىگى» دەگەن اتپەن قالعان سۇراپىل كۇندەردە بۇلىكشىلەر توبى كسرو-داعى توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت دەگەندى قۇرىپ، ەلدەگى بيلىكتى قولعا الىپ، مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ ارەكەتىن ۇيىمداستىردى. ولار وداق قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ ءبولىنىپ، ءوز الدىنا دەربەس وتاۋ قۇرۋىمەن كەلىسكىسى كەلمەدى، قالىپتاسقان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇلدىراۋىنا جول بەرمەي، ونى ساقتاپ قالعىسى كەلدى. 1991 جىلعى 20-تامىزعا بەلگىلەنگەن «ەگەمەن مەملەكەتتەر وداعى تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويۋ ءراسىمىن بولدىرماۋدى ماقسات ەتتى.
ءبىر جاعى ەلسين-نازاربايەۆ باستاعان ساياساتكەرلەردىڭ تاراپىنان، ەكىنشى جاعى جۇمىلا كوتەرىلگەن رەسەي حالقىنىڭ جان-جاقتى قىسىمىنا تاپ بولعان بۇلىكشىلەر كوپ كەشىكپەي مامىلەگە كەلدى. ولاردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس ارەكەتى اۋىزدىقتالىپ، تجمك-نى ۇيىمداستىرۋشىلار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. جاڭا وداقتىق كەلىسىمگە قول قويۋ قارساڭىندا ورىن العان بۇل وقيعا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، ونسىز دا ىدىراپ تۇرعان كسرو-نىڭ قۇلاۋىن تەزدەتتى.
29 تامىز، 1991 جىل
قازاق كسر پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ تامىز ايىندا سەمەي يادرولىق پوليگونىنا ساپارىنان ورالعان بويدا پارلامەنتتىڭ ارنايى سەسسياسى ءوتىپ، وندا سەمەي پوليگونىن جابۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. سەسسيادا پرەزيدەنت پوليگوندى جابۋ تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. ناتيجەسىندە سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى №409 جارلىققا قول قويىلدى.
قازاقستان مۇنداي قارۋ تۇرلەرىن وندىرەتىن جانە سىنايتىن الەمدەگى ءتورتىنشى ارسەنال دەگەن قاھارلى دارەجەدەن ءوز ەركىمەن باس تارتقان ءبىرىنشى مەملەكەت بولدى. اقش، رەسەي، انگليا، فرانسيا، جۇڭگو سياقتى يادرولىق دەرجاۆالار قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە قارسى كۇش قولدانبايتىندىقتارىنا، سونداي-اق قازاقستانعا ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتپەيتىندىكتەرىنە كەپىلدىك بەردى.
ءبىزدىڭ دايەكتەمە:
- 1947 جىلى تامىز ايىندا كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن «№2ء-شى وقۋ پوليگونى» دەگەن شارتتى اتى بار اتوم پوليگونىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى.
- پوليگون قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا سەمەي قالاسىنىڭ باتىسىنا قاراي ءىرى ەلدى مەكەندەردەن شالعايلاۋ، وڭتۇستىگى، باتىسى، سولتۇستىگى شاعىن بيىك تاۋلارمەن قورشالعان 140 شاقىرىم جەر تاڭداپ الىندى. اۋەجاي، تەمىرجول، ەرتىس ارقىلى سۋ كولىگى جاساقتالدى.
- پوليگوندا سىناقتار 40 جىل بويى جۇرگىزىلىپ كەلدى.
- سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ اۋماقتارىندا ورنالاسقان، 18،5 مىڭ شارشى شاقىرىم الاڭدى الىپ جاتىر.
- العاشقى قۇپياسىزداندىرىلعان مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك،تۇڭعىش يادرولىق سىناق 1949 جىلى 29 تامىزدا جاسالعان.
- 1951 جىلعى 18 قازاندا ءبىرىنشى كەڭەستىك اۆياسيالىق اتوم بومباسى سامولەتتەن تاستاۋ ارقىلى سىناقتان وتكىزىلدى.
- 1953 جىلعى 12 تامىزدا پوليگوندا قۋاتتىلىعى 500 كيلوتوننا بولاتىن الەمدە تۇڭعىش رەت العاشقى سۋتەگى بومباسى سىناقتان ءوتتى.
- سول 1953 جىلى تەرمويادرولىق قۇرىلعى، ال 1955 جىلعى 22 قاراشادا ساحاروۆ ويلاپ تاپقان بومبا سىناقتان وتكىزىلدى.
- 1949-1989 جىلدارى پوليگون اۋماعىندا بارلىعى 468 يادرولىق جارىلىس جاسالعان.
- جارىلىستاردىڭ 125ء-ى اتموسفەرالىق (26-جەرۇستى، 91-اۋەدە، 8-بيىكتىكتە)، 343ء-ى جەراستى جارىلىستار.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك، اتموسفەرا مەن جەر استىندا (تۇرعىلىقتى جەرلەردە) سىنالعان يادرولىق زاريادتاردىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيما قالاسىنا تاستالعان بومبا قۋاتىنان 2،5 مىڭ ەسە كوپ...
7 قىركۇيەك، 1991 جىل.
قازاقستان كومپارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس توتەنشە سەزى ءوتىپ، وندا قازاق كسر كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى تاراتىلدى.
2 قازان، 1991 جىل.
بايقوڭىر عارىش ايلاعى. تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا اتتاندى.
ءبىزدىڭ انىقتاما: توقتار اۋباكىروۆ - سىناقشى ۇشقىش رەتىندە 15 جىلدا 50-دەن استام ۇشاقتى يگەرگەن مامان. وداقتا دىبىستان جىلدام ميگ-29 اسكەري ۇشاعىن «تبيليسي» اۋىر كرەيسەرىنىڭ پالۋباسىنان تۇڭعىش اۋەگە كوتەرگەن دە توقتار اۋباكىروۆ. ونىڭ بۇل ەرلىگى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن.
25 قازان، 1991 جىل.
پرەزيدەنت جارلىعىمەن مەملەكەتتىك قورعانىس قوميتەتى قۇرىلدى.
1 جەلتوقسان، 1991 جىل.
قازاق كسر پرەزيدەنتىنىڭ بۇكىلحالىقتىق سايلاۋى ءوتتى. سايلاۋعا ون ميلليونداي قازاقستاندىقتار قاتىستى. ەل ءۇشىن كۇردەلى دە قيىن زاماندا بۇكىل قازاقستان حالقى ءوزىنىڭ تاڭداۋىن ايتىپ، قالاۋىن ءبىلدىردى: نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. داۋىس بەرگەندەر سانىنىڭ كورسەتكىشى – 98،78 پايىز.
8-9 جەلتوقسان، 1991 جىل.
بەلوۆەجە كەلىسىمىنە قول قويۋ ءۇشىن قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى بوريس ەلسين، ۋكراينا پرەزيدەنتى ل.كراۆچۋك جانە بەلارۋس رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى س.شۋشكيەۆيچ باس قوستى.بۇل كسرو اتتى مەملەكەتتىڭ تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا جويىلۋىنىڭ باستاۋى بولعان قۇجات ەدى.
كەرەك دەرەك:
رەسەي باسشىسى ب.ەلسين، ۋكراينا باسشىسى ل. كراۆچۋك، بەلورۋسسيا باسشىسى س.شۋشكيەۆيچ بەلوۆەجەدەگى «ۆيسكۋلي» رەزيدەنسياسىندا كەزدەسىپ، كسرو-نىڭ قۇرىلۋى تۋرالى 1922 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىنداعى شارتتى بۇزۋ جونىندەگى كەلىسىمگە قول قويدى. ناتيجەسىندە كسرو حالىقارالىق قۇقىق سۋبەكتىسى جانە گەوساياسي شىندىق رەتىندە كۇشىن جويدى. قۇجاتتا: «كسرو حالىقارالىق ساياسي قۇقىق سۋبەكتىسى جانە گەوساياسي شىندىق رەتىندە ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى»، - دەپ جازىلعان.
10 جەلتوقسان، 1991 جىل.
قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى اتاۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى.
ءدال وسى كۇنى پرەزيدەنتتى ۇلىقتاۋ ءراسىمى ءوتتى. ن.ءا. نازاربايەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىستى.
الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ تاققا وتىرۋ راسىمىنە ارنالعان ون ەكىنشى سايلانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ جەتىنشى سەسسياسى اشىلدى.
«قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى» №1000-XII زاڭعا قول قويىلدى.
سونداي-اق سەسسيانىڭ كۇن تارتىبىنە رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ماسەلە ەنگىزىلدى.
سول كۇنى سەسسيانىڭ كەشكى ماجىلىسىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اق كيىزدىڭ ۇستىندە كونستيتۋسيا مەن مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىك دەكلاراسياسىنا قولىن قويىپ تۇرىپ، كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكامىزعا ادال قىزمەت ەتۋگە، كونستيتۋسياسىن قۇرمەتتەپ، حالىقتىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرۋگە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مىندەتىن ادال اتقارۋعا انت بەردى.
جيىن سوڭىندا ەلدىڭ ءقادىرلى اقساقالى، اقىن، 91 جاسار شاكىر ابەنوۆ، قالامگەر دميتريي سنەگين، كومپوزيتور قۇددىس قوجامياروۆ، دوپتى حوككەيدەن قازاقستاندىق قۇرامانىڭ باپكەرى، جاتتىقتىرۋشى ەدۋارد ايريح، كسرو-نىڭ حالىق دەپۋتاتى ىبىرايىمجان قوجاحمەتوۆتەر ساحناعا شىعىپ، پرەزيدەنتكە قازاقى داستۇرمەن شاپان جاپتى. شاكىر اقساقال اق باتاسىن بەرىپ، مەملەكەت باسشىسىنا ەلدىڭ ءادىل ەڭبەگىن باعالاۋدى، حالىققا زيان كەلتىرەتىندەردەن حالىقتى قورعاۋدى اماناتتادى.
13 جەلتوقسان، 1991 جىل.
ورتا ازيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارى اشحابادتا باس قوستى. ولار «بەلوۆەجە كەلىسىمىن» قولدادى. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (تمد) قۇرۋ تۋرالى يدەيا بەلوۆەجە كەلىسىمىمەن بەكىتىلدى. كەڭەس وداعىنىڭ ءداۋىرى وسىلاي اياقتالدى. كسرو قۇرامىندا بولعان وداقتاس رەسپۋبليكالار ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتتى.
16 جەلتوقسان، 1991 جىل.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ جەتىنشى سەسسياسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلدانىپ، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى، دەربەس قازاق ەلى دۇنيەگە كەلدى!
تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاننىڭ مارتەبەسى 18 باپتان تۇراتىن جەتى تاراۋدا ايقىن كورسەتىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت دەپ جاريالاندى. رەسپۋبليكا ءوز اۋماعىندا وكىمەت بيلىگىن تولىق يەمدەنۋگە، ءارى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس جۇرگىزۋگە قۇزىرلى بولدى.
كونستيتۋسيالىق زاڭ رەسپۋبليكانىڭ دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىن ايقىنداپ بەردى. ونىڭ مازمۇنىندا ۇلتتاردىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋ قۇقىعى، جەكە تۇلعالاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا باسىمدىق بەرۋ، ساياسي تۇراقتىلىق، بيلىكتى ءبولىسۋ، ۇلتارالىق كەلىسىم ت.ب. ىرگەلى دەموكراتيالىق قاعيداتتار كورىنىس تاپتى.
قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇركيا ەلى ءبىرىنشى بولىپ تانىدى. سول سياقتى اقش، گەرمانيا، فرانسيا، ۇلىبريتانيا جانە تاعى باسقا ءىرى-ىرى مەملەكەتتەر دە مويىندادى. تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قازاقستان شەتەلدەردە ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق جانە كونسۋلدىق وكىلدىكتەرىن اشۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
17 جەلتوقسان، 1991 جىل.
الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 5 جىلدىعى قارساڭىندا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18-ىندەگى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. بۇدان بىلاي بۇل كۇن – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنى دەپ اتاپ وتىلەتىن بولدى.
20 جەلتوقسان، 1991 جىل.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.
21 جەلتوقسان، 1991 جىل.
الماتى قالاسىندا ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن بۇرىنعى كسرو قۇرامىنا ەنەتىن 11 تاۋەلسىز مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەلىسسوزدەرى باستالدى. وعان ازەربايجان، ارمەنيا، بەلارۋس، قازاقستان، قىرعىزستان، مولدوۆا، رەسەي، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، ۋكراينا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى قاتىستى. سول كۇنى 11 مەملەكەت باسشىلارى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ جونىندەگى كەلىسىمنىڭ حاتتاماسىنا قول قويدى. ءسويتىپ، قازاقستان استاناسىندا دۇنيەگە جاڭا ساياسي قۇرىلىم – تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى كەلدى. تمد-نىڭ ماقساتتارى مەن ۇستانىمدارى تۋرالى الماتى دەكلاراسياسىنا قول قويىلدى.
جىل ءتۇيىنى: مىنە، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان 1991 جىل وسىنداي وقيعالارىمەن ەستە قالدى. ەگەمەندىگىن ەنشىلەپ، تاۋەلسىزدىگىن تۇعىرلاتقان قازاق ەلى ءوزىنىڭ جاڭا تاريحىنىڭ جىلناماسىن جاساۋعا بەت بۇردى.