تابيعي دارىنى مەن ادال ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا حالقىنىڭ شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن اسىل جانداردىڭ رۋحى ەشقاشان وشپەيدى، ماڭگى جاساي بەرەدى. سولاردىڭ ءبىرى – بويىنداعى بار اسىلىن ۇلتىمىزدىڭ ءتىل تانىمىنا ارناعان، «قازاق ءتىلىنىڭ ابىز اناسى» اتانعان ءرابيعا سىزدىقوۆا اپايىمىز.
ادامدىق بيىگى
ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان جەرى – قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانىنداعى قاراكول اۋىلى. ارعى تەگىمىز ون ەكى اتا باي ۇلى ىسىق رۋىنان. ىسىقتىڭ كادىرق ۇلى، جاقسىباي ءبولىمى، ونىڭ سامبەت اۋلەتىنەن تارايمىز.
سامبەت بابامىز ءوز كەزەڭىندە ولكەگە اتاعى جايىلعان بي، باتىر، ەل-جۇرتىنا كوسەم اتالۋىمەن قاتار قولى اشىق، جانى جومارت، جارلى-جاقىبايلاردى جارىلقاۋدا الدىنا جان سالماعان، ادۋىندىلىعى اقىلدىلىعىمەن استاسىپ جاتاتىن كىسى بولىپتى. كەزىندە سىرىم بي ونىڭ وتكىر مىنەزى مەن اقىلىنا ەرجۇرەكتىلىگى ساي قاسيەتىنە دەن قويىپ، سول سۇراپىل كەزەڭدە قاتارداعى ساربازدان جاساق باستاعان قولباسشىلىققا تاعايىنداعان. ەل اراسىندا «سامبەت باتىر دوسىنا قاتال، جاۋىنا اپات» دەگەن اڭىز تاراعان.
بابامىز ءۇش ايەل الىپتى. سوڭعى ايەلى – بولپاناي شەشەمىز جەتى ۇل تاپقان. سول جەتى ۇلدىڭ ءۇشىنسىسى – مۇنەيدەن (جەڭگەلەرى «اقمونشاق» دەپ اتاپتى) مەن، ەڭ كەنجەسى – بۇيداقارادان قۇتقوجا، ودان ءساتقالي. ءساتقاليدان شافحات، حاميت، ءرابيعا، روزا تارايدى. بۇيداعارا ۇلى قۇتقوجا اتامىز ارۋاقتى، قاسيەتتى، سىرالعى سىنىقشى رەتىندە تانىلعان. تۇندە ۇيىقتاپ جاتقاندا تۇسىنە ايان بەرىپ، ەرتەڭىنە قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراعان ادامداردىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ وتىراتىن بولعان. مۇنداي قاسيەت حالقىمىزدىڭ قانىندا حالىق بولىپ جاراتىلعاننان بەرى قاراي بار ەكەنىن بىلەمىز. ءبىراق بۇل قاسيەت كەز كەلگەن ادامدا بولا بەرمەيدى، ول تەك ار ۇياتى تازا، يمانى بەرىك، مۇسىلماندىقتىڭ جولىمەن ءجۇرىپ، اللا تاعالا بەرگەن قاسيەتتى ۇستاي الاتىن ادامدارعا قوناتىنى ايان ءارى ەكى دۇنيەدە دە تانىلا بەرەتىنى بەلگىلى. اتامىزدىڭ ءمايىتى قاراكول اۋىلىنىڭ قاسىنداعى سارپە قورىمىنا جەرلەنگەن. اتا قاسيەتىن بىلەتىن ادامدار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلىپ، وسى كۇنگە دەيىن باسىنا تۇنەيدى، سىيىنادى، توپىراعىن ەم قىلادى.
اپايدىڭ اكەسى – قۇتقوجا ۇلى ءساتقالي قاراكولدەگى ەكى جىلدىق ورىس- قازاق ۋچيليششەسىن جانە 1908 جىلى ورىنبورداعى ءبىر جىلدىق مۇعالىمدەر مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن ءوزى وقىعان مەكتەپتە وقىتۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. سول كەزدە ءوز بەتىمەن مورزە الىپپەسىن وقىپ، جەتىك مەڭگەرگەن. ونى ەستىپ، بىلگەن سول كەزدەگى جوعارى بيلىك وكىلدەرى وعان بايلانىس ورىندارىندا قىزمەت ىستەۋگە ۇسىنىس جاسايدى. العاشقىدا اقتوبە وبلىسى ويىل اۋداندىق پوشتا-تەلەگراف بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارادى.
تەكتىدەن تەكتى تۋادى،
تەكتىلىك تۇقىم قۋادى.
تەكتىلەردىڭ تۇياعى
تاڭدايدى قۇز-قيانى،
توپىراعىنا قاراي بۇتاعى،
تەگىنە قاراي ۇرپاعى –
دەگەن ءسوز وسى جاعدايدا ايتىلعان بولار.
اپايدى سىرتتاي جاقسى تانىپ، ءبىر اتادان بولعانىمىزعا ىشتەي مارقايىپ، ماقتانىپ، ءبىزدىڭ ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ ساۋاتتى، مادەنيەتتى بولىپ قالىپتاسۋىنا ەڭبەك ەتەتىن، جاناشىر ادامنىڭ شىققانىنا قۋانىپ، ارقا تۇتىپ جۇرەتىنمىن.
1980-1982 جىلدارى الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەنىمدە حاميت اعانىڭ ۇيىنە بارىپ تۇردىم. ءبىر بارعانىمدا جەڭگەي ەسىك اشىپ: «امانسىڭ با؟ كەل، جوعارى شىق! جاقسى كەلدىڭ!» – دەدى. اعاي دا الدىمنان شىعىپ، سالەمدەسكەننەن كەيىن: «تورلەت!» – دەپ، ادەتىنشە ءتور بولمەگە جول باستادى. ديۆاندا اق شاشتى ەكى ايەل ادام وتىر ەكەن. جۇزدەسە الماي جۇرگەن اپالارىم ەكەنىن بىردەن سەزدىم. ولارمەن امانداسىپ بارىپ، وتىردىم. حاميت اعا ءوزى ءسوز باستاپ، مەنى، اپالاردى تانىستىردى. داستارقان باسىنا وتىرعاندا رابيعا اپا: «ويىلدا دۇنيەگە كەلگەنمەن، ارعى تەگىمىزدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى – قازىرگى اتىراۋ وبلىسى عوي، مۇردەلەرى دە سوندا جەرلەنگەن»، – دەدى. مەن دە ءسوز اراسىندا اتالارىمىزدىڭ اتىن اتاپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى بىلەتىنىمدى ايتىپ وتىردىم. «جاقسى ادامدارمەن باس قوسقان ءبىر كۇنىمدى ءبىر جىلعا ەسەپتەدىم»، – دەپ لۇقپان حاكىم ايتقانداي، ءرابيعا اپايمەن العاشقى كەزدەسۋدىڭ ءساتى وسىلاي تۇسكەن-دى. سوندا ءبىلىم دەسە – ءبىلىمى بار، اتاق دەسە – اتاعى بار ادامنىڭ ءوزى وتىرعان ورتاداعى اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى قانداي بولسا، سول باعىتتا ءسوز ساباقتايتىن ساليقالى اپا ەكەنىنە ءتانتى بولعانمىن. كەيىن دە اعانىڭ ۇيىندە بىرگە بولدىم.
سودان سوڭ ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن، 2001 جىلى ءرابيعا ءساتقالي قىزى حالەل دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 50 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن حالىقارالىق كونفەرەنسياعا، كەزىندە وسى وقۋ ورنىندا ەڭبەك ەتىپ، كەيىن رەسپۋبليكاعا تانىمال بولعان عالىم باباش ءابىلقاسىموۆتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا ادەيى شاقىرۋمەن كەلدى. اپامىزدىڭ اتا-باباسىنىڭ، اعايىن-تۋماسىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىنە تۇڭعىش كەلۋى ەكەن. وتەگەن مەن باعىتجامال (نەمەرە ءسىڭلىسى) اپايدىڭ كەلۋىنە بايلانىستى قالاداعى بارلىق اعايىندى شاقىرىپ، قوناعاسى بەرگەندە بىرگە بولعانبىز. سوندا اپا: «...مىنە، ءساتى ءتۇسىپ، سىزدەرمەن – باۋىرلارىممەن كەزدەسىپ، قۋانىپ وتىرمىن. اكەم قازان ريەۆوليۋسياسىنان بۇرىن وقىپ، ءبىلىم العان زيالىلاردىڭ ءبىرى بولعان. مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا اسا ساۋاتتى، ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرگەن ادام. سونىمەن قاتار مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءوز بەتىمەن مورزە الىپپەسىن وقىپ، جاقسى مەڭگەرگەن. ونى ەستىپ، بىلگەن جوعارى بيلىك وعان بايلانىس ورىندارىندا قىزمەت ىستەۋگە ۇسىنىس جاساعان. اكەمىزدىڭ ەلدەن كەتۋىنە جۇمىس بابى سەبەپ بولعان سياقتى. انامنىڭ دا تۋعان جەرى وسىندا. ءوزى: «تايسويعان قۇمىندا تۋدىم»، – دەيتىن. اكەم 1937 جىلى ۇستالىپ، اتىلىپ كەتتى عوي. ءسويتىپ، سول قۋعىن-سۇرگىن زوبالاڭى ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا دا ءتيدى. ءومىردىڭ جاقسى دا، جامان دا جاقتارىن باسىمنان كەشىردىم. ءبىراق ول قيىندىقتاردىڭ ءبارى دە اكەمنىڭ ناقاقتان «حالىق جاۋى» اتانۋىمەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس ەكەن. ءقازىر ەلدەگى اعايىنداردىڭ بىرەۋىن دە تانىمايمىن. ەگەر ەلدە بولساق، سىزدەرمەن ارالاسىپ، ورتالارىڭدا بولار ەدىم عوي»، – دەگەن-دى.
بەكزات بولمىس
اپامىزدىڭ كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا وتىرعاندا ءوزىن ءوزى ۇستاۋى، سويلەۋى، داۋىس ىرعاعى، سويلەۋ ءتاسىلى ەرەكشە كورىنەتىن. كولگىرسىپ، كوپ سويلەگەندى جاقتىرمايتىن سياقتى. سونىسىمەن دە ماڭىنداعىلارعا ماقپالداي جۇمساق، اعايىن-تۋىسقا جۇعىمدى جان ەكەنىن سەزدىم.
ءرابيعا اپا «حالىق جاۋى» اتانعان اكەسى – ءساتقاليدى اقتاۋ ءۇشىن كوپ جۇمىستاندى. ايتەۋىر ارتىنان قالماي ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا 1957 جىلدىڭ 3 قازانىندا كسرو جوعارعى سوتى اكەسىنىڭ كىناسىز ەكەنى تۋرالى شەشىم شىعارۋىنا سەبەپشى بولدى. ءسويتىپ، ءوزى دە تاڭىلعان اتاقتان ارىلىپ، اكەسىن قارا كۇيەدەن قۇتقارادى.
ءساتقاليعا «حالىق جاۋى» دەگەن قارا كۇيە جاعىلىپ، ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن اپامىزدىڭ وتباسى تالاي قيىندىقتى باستان وتكەرگەن. ءبىراق اناسى – جەمىس شەشەمىز تاعدىردىڭ سالعان ىسىنە مويىماي، اعايىن-تۋىستان جىراق ءجۇرىپ، كۇندىز-تۇنى اۋىر جۇمىستاردا ەڭبەك ەتىپ، ءتورت بالاسىن ەشكىمگە تەلمىرتپەي، ءوز ەڭبەكتەرىمەن ءومىر سۇرۋگە باۋلىدى، وجەتتىلىگىنىڭ ارقاسىندا قيىندىقتارمەن كۇرەسە ءبىلءدى. قىز بالانىڭ ۇلكەنى بولعاسىن ءۇي ىشىندەگى شارۋالاردى ءوزى اتقارادى. قيىنشىلىقتىڭ سالماعى ارتقان سايىن قاعىلەز جاستىڭ بۇعاناسى ەرتە بەكىپ، قامىعۋعا جول بەرمەدى. كەرىسىنشە، جىگەرلەنىپ ءوستى. قيىندىقتارعا قاراماستان، ءتورت بالا دا بىلىمگە قۇشتار، تالاپتى بولىپ ءوستى.
اپامىز 1945 جىلى ورتا مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، تەمىر قالاسىنداعى پەدۋچيليششەگە تۇسەدى. ونى اياقتاماي (سەبەبى اعاسى – حاميت سوعىسقا كەتكەسىن ۇيدە ەڭبەك ەتەتىن ادام بولمايدى)، العاشقى ەڭبەك جولىن العا ستانسىسىنداعى ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ باستايدى. سودان كەيىن تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىمەن تەمىر قالاسىنا كوشىپ، پەدۋچيليششەدە ساباق بەرەدى. وقۋىن جالعاستىرىپ، ءبىتىرىپ شىعادى. اعاسى سوعىستان كەلىپ، تۇرمىستارى جاقسارعاننان كەيىن اقتوبەدەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت فاكۋلتەتىن، قازاقتىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرەدى.
1951-1964 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ وقۋ-پەداگوگيكا باسپاسىندا اعا رەداكتور، رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى، قازكسر عا تىل-ادەبيەت ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، كەيىن ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، باس عىلىمي قىزمەتكەر لاۋازىمدارىندا جۇمىس ىستەيدى.
اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەندە اللا تاعالا ءرابيعا اپامىزدى وزىنە ساي پاراساتتى، بويىندا ۇلتىمىزدىڭ ەر ازاماتىنا ءتان قاسيەتتەرى مول، جايساڭ جارعا قوستى. «ايەلدى ەر ساقتامايدى، ار ساقتايدى»، – دەگەندەي، اپامىز ەرىنىڭ جانىنا جالاۋ، ەگىزىندەي بولدى. ۇلدى بولدى. وتباسىلىق ءومىردىڭ قۋانىشىنا بولەنىپ، مارقايىپ جۇرەتىن.
اتتەڭ!.. تاعدىردىڭ جولى ءتۇزۋ سىزىلمايتىنى بەلگىلى. اللانىڭ ىسىنە نە شارا؟ قۇداي قوسقان قوساعى، جەزدەمىز – ماقاش اعا ايىقپاس اۋرۋعا شالدىعىپ، 1954 جىلى بەس اي ەمحانادا جاتىپ، باقيلىق بولدى. بار بولعانى التى جىلعا جۋىق ۋاقىت بىرگە ءومىر ءسۇردى. وتىزعا تولماي جاتىپ جارىنان ايىرىلىپ، «جەسىر» اتانۋ اپامىزدىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتتى. الايدا تابيعاتىنان رۋحى مىقتى اپامىز وتباسىنداعى قيىندىققا مويىماي، توزىمدىلىگىن كورسەتتى، مارتتىك تانىتتى، سىنعان جوق. باسىنا تۇسكەن قايعىنى اقىل-پاراساتىمەن جەڭە ءبىلدى. اپامىز ءومىردىڭ پارقىن، كىسىلىكتىڭ نارقىن پايىمداي بىلەتىن، ازاماتىن ارداقتاۋدا قاپىسى جوق جار ەكەنىن تانىتتى.
ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ اكەسىمەن تاعدىرلاس بولىپ، 37ء-نىڭ زوبالاڭىنا ىلىككەن اسىل ازامات، ساحنا ساڭلاعى – شاحان مۋسينمەن باس قوستى. الايدا اپامىز سىزدىقوۆ ماكاش جەزدەمىزدىڭ قۇرمەتىنە فاميلياسىن وزگەرپەي، ساقتاپ قالدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ماقاشتىڭ تۋىستارىمەن ارالاسىپ تۇردى. جارىنىڭ جانىن ءتۇسىنىپ، قارسىلىق بىلدىرمەگەنى ءۇشىن شاحان مۋسينگە ريزاشىلىعى دا شەكسىز بولدى. كەڭ پەيىل، مەيىرىمدى اپامىز ازاماتىن اسا قادىرلەپ، بابىن تابۋعا بار ىقىلاسىمەن پەيىلدى-تىن. جەزدەمىزدىڭ بۇرىنعى جولداسىنان قالعان ۇل-قىزدارىن باۋىرىنا باسىپ، انالىق مەيىرىمىن توكتى. تۋعان بالاسى – اسەتتەن كەم كورمەي، ءوز بالالارىنداي ءوسىردى، الالامادى، قامقور بولدى. سونىڭ ارقاسىندا بالالارى ازامات قاتارىنا قوسىلدى. ۇلدارىن ۇياعا، قىزدارىن قياعا قوندىرعان شاحان اعا مەن ءرابيعا اپا قۇدا، قۇداعايلى بولدى، نەمەرە، جيەندەر ءسۇيدى.
بىلىكتى، تاماشا عالىم بولۋمەن قاتار ءرابيعا اپا سۇيىكتى جار، بايسالدى انا، دوس-جارانعا سىيلى بولدى. باقيلىق بولعانشا اق ءمارمارداي تاپ-تازا ارىنا كىر شالدىرماي كەتتى. بىرنەشە جىل توسەگىنە تاڭىلىپ جاتقان جۇبايىنىڭ قاباعىنا كىربىڭ تۇسىرمەي، باسىنا جاستىق، استىنا توسەنىش بولدى؛ ءدارىسىن، تاماعىن ۋاقىتىلى بەرىپ، بارلىق جاعدايىن جاسادى؛ كۇندىز-تۇنى كىرپىك ىلمەي، جانىنا جالاۋ بولدى. دارىگەرلەرمەن كەڭەسىپ، قانداي ەم جاساۋ كەرەكتىگىن، قالاي اسەر ەتەتىنىن انىقتاپ العان سوڭ كەيدە مەيىربيكەنىڭ ورنىنا ۋكولدى ءوزى سالا بەرەتىن. 1999 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا ۇزاققا سوزىلعان اۋىر ناۋقاستان كەيىن قىرىق جىلعا جۋىق بىرگە ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشكەن وتاعاسى – شاحان جەزدەمىز و دۇنيەلىك بولدى. اۋىر سوققىعا قابىرعاسى قايىسسا دا، اپامىز نار قايراتپەن توزە ءبىلدى. مۇنىسى دا كوشەلى ازاماتتىڭ بەكزات بولمىسىن كورسەتەدى.
قاتال تاعدىر اراعا جىلدار سالىپ، تۇلا بويى تۇنعىشى – اسەتتى دە ءفاني دۇنيەدەن باقي دۇنيەگە الىپ كەتتى. وڭاي بولمادى. ۇلتىمىزدىڭ داستۇرىمەن باتا وقي بارعانىمىزدا: «اللانىڭ ىسىنە شارا جوق! ارتىندا ۇزىلگەن ءۇمىتتى ۇرلەيتىن، جوعالعان ارماندى جالعايتىن شىراقتارى بار عوي. سولار امان بولعاي!» – دەدى. نە دەگەن مىقتىلىق؟! اپايىمىزدى تاعدىردىڭ ءۇش بىردەي سىناعىنان مىقتى رۋحى مەن تامىرلى تەكتىلىگى، عىلىمعا دەگەن ماحابباتى الىپ شىققان بولار.
عىلىمداعى دارا جول
«جەرىنە قاراپ ءدان وسەدى، تەگىنە قاراپ جان وسەدى» دەگەندەي، ءرابيعا اپا – تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى. زاتىندا، قانىندا بار قاسيەتكە داۋا جوق قوي. تەرەڭ بىلىمىمەن ءتىل بىلىمىنە وشپەستەي ۇلەس قوستى. عىلىمي ناتيجەلەرىن ەل يگىلىگىنە ۇسىنىپ، سوڭىنا ەرگەن ءىزباسار عالىم شاكىرتتەرىنە جول كورسەتتى، تاربيەلەدى. ءرابيعا اپامىزدىڭ ءومىرىن عالىمنىڭ عىلىمداعى وزىندىك دارا جولى رەتىندە تانۋعا بولادى.
تەگىندە مىقتىنى مىقتى عانا تانىپ، ءادىل باعالايدى. 1959 جىلى قازقسر عىلىم اكەدەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا «ادەبيەت مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ» اتتى عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيادا مۇحتار اۋەزوۆ اپامىزدىڭ سوزىنە ءتانتى بولىپ: «ءرابيعا سىزدىقوۆا كەنەۋلى ويى بار جانە سول ويدى تاراتىپ ايتا الارلىق ءتىل قۇدىرەتى مەيلىنشە جەتكىلىكتى ەكەندىگىن اڭعارتتى»، – دەگەن ەكەن. ۇلى جازۋشىنىڭ وسى سوزدەرى جۇرەك امىرىمەن، اقەدىل كوڭىلىمەن ايتىلعانىنا ەشقانداي ءشۇبا كەلتىرە المايمىز.
ەسەسىنە ءبىز – تۋىستارى ماقتانىپ، مارقايامىز. عالىمنىڭ وسى ءسوزى اپامىزدىڭ عىلىمعا ۇمتىلعان بولمىسىنا قاتتى اسەر ەتكەن سياقتى. سونداي-اق.ۇلت باسىلىمى – «انا ءتىلى» گازەتىندە (№43 (984) 29 قازان – 4 قاراشا 2009 جىل) ارىپتەستەرىنىڭ «ءوز سۇلۋلىعىنا ءسوز سۇلۋلىعى جاراسقان، كوكەيدەگى سارا ويىنا ايتارى ساي ءرابيعا اپامىز قالىڭ قول شاكىرتىنە، كەيىنگى بۋىن ءىزباسارلارىنا عىلىم جولىنداعى شامشىراق-اكادەميك قانا ەمەس، زاماناۋي دۇنيەدەگى دە ەتالون اكادەميك تۇلعا» دەپ سۋرەتتەۋى ءرابيعا اپانىڭ عىلىمنىڭ ازاپتى جولىن اۋىزدىقتاپ، شۇعىلالى شىڭىنا شىققان عالىم ەكەنىن كورسەتەدى.
ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى ءۇشىن جانكەشتىلىكپەن ەڭبەك ەتكەن عالىم اپامىز – «اباي ولەڭدەرىنىڭ سينتاكسيستىك قۇرىلىسى»، «اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلى»، «ابايدىڭ ءسوز ورنەگى»، «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى»، «يازىك «جاميات-تاۋاريح» جالايري»، ياساۋي «حيكمەتتەرىنىڭ» ءتىلى»، «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى»، ت.س.س. وتىزعا جۋىق كىتاپتىڭ اۆتورى. ەڭبەكتەرى تىلگە قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعايدى.
انا ءتىلىمىزدىڭ ابىز اناسى
ءرابيعا سىزدىقوۆا – ارتىنا وشپەستەي ءىز قالدىرعان عالىم. كىتاپتارى، ماقالالارى، سۇقپاتتارى، سان قيلى اڭگىمەلەلەرى، ابزال ادامي قاسيەتتەرى عالىمنىڭ بەينەسىن دارا تۇلعا دەڭگەيىنە كوتەرە ءبىلدى. اپايىمىزدى حالىق ەلىمىزدىڭ عىلىمىنا زور ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر، كورنەكتى ۇستاز، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ جانە ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، انا ءتىلىمىزدىڭ ابىز اناسىنا اينالعان زەردەلى زەرتتەۋشى رەتىندە جاقسى تانيدى. «ەسەلى ەڭبەك ەش بولمايدى»، – دەگەن. اپايىمىزدىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، ق ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن، «بارىس» وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
2004 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى – اسحات ءسالىم ۇلى يمانعالييەۆ ءرابيعا اپايدى ۋنيۆەرسيتيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرىنە ءدارىس وقۋعا ءارى مەرەيلى 80 جاسقا تولۋىنا وراي قۇرمەت كورسەتۋگە شاقىرعان بولاتىن. بۇل جۇمىستى ۇيىمداستىرىپ، باسى-قاسىندا بولعان، سول كەزدەگى عىلىمي جۇمىس بويىنشا پرورەكتور، اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى – باقتىبەك جۇباندىق ۇلى تاۋبايەۆ عالىم اپايىمىز تۋرالى: «ءرابيعا ءساتقالي قىزى كەلگەن سايىن ۋنيۆەرسيتەت جاستارىمەن كەزدەسىپ، انالىق، ۇستازدىق اقىلىن ايتاتىن. قازىرگىدەي، جاستارعا بارلىق جاعداي جاسالىپ جاتقان كەزدە قيىندىقتان قاشپاي ەڭبەكتەنۋگە، وقۋ-بىلىمگە زەيىن قويىپ، عىلىممەن شۇعىلدانۋعا شاقىرۋشى ەدى. اپاي – سوزدەردى دۇرىس جازۋ نورماسىن العاش رەت انىقتاعان، ءسوز قۇدىرەتىن ۇعىنىقتى جەتكىزگەن ءتىل جاناشىرى»، – دەيدى.
مۇنىڭ ءبارى جاسىنان اكە-شەشەسىنىڭ تاربيەسىنەن، ورتاسىنان، ءوزىنىڭ اقىل-پاراسات، سانا-سەزىمىنەن دە شىعار. ەڭ باستىسى – ءومىردىڭ قانداي كەزەڭدەرىندە بولماسىن، سابىر ساقتاپ، تاۋبەگە كەلۋىندە، جۇرتتى جان جۇرەگىمەن تۇسىنە بىلۋىندە دەر ەدىم. ءومىرى «مەن بولدىم، تولدىم!» – دەپ كەۋدە قاقپاعان ءبىر جان بولسا – وسى ءرابيعا اپا ەدى.
مىنەزى كوركەم، وتە ۇستامدى، ەش ۋاقىتتا ساباسىنان شىقپايتىن سابىرلى بولاتىن. ادامدى ابزال اتىنا ساي ەتەتىن – ادال ەڭبەگى مەن كوركەم مىنەزى عوي.
قىز قۋاتىن جىگىتكە ات بەرەمىن،
«جانام!» دەگەن جۇرەككە وت بەرەمىن، –
دەپ تءولەگەن ايبەرگەنوۆ جىرلاعانداي، اپايىمىز تالاپتى جاستاردىڭ قولتىعىنان دەمەدى، ولارعا دەگەن شاپاعات-مەيىرىمى دە ەرەكشە بولدى.
مازمۇندى دا ءماندى عۇمىر
ءرابيعا اپا ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن كوز جانارى سىر بەرسە دە، ەڭبەكتەن قول ۇزگەن جوق: ۇيدە وتىرىپ عىلىمي ەڭبەكتەر، ماقالالار جازدى، شاكىرتتەرىنە باعىت-باعدار بەردى، ديسسەرتاسيالىق جۇمىستاردىڭ تالقىلاۋىنا، قورعاۋلارعا قاتىسىپ، ۇسىنىس-پىكىرىن ايتىپ ءجۇردى.
بۇگىندە اپايدىڭ تاربيەلەگەن شاكىرتتەرى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتۋدە. سولاردىڭ ءبىرى – باسقانى ايتپاعاندا، اپاي سىرقاتتانىپ قالعاندا تۋعان قىزىنداي قامقورلىق كورسەتكەن شاكىرتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ورىناي جۇبايعا اعايىندار اتىنان شەكسىز ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.
اۋلەتىمىزدىڭ ارداقتىسى – ءرابيعا ءساتقالي قىزى 2020 جىلى توقسان التى جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. امال نە، اجال كۇتپەيتىنى بەلگىلى. بيىل اپامىز ارامىزدا بولعاندا 100 جاسقا تولىپ، ەلىنىڭ، شاكىرتتەرىنىڭ شاتتىعىنا بولەنىپ، مارقايىپ قالار ەدى. مۇنداي قۋانىش وعان دا، بىزگە دە بۇيىرمادى.تاعدىردىڭ جازۋى باسقا بولدى...
ۇلى ويشىل ءال-فارابيدىڭ «ءار ءداۋىردىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە ادال ەڭبەك ەتكەن ادام عانا – قايراتكەر» دەگەن قاناتتى قاعيداسى ءرابيعا ءساتقاليقىزىنا ارنالىپ ايتىلعانداي. اپامىز وسى قاعيدا ۇلەسىندە لايىق قىزمەت ەتىپ، حالىق قۇرمەتىنە بولەنگەن، ۇرپاعىن ءوسىرىپ، بارشاعا مەيىرلى شۋاعىن شاشقان تۇلعا رەتىندە ەل-جۇرتىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالارى انىق.
اپامىزدىڭ تىرشىلىكتەگى تىندىرعان ىستەرى، ۇلاعاتتى بولمىسى – داتكە قۋات، جانعا جۇبانىش. ول كىسى مازمۇندى دا سۇلۋ عۇمىر كەشىپ، ازاماتتىق تۇلعاسىنا قىلاۋ تۇسىرمەي ءوتتى. اسىل انا، اياۋلى جار، ارداقتى دوس بولا ءبىلدى. ءوز بيىگىنەن تومەندەمەي، سىنى مەن سىيىن قاشىرماي، ەش نارسەگە مۇقتاج بولماي، جاستارعا اق باتاسىن بەرىپ، قازىنالى قارتتىعىن قادىرمەندى وتكىزدى. اپانىڭ عىلىم جولىنداعى توككەن تەرى مەن اتقارعان ەرەن ەڭبەگى، ءتىل ماماندارى، عالىمدار مەن شاكىرتتەرىنە شاشقان شۋاعى ەشقاشان ۇمىتىلماس. «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى»، – دەگەن. قالاي ايتقاندا دا ۋاقىت وتكەن سايىن ارداق تۇتار اپامىزدىڭ جاقۇتتاي جارقىراعان ەسىمى عالىمدى بىلەتىن جۇرتشىلىقتىڭ، شاكىرتتەرىنىڭ ەسىندە ماڭگىگە ساقتالاتىنى شىندىق. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى.