عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ ۇلى اقىننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا جاساعان بايانداماسىندا: «... ءبىز ءۇشىن اباي وتكەن جان با؟ ءولدى دەۋگە بولا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»، - دەمەپ پە ەدى. وتكەن جان ەمەس. اقىن جولى حالىق جولىمەن، تاريح جولىمەن قابىسا تابىسقان شاقتا ونىڭ وزىنە ءولىم جوق، وزىنە زامان، داۋرەن شەگى جوق. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە ءارى بۇرىنعى، ءارى بۇگىنگى اباي بولىپ، كەلەشەك شەكسىز زامان ءۇشىن دە تاريح اسپانىنداعى ءبىر تۇراقتى نۇرى بوپ شىرقاي بەرمەك. ول بولاشاق كۇندەردە دە اباي ءارى بۇرىنعى، ءارى ار جاعىنداعى كەلەشەكتىڭ ولمەس، وشپەس تۇرعىلاسى بولماق، كۇنشۋاعى ايىقپاس كۇنگەي بەتى بوپ تۇرماق»، - دەپ اتاپ كورسەتەدى («ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار»، «عىلىم» باسپاسى، ا.، 1988 ج.، 205-ب.).
اباي ەر جەتىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەن شاق وتارشىل ۇكىمەتتىڭ جەردى دە، ەلدىك ۇستىندارى مەن ۇلت رۋحىن دا ويرانداۋعا كوشكەن كەزەڭ ەدى. رەسەيدىڭ باسقىنشى بيلىگى يمپەريالىق باسقارۋ ءتارتىبىن ەنگىزىپ، الاشتى القىمنان اياۋسىز سىعىمداي ءتۇستى. 1867-1868 جىلدارى سۇلتان لاۋازىمى جويىلىپ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ بۇرىنعىدان بەتەر اسقىنعانى ءمالىم. 1822 جىلدان باستاپ جۇمىس جاساعان وكرۋگتەر مەن سۇلتانداردىڭ ورنىنا ءۇش گەنەرال-گۋبەرناتورلىق پەن التى وبلىس قۇرىلادى. گۋبەرناتورلار مەن وياز باستىقتارى تەك قانا ورىستان تاعايىندالىپ، قازاقتان بولىس سايلاۋ عانا مۇمكىن بولدى. اكىمشىلىك اپپاراتىن ۇستاۋعا عانا حالىق ەسەبىنەن كوپ قاراجات جۇمسالاتىن.
سوندىقتان بۇرىنعى ءتۇتىن سالىعىنا ەندى زەمستۆولىق، قوعامدىق پەن باسقا الىمدار قوسىلىپ، ولاردىڭ مولشەرى جىلدان-جىلعا شارىقتادى. قازاقتىڭ كىرىپتار ءحالى، ونىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى. «جاڭا نيزامنىڭ» (1868 ج.) ۇلت ەركىندىگىن مەيلىنشە شەكتەپ، بولىس سايلاۋى قازاقتى ءوزارا قىرقىستىرۋدىڭ امالىنا اينالدى.
وسىنى كورىپ، بىلە تۇرا حاكىم ءۇنسىز قالماق ەمەس. پاتشا بيلىگىنىڭ بەت پەردەسىن سىپىرادى: «ورىس ايتتى وزىڭە ەرىك بەرەم دەپ، كىمدى ءسۇيىپ سايلاساڭ، بەك كورەم دەپ. بۇزىلماسا، وعان ەل تۇزەلگەن جوق، ۇلىق ءجۇر بۇل ءىسىڭدى كەك كورەم دەپ...» (اباي قۇنانباي ۇلى «شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى»، ا.، «جازۋشى»، 2016 ج.،1-توم، 48-ب).
ءوزى ەرەكشە سۇيگەن ەل-جۇرتى ءۇشىن كۇيىپ-جانعان اباي قارىنداستارىنىڭ «كوزىن عانا ەمەس، كوڭىلىن دە اشۋعا» بەكەم بەل بۋادى. تاريحي وقيعالار مەن «قىزدىرمالى» اڭگىمەگە سيرەك قالام تارتادى. ءتىپتى، وتكەننىڭ وقيعاسىن جازعاندا دا («ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ءازىم اڭگىمەسى») ءتول تۋىندىسىنىڭ تالىم-تاربيەلىك جاعىنا باسا ءمان بەرەدى.
اقىن تىڭداۋشىسى مەن وقىرمانىنا قاي زاماندا دا ادال ەڭبەك پەن العىر ءبىلىمنىڭ مەرەيى ۇستەم ەكەنىن ايتۋدان جالىقپايدى. ناداندىق پەن بوداندىق قىسپاعىندا «قانى قايناپ، ۋلانا» جۇرسە دە، اباي قازاققا ەمەس، قاراڭعىلىققا قاپالى بولاتىن: «بۇل ءسوزدى تاسىر ۇقپاس، تالاپتى ۇعار...»، - دەپ، ناداندىق پەن قاراڭعىلىقتى سىن نىساناسىنا الادى.
جىر زارىن جازباي تانىعان
شىعىس پەن باتىس عۇلامالارىنىڭ مۇراسىنا ءۇڭىلىپ، ويىن تەرگەگەن ساۋالدارعا اباي تياناقتى جاۋاپ ىزدەيدى. كەزىندە جاھاندى بيلەپ-توستەگەن قاھارمان دالانىڭ بۇلىڭعىر بۇگىنى مەن كۇڭگىرت كەلەشەگىنە قابىرعاسى قايىسادى. ۇلى دالانىڭ مۇڭ-زارىن جىرلاعان بۇقار، دۋلات پەن شورتانباي سەكىلدى ابىز اقىندار جىرىنىڭ زارىن جازباي تانيدى.
ولاردىڭ، اسىرەسە وقۋ مەن ءبىلىمدى مەڭزەگەن ساۋلەلى ءسوزى جادىندا قاتتالا بەرەدى. ۇنەمى «وزىنەن ءوزى ەسەپ الىپ، ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن» اقىل تارازىسىندا سارالايدى. حالقىنىڭ ەڭسەسىن باسقان زامان تاۋقىمەتىنەن جانى اياز ۇرعان جاپىراقتاي بۇرىسەدى. ونىڭ وزىق جۇرتتارمەن قايتسە «تەرەزەسى تەڭ» بولىنىڭ جولىن تالماي ىزدەيدى.
حاكىم قازاعىنىڭ ەركىندىگىن اڭساعان جاننىڭ، البەتتە جالعىز ءوزى عانا ەمەسىن دە بىلەدى. الدىڭعى اقىن-جىراۋلاردىڭ قايعى-زاردان كۇڭىرەنگەن «كەۋدەسىنە» قۇلاعىن توسادى. القىمنان قىسىپ، اياۋسىز سىعىمداعان وتارلىق «شالماسىنىڭ» ءتۇيىنىن ىزدەپ، ونى «شەشۋدىڭ» امالىن تاپقانشا جۇرەگى سىزدايدى.
وسىنداي «جۇدەۋلى» ساتتەرىندە حاكىمگە بۇقار قالقامان ۇلىنىڭ (1693 - 1797) جىر-تولعاۋلارى «ويىنا سانا قۇيىپ، بويىنا قۋات بەرەدى». شىڭعىستاۋعا قونعان «پوەزيا سۇڭقارىنىڭ» توپشىسى بەكىپ، تالماي سامعاۋىنا، البەتتە ۇلى دالانىڭ داڭقتى جىراۋلارىنىڭ باي مۇراسى ءمولدىر دە ءنارلى باستاۋ بولعانىنا كۇمان جوق.
دەگەنمەن، دالا دانىشپانى قۇنانبايدىڭ «ايسىز تۇندە» دۇنيە ەسىگىن اشقان ايبوز پەرزەنتىنىڭ ميسسياسى مۇلدە بولەك. اباي ايتپاقشى، «مالقۇمار كوڭىل – بەك سوقىر» ەلدىڭ «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماي»، ىرگەسى سوگىلىپ، بەرەكەسى قاشقان شاق ەدى: «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟» - دەپ قىنجىلادى ول.
بۇقار جىراۋ ەسكەرتكەن «جاقسىنىڭ ارتىندا قالعان «جامانداردىڭ باس-باسىنا توزۋى»، ياكي «وڭكەي قيقىمنىڭ باس-باسىنا بي بولىپ، ەلدى بۇزۋىنان» اقىننىڭ قاباعى تۇيىلەدى. بودانداعى ەل-جۇرتىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان ول «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ مۇڭعا باتادى.
حاكىمنىڭ اينالاسىن «اقىل سوزگە ىنتاسىز، جۇرت شابانداپ، كونگەنىم-اق سوعان دەپ ءجۇر تابانداپتىڭ» قىرسىعى شالعانداي. تۋعان ەلىنىڭ باعىنا دەر شاعىندا دۇنيەگە كەلگەن ويشىل ۇلى دالا اسپانىندا جۇلدىزداي جارقىراپ، جول سىلتەيدى. بار ىقىلاسى اقىن باباسىنىڭ اسىل مۇراسىنا اۋىپ، وي ۇيىعىندا سەرىگىن ولەڭنەن تابادى.
ابىلاي حاننىڭ داناگوي ءبيىنىڭ، اسىرەسە تۋعان حالقىنا اۋىزبىرلىكتى امانات ەتكەن سوزدەرىنەن اقىننىڭ «جۇرەگى تۋلاپ، قايناپ قىلادى الەك»: «ۇرىسسا ورىس، ەلگە بولىس، ۇيدەن ۇرگەن يتكە ۇساپ». بۇقارمەن بىرگە اسان قايعىنىڭ «قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار» دەگەن «جۇمباعىنىڭ» تۇپ-توركىنىنە ۇڭىلەدى.
كۇنباتىستان ءتونىپ، ەركىندىكتەن ايىرار قاۋىپ-قاتەردى ەرتە ەسكەرتكەن جىراۋدىڭ كورىپكەلدىگىنە ءبىر ۋاق قايران قالادى. ونىڭ «كوكشەتاۋدان سالدىرعان» دەگەن ولەڭىڭدە حاننىڭ ءوزى «قونعان كوكشەتاۋدان كاپىردىڭ قالا سالعانىن»، باسقىنشىنىڭ «وزەن بويىن شاندىپ، تاۋعا قارقاراسىن شانشىپ، تۋعان جەرگە زار قىلعان» قاسىرەتىنەن ۋلانعانداي، مەڭ-زەڭ كۇيدە.
جىر ابىزى الماعايىپ كەزەڭدە قانداستارىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ «سۇيىلىپ»، الاكوز تىرلىككە كوشكەنىنە اشىنادى. قانداستارىنا «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق» سەكىلدى «بەس دۇشپانىن» ءبىلدىرىپ، بەس اسىل ءىس «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي مەن قاناعات، راقىمدى» تاعىلىم ەتەدى.
بۇقار جىراۋدىڭ، ءتىپتى، «تەكسىزدى تورگە شىعارىپ، باسىڭا ول كۇن تۋعاندا، تەڭدىك تيمەس قولىڭنان» نەمەسە «اقىرەتكە بارعاندا، اقسۇيەكتى قور تۇتقان، قارانى ودان زور تۇتقان، ورىستاردى ءپىر تۇتقان، سورلى بولعان قازاعىم، تارتارسىڭ سولاردان جازاڭدى-اي!» - دەگەن اششى شىندىقتان حاكىمنىڭ قاباعى قارس جابىلادى.
جاھاندى سىلكىندىرگەن جيھانگەر بابالاردىڭ مۇراگەرى «قايران قازاعىنىڭ» قالايشا جاۋدان جەڭىلىپ، ەركىندىگىنەن ايرىلۋىنىڭ سەبەبىن دە تاپقانداي بولادى:ءبىلىم مەن عىلىم جولىنا شاقىرىپ، ءوزارا بىرلىك پەن ىنتىماققا ۇندەيدى: «سوندا اقىن بەلىن بۋىنىپ، الدى-ارتىنا قارانار... قىرانشا قاراپ قىرىمعا، مۇڭ مەن شەردى قولعا الار».
كوپشىلىكتىڭ كوزىن، ءبىراق شەل باسقانداي: «ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ – بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ. تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ». حاكىم «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن» تۇگەلدەۋگە كەسەلى تيەتىن جالقاۋلىق، جاعىمپازدىق، ارىزقويلىق، اتاققۇمارلىق سەكىلدى تەرىس ارەكەتتەردى الاستاۋعا تىرىسادى.
اقىن، اسىرەسە بۇقاردىڭ سۋرەتتى جانە تەرەڭ ويلى، تەڭەۋ سوزدەرىنىڭ ابايدىڭ ساناسىنا سىڭە بەرگەنى دە داۋسىز: «قارا ارعىماق ارىسا، قارعا ادىم جەر مۇڭ بولار. ەسىل كوزدەن نۇر تايسا، ءبىر كورۋگە زار بولار...، - دەپ پەرزەنتى ماعاۋيا داۋىستاپ وقىعان جىراۋ سوزىنە ىقىلاسپەن دەن قويادى: قايىرسىز يتكە مال بىتسە، اڭقاڭ قۇرىپ كەلگەندە، ساۋمال بەرمەس ىشەرگە...».
اعا بۋىن اقىندارمەن ىشتەي ءسوز قاعىستىرىپ، جاقسى سىرلاس تاپقان ساتتەردە كوزدەرى كۇلىمدەيدى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى دەسەم، لاكين مىنا سوزدەر ولەڭ پاتشاسىنىڭ تاپ ءوزىنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي-اۋ: «الەمدى تۇگەل كورسە دە، التىن ۇيگە كىرسە دە، اسپاندا جۇلدىز ارالاپ، اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە، قىزىققا تويماس ادامزات»، - دەگەن سوزدەرگە سۇيىنەدى.
ال، «الەمدى تۇگەل بىلسە دە، قىزىعىن قولمەن بولسە دە... ومىرگە تويماس ادامزات، - دەگەن جولداردى وقىعاندا شابىت سايگۇلىگىنىڭ جالىنان سيپاعانداي جادىرايدى:.. قالجىراپ كوڭىل قارايىپ، قاراۋىتىپ كوزى تۇرسا دا، ءۇمىتىن ۇزبەس ادامزات!.. اي، زامانا-اي، زامان-اي، باستى مىنا تۇمان-اي، ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي، باسپاق، تانا جيىلىپ، ءپاني بولعان زامان-اي...».
ۇلى جىراۋدىڭ وكىنىشى اقىننىڭ شيرىققان كوڭىل پەرنەسىن تاپ باسادى. اباي وتارلىق قۇلدىقتان قۇتىلۋدىڭ ەندىگى قالعان جالعىز جولى ءبىلىم مەن عىلىم ەكەنىنە ابدەن سەنىمدى. ءوز ءسوزىن، اسىرەسە ۇلت كەلەشەگى – جاستارعا ارناپ، التى الاشتىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەستىڭ «بەيكۇنا» - اعارتۋشىلىق جولىنا تابان تىرەگەن بولاتىن.
«تەمىرسىز تەڭدىك المايدى... »
اتاقتى دۋلات جىراۋدىڭ كوركەم تىلمەن كومكەرىپ، تەرەڭىنە وي جاۋھارى تۇنعان مۇراسىنان دا اباي جان ازىعىن تابادى. ءبىر ۋاق، ءتىپتى «جالعىزدىعىن» دا ۇمىتقانداي بولادى. ەگەر جەكە باسىن عانا كۇيتتەگەن كوپشىلىكتىڭ ءبىرى بولسا، «ىعى زور» اكە قاناتىنىڭ استىندا ونىڭ ەشتەڭەگە الاڭدايتىن دا ءجونى جوق.
جاستىق داۋرەننىڭ دە، بيلىك پەن بايلىقتىڭ دا سىباعاسى اقىننىڭ ءبىر باسىنا مولىنان جەتەدى. وسىعان ەندى حاكىمنىڭ «قازاقتا قارا سوزدە دەس بەرمەگەن» تابيعي دارحان دارىنىن قوسساڭىز، باردىڭ پارقىن بىلەر جانعا بۇل ازدىق ەتپەسە كەرەك. ءبىراق، ول – اباي عوي! قۇدىرەتى كۇشتى اللا تاعالا «قايران قازاعىنا» ايسىز «تۇندە» جاققان شامشىراق!
دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ «تەمىرسىز تەڭدىك المايدى» دەگەن تامسىلىنەن اباي تەڭدىككە جەتۋدىڭ «تەتىگىن» تاپقانداي تولقيدى. ول، ءاسىلى ءوقۋ-بىلىمسىز تەمىر كەنىن يگەرىپ، ونى ىسكە جاراتۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىنە سەنىمدى. قازاق دالاسىندا نەبىر ۇستالار باعزى زامانداردا-اق تەمىر، التىن مەن كۇمىس قورىتىپ، ولاردىڭ ىسمەرلىگىنە جات جۇرتتىقتار دا ءتانتى بولۋمەن كەلەدى.
ءبىراق، شەبەرلەردىڭ ماڭداي تەرىمەن سۋارىلعان ەڭبەگى وتباسىنان، اتتىڭ سايمانى مەن قارۋ-جاراق سوعۋدان اسپاي قالاتىنىن دا كورىپ ءجۇر. اتاقتى جىراۋدىڭ ءۋالى اۋزىمەن ايتىلعان دۋالى سوزدەرىنەن باسقىنشى بيلىكتىڭ «ىزعارىنان» – قالقان، «دىمكاس» جانىنا شيپا تابادى. «بۇلتتان ءوتىپ مۇناردى بولجايتۇعىن» دۋلات سوزدەرىنە قايران قالادى.
حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قازىنالى «ساندىعىن» اقىل كوزىمەن اقتارادى. جىراۋدىڭ «پايداسى كوپكە تيمەسە، سالتانات پەن ءسانى ارام» دەگەن ۇلاعاتىن جادىنا توقيدى: «ءتۇبىن ويلاپ، ۋايىم جەپ، ويلانىپ تۇزەلە مە دەپ، تالاي ءسوزدى بۇدان بۇرىن دا ول كوپ ايتقان: «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى – ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك».
ۇلت مارتەبەسىن اسىرۋدىڭ «ەلدەن بولەك، ياكي كەمەل» ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىنىن دە ايتۋدان جالىقپايدى. امال قايسى، قانداستارى «ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي قور ەتەدى». اقىن «ءقادىرلى باسىم، قايراتتى جاسىم / ايعايمەن كەتتى امال جوق»، - دەپ «ءتىرى بولسا دا، انىق ءتىرى ەمەس»: «بىلمەگەن سوقىر، قايعىسىز وتىر... نە ول ەمەس، بۇل ەمەس، مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس...».
ونىڭ «باياعجارتاس – ءبىر جارتاس، قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس»، - دەگەن اششى تىلىنەن «ۋلى سيا» توگىلەدى: «اعايىن بەك كوپ، ايتامىن ەپتەپ، ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق. مولاسىنداي باقسىنىڭ جالعىز قالدىم تاپ شىنىم». دەمەك، اقىننىڭ ءوزىنىڭ «نەنى ءسۇيىپ، نەدەن كۇيگەنىنە ءبىر اللا مەن ارىن عانا قازى» تۇتۋدان باسقا امالى قالماعان ەدى.
وڭاشادا «اسا ءتۇسىپ اعى دا، ءاجىمى دە كوبەيگەن» دۋلات اقىنمەن «مۇڭداسىپ»، ءوزارا «سۇحباتتان» حاكىمنىڭ بويى جەڭىلدەپ، كوڭىلىنىڭ كوزى شىراداي اشىلادى. ابايدىڭ تۋعان تابيعاتقا، ارۋ قىزعا دەگەن ءتاتتى اسەر مەن اسەم سىرعا تولى اۋەلگى تەبىرەنىسى دۋلات جىراۋدى «ۇيقى مەن تىنىشتىققا» زار قىلعان الاڭ كوڭىلگە الماسادى.
امال قايسى، مالمەن كوزىن اشىپ، ودان باسقانى ويلامايتىن اعايىننىڭ كۇلدى-كومەش كۇيبەڭىنەن اشىق كۇن دە كومەسكى تارتادى: «ادامزات تىرىلىكتى داۋلەت بىلمەك، اقىل تاپپاق، مال تاپپاق، ادال جۇرمەك. ەكەۋىنىڭ ءبىرى جوق، اۋىل كەزىپ، نە قورلىق قۇر قىلجاڭمەن كۇن وتكىزبەك...». حالقىنىڭ تىم بەيقام مىنەزى جانىنا باتادى..
ءاسىرەسە، ول قانداستارىنىڭ «بالاپان – باسىنا، تۇرىمتاي – تۇسىنا كەتكەن» كەزەڭدەگى ءوزارا اڭدىسقان تىرلىگىنەن تۇڭىلەدى: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى مەن دۇشپاندىعى، ماقتانى مەن مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، ونەر ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى... جەر جۇزىندەگى جۇرتتىڭ قورى بولىپ، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز اڭدىپ وتەمىز بە؟».
«جىرىمەن ەلدى جەتەلەگەن» دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ ويلى دا ءنارلى ءسوز ورامىن حاكىم ودان ءارى تارقاتىپ، ەندىگى بار ءۇمىتى – جاستارمەن تىلدەسەدى: «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوزبالالىق، قارتايماستاي كورمەلىك، ويلانالىق. جاستىقتا كوكىرەك زور، ۋايىم جوق، دەيمىز بە ەش نارسەدەن قۇر قالالىق... اۋەلى ونەر ىزدەلىك، قولدان كەلسە، ەڭ بولماسا ەڭبەكپەن مال تابالىق...».
ول، ءتىپتى ءوز باسىنىڭ دا وكىنىشىن جاسىرمايدى: «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم، پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم. ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما، قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم. بۇل ماحرۇم قالماعىما كىم جازالى، قولىمدى ءدوپ سەرمەسەم وستەر مە ەدىم؟..». وسى ورايدا ناداندىقتىڭ وزىنە «بەيىمدەپ، اياعىنان شالعانىن دا مويىندايدى.
قامال الاتىن شاعىندا «بەرىش بوپ شەرى بايلانعان» دۋلاتتاي شايىرىمەن بىرگە وتىرىپ شەرلەنەدى: «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك، اقىلىڭ – اشىعان ۋ، ويىڭ – كەرمەك...». حالقىنىڭ وزىق جۇرتتاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىن تىلەگەندە اتاقتى جىراۋدىڭ «تەمىرسىز تەڭدىك المايدى...» - دەگەن العىر سوزىنەن جابىرقاۋ كوڭىلى سەيىلگەندەي بولادى.
كونە زامانداردان بار تەمىردى ءوندىرىپ، باپتاۋ تاجىريبەسى قايتا ورالسا، قادىر-قاسيەتىن باسقىنشى بيلىكتىڭ زىميان ساياساتى «ىرىتكەن» حالقىن وركەنيەت كوشىنىڭ الدىنان قارسى الۋ ارمانى. سىرت ادامنان سىرىن بۇگىپ، جالاڭ تەمىر تۋرالى عانا سياقتى كورىنگەن دۋلات جىرىنىڭ ەل ەركىندىگى ءۇشىن اتويلاعان ساردار «مىنەزىنە» سۇيىنەدى.
ول تەمىر كەنىن تابۋ مەن يگەرۋدىڭ، ەڭ اۋەلى، وقۋ مەن توقۋعا تاۋەلدى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءسوز «سايگۇلىگى» ەلىكتىرگەن شابىت «تۇلپارى» ولەڭ بايگەسىندە قارا ۇزۋدەن ءۇمىتتى. اتاقتى جىراۋدىڭ، اسىرەسە تەمىردى قانداي ماقساتقا پايدالانۋدىڭ ارا-جىگىن اشىپ كورسەتكەن ادامگەرشىلىك ۇستانىمىنا رازى.
«ۇستا سوققان تەمىردەن / ءار ءتۇرلى اسپاپ، سايمان بار. تەمىرسىز تەڭدىك المايدى، كەرەكتىسىن سايلاڭدار»، - دەپ جىراۋدىڭ كەتپەن، بالتا، ارا، قىسقاش، بالعانىڭ «كۇن كورۋدىڭ قۇرالى» ەكەنىنە نازار اۋدارعانىن كوڭىلىنە تۇيەدى: «ءتۇبى قارعىسقا ۇشىراتاتىن قىلىشپەن حانداردىڭ عانا ورىندالار مۇراتى» دەگەن تۇجىرىمى ابايدىڭ جۇرەگىنىڭ مەيىرىم پەرنەسىن تاپ باسادى.
بءىر قاراعاندا كاسىپ جايىن عانا قاۋزايتىنداي كورىنگەن تولعاۋدىڭ تەرەڭگە تارتىپ، ويعا تامىزدىق بولعانىنا حاكىمنىڭ جانى جادىرايدى. ءوزى كوزىن كورىپ، باتاسىن العان دۋلات اقىننىڭ ولەڭ «بايگەسىن» قىزدىرعان جۇيرىگىن «تىزگىندەپ»، تەمىر تۋرالى وسيەتىنىڭ قاينارىنان وقۋ مەن ءبىلىمنىڭ ءمولدىر بۇلاعىنىڭ «كوزىن» اشادى.
مۇنداي كەزدە پەرزەنتى تۋراعۇل اكەسىنىڭ «ءوڭى قاشىڭقىراپ، ازىراق ەنتىككەن كىسىدەي تاناۋى كەبىڭكىرەپ، كوزى جاساۋراڭقىرايتىنىن» بايقايدى. سوسىن اباي «ەستىلەر-ەستىلمەستەي عىپ كۇڭىرەنگەننىڭ ىشىندە كۇبىرلەڭكىرەپ جازىپ كەپ كەتكەندە كوپ توقتالىپ ويلانا بەرمەيدى دە، قايتا سىزىپ تۇزەتپەيدى دە، ولەڭنىڭ تىعىنى سۋىرىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى».
جىراۋدىڭ «تەمىردىڭ تەڭدىك» اپەرەتىنى تۋرالى وسيەتىنىڭ شۋماق-شۋماق ءورىمىن دە اباي ەندى ءوز تۇسىنان تارقاتادى: «قارا جەر ادامزاتقا بولعان مەكەن، قازىنا ءىشى تولعان ءار ءتۇرلى كەن، - دەپ جازا باستاپ، بۇدان ءارى تەمىردىڭ قاسيەتىن جۇمباق ەتىپ جاسىرادى. - ىشىندە ءجۇز مىڭ ءتۇرلى اسىلى بار، سولاردىڭ ەڭ ارتىعى نەمەنە ەكەن؟».
جۇمىر جەردەگى «قازىنانىڭ ەڭ ارتىعى» – تەمىردى يگەرۋ تۋرالى عانا جازعانداي بولا وتىرىپ اباي دا «جان قۇمارى – بىلمەككە قۇمارلىق» تۋرالى تاعى ءبىر جۇمباعىن جاسىرىپ، ءىلىم-عىلىم «ساندىعىنىڭ» كىلتىن ۇستاتادى: «...جان قۇمارى دۇنيەدە نەمەنە ەكەن؟ سونى بىلسەڭ – ارنەنى بىلگەندەرىڭ». جۇمباق ولەڭ ەرتەڭىندە-اق ەلگە جايىلادى.
«ولەڭ ءسوزدىڭ ءمانى جوق، ويى تەرەڭ بولماسا...»
«بوداندىق» بۇعاۋىندا تىپىرلاعان ەل-جۇرتىنىڭ ازاتتىققا جەتۋى ءۇشىن وقۋ مەن بىلىمنەن باسقا جولدىڭ قالماعانىن اباي مويىنداۋعا ءماجبۇر. وسى ورايدا اقىن سۋسىنداعان ءمولدىر جىر قاينارلارىنىڭ ءبىرى – شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ جاۋھار مۇراسى ەدى. تەك ول جىرلاردىڭىڭ ەلگە ءۇزىپ-جۇلىنىپ، تولىق جەتپەيتىنىنە عانا قىنجىلادى.
سەمەيگە كەلەتىن گازەتتەردىڭ ءاربىر سانىن، جاڭا كىتاپتار مەن باسىلىمداردى حاكىم ۇنەمى اسىعا كۇتىپ وتىرادى. سونىڭ ءبىرى – «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ اقىن-جىراۋلار تۋرالى جازعاندارىنان دا ويىنا ءنار جيناپ، جان قۋاتىن مولايتادى. وتكەندە وسى باسىلىمنان شورتانباي جايلى دا وقىپ شىعىپ، قولىنداعى باردى ازىرقانعان بولاتىن.
سوعان وراي جىر سايگۇلىگىنىڭ «قازان» باسپاسىنان 1890 جىلى جارىق كورگەن «بالا زارى» جيناعى «ىزدەگەنگە – سۇراعانداي» بولدى. جىراۋ «ولەڭ ءسوزدىڭ ءمانى جوق، ويى تەرەڭ بولماسا...»، ياكي «مىڭ قابات بەتىم جۋىلعان، كوزدەن اققان جاسىما... ارىز ءسوزدى تولعانىپ، قالدىرايىن ارتىما» - دەپ، ەركىن زاماندى اڭساعان ارمانىمەن بولىسەدى.
حاكىم ەلدىكتىڭ نامىسىن جىرتقان ءسوز سىيقىرىنا ريزا بولادى. جىراۋدىڭ بۇزىلعان زامان سۇرىنا قامىعۋىنىڭ سەبەبىنە ءوز باسى جاقسى قانىق. «بەتىنىڭ جاسقا جۋىلۋىنىڭ» دا، «ارتىنا قالدىرماق ارىز ءسوزىنىڭ» دە سىرىن بىلەدى. جاقىندا، وسكەمەن ساپارىنان، بۇعان دەيىنگى ۋايىمى ازداي، كوڭىلى مۇلدە قۇلازىپ ورالعان.
ەجەلدەن قالىڭ نايمان قۇتتى قونىس ەتكەن ءوڭىردى وسى جولى «تانىماي» قالدى. ورىس دەريەۆنيالارىنىڭ شۇلدىرلەگەن اتاۋلارى جات جۇرتقا تاپ بولعانداي جارىقتا «اداستىرىپ»، جانى جابىقتى. قامال الار قىرىق جاسىندا بوزاڭ تارتقان شاشى ءومىر كۇزىنىڭ دە تەز-اق ءوتىپ كەتكەنىنىڭ حابارشىسىنداي.
جىر الامانىنىڭ حاس جۇيرىكتەرىنىڭ ءبىرى – شورتانبايدىڭ «كوز جاسىنىڭ» قىشقىلتىم ءدامىن سەزىنەدى: «مىناۋ اقىر زاماندا / الۋان-الۋان جان شىقتى، ارام، اراز حان شىقتى، قايىرى جوق باي شىقتى» - دەپ، ناليدى ، - ءۇمىتى بار كاپىردەن، ولار قورىقپاس قۇدايدان... شوشقانىڭ ەتىن قاقتاعان / قۇبىلاعا باقپاعان، اتاسىنىڭ جانىنداي اراقتى اس قىپ ساقتاعان...».
ءبىرتۋار تۇلعانىڭ «جاندارال بولدى ۇلىعىڭ، مايىر بولدى سىيلاسىڭ، ايرىلماستاي دەرت بولدى، ناشارعا قىلعان زورلىعىڭ... ءتىلماشتى كوردىڭ بيىڭدەي، اباقتى تۇر كورىڭدەي، - دەگەن سوزدەرى حاكىمنىڭ ءالسىز ءۇمىتىن جەل جالپىلداتقان الاۋداي قالتىراتادى: - مىناۋ زامان قاي زامان؟ ازۋلىعى بار زامان، ازۋسىزعا تار زامان...».
شورتانباي جازىپ وتىرعان «بىر-بىرلەرىن كۇندەگەن، جاي-جايىنا جۇرمەگەن...» ەلىنىڭ باقاس تىرلىگىن اباي دا مويىندايدى: «الاشقا ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك، جاقىنىن تىرىدە اڭدىپ، ولسە وكىرمەك. بىر-ەكى جولى بولعان كىسى كورسە، قۇداي ءسۇيىپ جاراتقان وسى دەمەك». جىراۋ سۋرەتتەگەن بي-بولىستاردىڭ اپەرباقان ارەكەتى اقىندى ەرىكسىز جيرەندىرەدى.
ويشىل اقىن جاعىمپاز بەن ساتقىنعا قالام- نايزاسىمەن شۇيىلەدى: «ورىس سياز قىلدىرسا، بولىس ەلىن قارمايدى. قۋ ستارشىن، اش بيلەر / از جۇرەگىن جالعايدى...». اقىننىڭ نامىسپەن سۋارىلعان «كوبە بۇزار جەبەسى» نىساناسىن وڭدىرمايدى: «سىياز بار دەسە، جۇرەگىم / ورنىقپايدى سۋىلداپ. سىرتقىلارعا سىر بەرمەي، قۇر كۇلەمىن جىمىڭداپ...».
جىراۋ وتارشىل ۇكىمەتتىڭ حالىقتى دىننەن، سالت-داستۇردەن ايىرىپ، شوقىندىرۋ ناۋقانىنا قارسى قۇران مەن يماندى ارقا تۇتادى. شورتانباي تۇرشىككەن «ءازازىل قىزىل تۋدىڭ» يەسى – قىزىل ديكتاتۋرا قاندى قىلىشىن جالاڭداتتى. امان زارىن ايتقان اقىندى «ەسكىشىل، فەودالدىق قوعامنىڭ جارشىسى» دەگەن ايىپتاۋلار ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ سالدارى بولاتىن.
الايدا، شورتانباي مۇراسى سىنالا وتىرىپ تا اقتالىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ «... زامان شىندىعىن شەبەرلىكپەن ولەڭگە سىيعىزعان... ونى حالىق ساناسىنان سىرىپ تاستاۋعا ەشكىمنىڭ قۇدىرەتى جەتكەن جوق... بۇرىنعى فولكلور داستۇرىنەن العا كەتكەن ەلەۋلى اقىن... جىر داستۇرىنەن دە شورتانباي وزات تۇر... « دەپ ءادىل سارالاۋعا كوشكەنى دە شىندىق.
اۋەلى بۇقار، كەيىن دۋلات پەن شورتانباي جىراۋلار باستاعان اقىندارعا ورتاق قايعى-مۇڭدى اباي جازباي تانيدى. كورىكتەي كەۋدەسى ءبىر جازىلىپ، ءبىر باسىلىپ، دەمىككەندەي ءحال كەشەدى. ءبىلىمدى ءارى ەلجاندى ۇرپاقتىڭ ءوسىپ، ەر جەتىپ، ءىلىم مەن عىلىمنىڭ وركەن جايعانىن كورۋگە اسىققان ارمانى ولەڭ ءورىسىن سونى ويلارمەن سەرپىلتەدى.
حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتەن ورتابايدىڭ قاباعى قابارىپ، جۇرتىنىڭ جوعىن جوقتاۋدان تانبايدى: «قامسىز ءجۇرىپ قامالعان، جاسىن ءيىپ ءتاڭىرىم، ءوزىڭ وڭدا حالقىمدى، قۇرىق ءتۇستى مويىنعا، تارىلىپ تىنىس القىندى. زارمەن ءبىتتى ءومىرىم، جارىلقا ەندى ارتىمدى»». بوداندىق قىسپاعى ازداي، ەل ءىشىن جايلاعان ارىزقويلىق «دەرتىنە» قامىعادى.
جىراۋدىڭ وكىنىشكە تولى ولەڭىنەن بۇقار «تۇساۋىن» كەسىپ، كەيىنگى قازاق اقىندارىنىڭ ءجۇز جىلعا سوزىلعان زار مەن مۇڭعا تولى جىرلارى قايتا جاڭعىرادى: «كەتەيىن دەسەڭ جەرىڭ تار، كەتپەيىن دەسەڭ كاپىر بار...». شورتانبايدىڭ كەلەر زامان سيپاتى مەن حالقىن الدان كۇتكەن تاۋقىمەت تۋرالى سوزىنەن اباي ءبىر ۋاق شوگىپ بارا جاتادى.
جىراۋدىڭ «وتىزىنشى، وتىز ءبىرىنشى جىلدارى، ەلدىڭ ەرى ەرەندە. جالعىز-اق قارا قالادى، ۇيالماستان بۇل كاپىر / وعان دا سالىق سالادى...»، - دەگەن سوزىنە ەرىكسىز قايران قالادى. بارشا ادام بالاسىنا تەڭدىك اپەرەمىن دەپ ۇرانداتقان قىزىل بيلىكتىڭ دە ءوزى تۇبىنە جەتكەن «ۇستەم تاپ ۇكىمەتىنىڭ» وتارشىلدىق ماقساتىنان باس تارتپاعانىن بىلەمىز.
حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى مەن مۇڭ-زارىن ايتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ، اقىندار مەن جىراۋلاردىڭ سوزىنە اق پاتشا دا، قىزىل بيلىك تە پىسقىرمادى. ءوز ەركىنەن ايرىلىپ، بوداندىق «قۇلدىققا» تۇسكەن ەل-جۇرت زور اعارتۋشىلىق قاجىر-قايراتتى تالاپ ەتەتىن ەدى.
ۇلى اقىننىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان ۋايىم، وكىنىشكە قاراي، «قايران قازاعىنىڭ» ءالى تالاي ۋاقىت جۇرەگىن سىزداتاتىن سىڭايى بار. تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋدان گورى، ونى ۇستاپ قالۋدىڭ ءزىلباتپان اۋىرتپاشىلىعى قابىرعامىزدى ەرىكسىز قايىستىرادى. وركەنيەت ساپىندا ورگە باسۋ وڭايعا سوقپاۋدا.
جاھاندىق قاتاڭ باسەكەلەستىك جاعدايىندا ەڭبەكشىل ءارى ەلجاندى، ءبىلىمدى ءارى باسەكەگە قابىلەتتى، ادىلەتتى ءارى ادامگەرشىل ۇرپاق وسىپ-جەتىلۋى قاجەت. تالاي عاسىر باتىرلىعى مەن دانالىعى دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن ۇلى دالانىڭ وركەنيەت كوشىنىڭ سوڭىندا سالپاقتاۋىنىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا سالقىن تارتقان «مىنەزدەن» ەكەنى اششى شىندىق.
بۇگىنگى الاڭ كوڭىل تىرلىگىمىز كەزىندە قاراڭعىلىق «قاقپانعا» تۇسىرگەن وتارلىق ەزگىنىڭ سالدارى. ولاي بولسا، الەۋەتى كۇشتىنىڭ ءالجۋازعا الىمجەتتىك جاساۋىنا تاڭ قالماساق كەرەك. زامان زارىن تولعاعان حاكىمنىڭ «ولمەيتۇعىن سوزىمەن» ەل-جۇرتىن جارىققا – ءبىلىم مەن عىلىمعا جەتەلەگەن وسيەتى ءسىز بەن بىزگە – امانات.