1953 جىل جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتار ءۇشiن ايرىقشا ەستە قالعان جىل بولدى. بۇل جىلى ءۇرiمجiنiڭ اقتەرەك جايلاۋىندا قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi مەن ءومiر سالتىن بەينەلەيتiن كينو ءتۇسiرiلگەن. 1954 جىلى ءتۇسiرiلiپ بiتكەن كوركەم فيلم قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكiل قازاق حالقىنىڭ مادەنيەت پەن ونەردە قول جەتكiزگەن ۇلكەن تابىسىنىڭ بiرi ەدi.
ول كەز – جەر-دۇنيەگە كوممۋنيستiك قوعامنىڭ ەتەك جايعان كەزi. قىتايدا دا جاڭا قوعام جاڭا قادامدارعا اياق باسا باستاعان. قاتار جاتقان ەكi الىپ دەرجاۆا – كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا كوممۋنيستەر ۇستەمدiك قۇرىپ وتىرعان سوڭ ەكi اراداعى بايلانىستا بiرشاما تابىستار دا بار بولاتىن.
«كوممۋنيستەر از ۇلتتار مەن ۇلىستاردى جويىپ جiبەرەدi» دەگەن سوزدەن اياق تارتقان كوممۋنيستiك قوعام ءتۇرلi ايلا-شارعىلارعا بارعان. سول ءۇشiن دە ولار «ءتۇرi – ۇلتتىق، مازمۇنى – سوسياليستiك» دۇنيەلەر جاساۋعا ەرەكشە تىرىسىپ باقتى.
ءار نارسەنiڭ دە استارىن تەرەڭ ۇعىنا بiلگەن زيالى قاۋىم وكiلدەرi بۇنداي جىلىمىق ورناعان ءساتتi وڭتايلى پايدالاندى. ەكi ەلدi دە كوممۋنيستەر بيلەگەندiكتەن، بەلگiلi بiر دارەجەدە ەكi ەل اراسىندا ءتۇسiنiستiك بار ەدi.
قىتايدا ءتۇسiرiلگەن كوركەم فيلمنiڭ اتى «حاسەن–ءجاميلا» بولاتىن. قازاق ءومiرiن بەينەلەيتiن كينو وتە ءساتتi شىقتى. كوممۋنيستەر ۇستانىپ وتىرعان باعىت-باعداردىڭ دۇرىستىعىنا ايقىن دالەل رەتiندە ادەيi ءتۇسiرiلگەن كينو الەمنiڭ 28 ەلiنiڭ تiلiنە اۋدارىلدى.
قىتايداعى قازاقتاردان شىققان بەلگiلi قوعام قايراتكەرi، سول جىلدارى مادەنيەت مينيسترi بولعان بۇقارا تىشقانبايەۆ بەرiلiپ وتىرعان مۇمكiندiكتi بارىنشا تيiمدi پايدالانا بiلگەن.
– مەن «حاسەن–ءجاميلا» فيلمiندە باس كەيiپكەردiڭ بەينەسiن سومدادىم. بۇل ءوزi جۇڭگو سىرتقى iستەر مينيسترi جۋينلياۋدىڭ تiكەلەي باسشىلىعىمەن ءتۇسiرiلگەن فيلم. الدىندا، بارشا الەمگە كوممۋنيستەر از ساندى حالىقتى جويىپ جiبەرەدi ەكەن دەگەن اڭگiمە تاراعان بولاتىن. وسىنى جوققا شىعارۋ ماقساتىندا جۇڭگو ۇكiمەتi «كوممۋنيست دەگەن اراب ءسوزi، ادامشىلىق دەگەندi بiلدiرەدi. بiز بارلىق ۇلتتى تەڭ دارەجەدە ۇستايمىز» دەپ، «حاسەن–ءجاميلانى» ءتۇسiرۋگە ادەيi جاقسى كوڭiل ءبولدi. ال بۇعان باسشىلىق جاساعان – ءارi اقىن، ءارi سۋرەتشi، ءارi جۋرناليست بۇقارا تىشقانبايەۆ بولاتىن، – دەگەن ەدى باس كەيiپكەردi سومداعان ابىلاي تۇگەلتەگi.
قازاق ونەرiنە ءوزiندiك ۇلەس قوسقان ابىلاي جۇماحان ۇلىنىڭ ەسiمi جۇڭگو قازاقتارىنىڭ اراسىندا جاقسى تانىس. 1956 جىلى كينوداعى جەتiستiكتەرi ءۇشiن وعان دا، ءجاميلا بەينەسiن سومداعان قازاقستاندىق ونەر مايتالمانى فاريدا ءشارiپوۆاعا دا جۇڭگو وردەنi بەرiلدi.
بۇل ۇلكەن تابىسپەن وتكەن «حاسەن–ءجاميلا» كوركەم فيلمiندە باس كەيiپكەر حاسەندi سومداعان ءارتiسكە ەرەكشە ىنتا قويىپ، كوڭiل بولگەندەر تەك قازاقتار عانا بولماعاندىعىنىڭ ايقىن دالەلi ەدi. الايدا، اپ-ساتتە كەڭiنەن تانىمال بولعان ءارتiستi ونىڭ iزiنەن ەرگەن تىڭشىلار كوزدەن تاسا جiبەرمەدi.
اقىرى، 1957 جىلى قاماۋعا الىنىپ، ول 2 جىل بويى جۇڭگو تۇرمەسiنiڭ ءدامiن تاتتى. ەندiگi جەردە ءوزiنە تىنىشتىق جوعىن بiلگەن ابىلاي جۇماحان ۇلى بۇرىننان جۇرگەن iشتەگi ارمانى – اتامەكەنگە كەتۋدiڭ ورايلى ءساتiن توسادى. قازاقتىڭ سوڭعى كوشiندە قارا نارداي بولىپ، 1962 جىلى قازاقستانعا اياعى تيگەن.
كوممۋنيستiك قوعامعا قاۋiپتi دەپ تانىلعان ابىلايدىڭ بار ايىبى – اتاقتى وسپان باتىر تۋرالى اڭگiمە ايتىپ، بiرەۋلەرگە شاكارiمنiڭ جازعاندارى جايىندا ءسوز قوزعاعان. ول كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كiرەتiن قازاقستانعا كەلگەندە دە جۇڭگو كوممۋنيستەرi ارتىنا تاعىپ جiبەرگەن قوڭىراۋدىڭ ءۇنi وشكەن جوق. ايتقان ءسوزi اڭدۋلى، باسقان قادامى ساناۋلى بولدى. ونشاقتى تiلدi ەمiن-ەركiن مەڭگەرگەن ونەرپازدىڭ اياسى تارىلا بەرگەن. كەيiنiرەك، 1982 جىلى الماتىداعى حالىق ساز اسپاپتارى مۇراجايىنا جۇمىسقا تۇرعاننان كەيiن عانا جاقسى جانداردىڭ شاراپاتىن كورە باستايدى.
– ول كەزدە قازاقستانداعى مادەنيەت مينيسترi وزبەكالi ءجانiبەكوۆ بولاتىن. ول كiسi سوزدەن گورi iس iستەيتiن ادامدى جاقسى كورەدi ەكەن، ءارi جۋرناليست، ءارi حالىق ساز اسپاپتارىن جاسايتىن شەبەر ورازعازى بەيسەنبايەۆتىڭ وسىنداي iسكەرلiك قابiلەتiن تاني بiلiپ، ونى مۇراجاي ديرەكتورى ەتiپ تاعايىنداپتى. ول دا قىتايدان كەلگەن بولاتىن، مەنiڭ اقىن، سازگەر، اكتەر ەكەندiگiمدi جاقسى بiلەتiن بولعاندىقتان وسى جۇمىسقا الدى. بiراق مەنiڭ ارتىمدا «ۇندەمەستەردiڭ» ادامى تىعىلىپ، تىڭ تىڭداپ جۇرگەندiكتەن، ونىڭ دا ارتىندا قىتايدان كەلدi دەگەن قوڭىراۋ تۇردى. وزەكەڭ – وزبەكالi ءجانiبەكوۆ سول كەزدە وسى مۇراجايدىڭ ءارi جۇمىسشىسى، ءارi كۇزەتشiسi سياقتى بولىپ ءجۇردi. ءسويتiپ، كۇندiءز-تۇنi ۇيىقتاماي ەڭبەك ەتiپ جۇرگەنiندە، ءۇستiنەن «وزبەكالi ءجانiبەكوۆ ۇلتشىلدىق جولىنا ءتۇسiپ، ۇلتتىق ساز اسپاپتارى مۇراجايىن اشپاقشى» دەگەن ارىز ءتۇسiپتi.
ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن ۇلتتىق ساز اسپاپتارى مۇراجايى مەن ءوزاعاڭا دەگەن ادالدىعىن ايگىلەپ وتكەن قارت اكتەر ابىلاي تۇگەلتەگiءنىڭ ايتاتىن اڭگىمەلەرى ۇشان-تەڭىز ەدى.
كەزiندە كوپ ايتىلماعانمەن، سول كەزدەرi قازاقستاننىڭ مادەنيەت مينيسترi بولىپ جۇرگەن وزبەكالi ءجانiبەكوۆتiڭ ەرەن ەڭبەگiن كوپشiلiك جۇرت جاقسى بiلدi. الايدا، قازاق ونەرi مەن مادەنيەتiنiڭ ءتۇپ-تاريحىنا تەرەڭدەپ كەتكەندi ول كەزدە كوممۋنيستەر قۇپ كورمەيتiن. شىندىعىن ايتقاندا، بىزدەگى كوممۋنيستiك يدەيانىڭ ارجاعىندا ۇلى شوۆينيستiك ساياسات بۇعىپ جاتتى. ال ونىڭ ماقساتى مۇلدەم باسقا بولاتىن.
ءوزiنە قانشاما كiءنا تاعىلىپ جاتسا دا، وزبەكالi ءجانiبەكوۆ العان باعىتىنان جاڭىلعان جوق. ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن، الدىمەن، ونىڭ ونەرi مەن مادەنيەتiنiڭ تاريحىنا كوز سالۋ كەرەكتiگiن دالەلدەپ شىقتى.
– بۇل مۇراجاي ءۇش ءتۇرلi جاعدايدى ەسەپكە الىپ اشىلعان بولاتىن. بiرiنشiدەن، قازاقتىڭ اڭىز-ەرتەگiلەرiندە ايتىلاتىن ساز اسپاپتارىن قايتادان دۇنيەگە الىپ كەلۋ، ەكiنشiدەن، قولدا ساقتالىپ كەلگەن، كوممۋنيستەر جويىپ جiبەرمەس ءۇشiن جاسىرىن ۇستالعان اسپاپتاردى قويۋ، ءۇشiنشiدەن، قۇرمانعازى، دينا سياقتى باسقا دا ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ۇستاعان ساز اسپاپتارىن كورنەكi جەرگە ساقتاپ قويۋ ماقساتتارىندا دۇنيەگە كەلدi. العا قويىلعان بۇل ماقسات-مiندەتتەردi ادال اتقارىپ شىعۋدا وزبەكالi ءجانiبەكوۆتiڭ ەڭبەگi شەكسiز بولدى، – دەدi سول ۋاقىتتا اڭگىمەگە ارالاسقان وسى مۇراجايدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرi بالتاباي قالىم.
شىنىندا دا، ءبىز بىلەتىن ءوزاعاڭ ۇلى ماقساتتاردىڭ جولىندا ءوزiن قۇربان ەتۋگە بار ەدi. قىتايدان كەلگەندەر جاۋ سياقتى كورiنiپ، ولارمەن جيi ارالاسۋعا بولمايتىن زاماندا، ءوزi ايقاي-شۋمەن اشىلعان مۇراجايعا بiر ەمەس، ەكi بiردەي جۇڭگو قازاعىن قىزمەتكە الدى. ولاردىڭ ءاربiرiنiڭ ارتىندا اڭدۋشى جۇرگەن ۋاقتا ول وڭاي شارۋا ەمەس بولاتىن. قازاقتىڭ ۇلتتىق ءسالت-داستۇرi مەن تۇرمىسىنىڭ ءالi قايماعى بۇزىلماعان ورتاسىنىڭ بiرi – قىتايداعى قازاقتار ەكەنiن جاقسى ءتۇسiنگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ ولاردى بارىنشا قولداپ ءوتتى.
– ول كەزدە مەنiڭ سوڭىما «ءۇش ءارiپتiڭ» ادامدارى ءتۇسiپ جۇرگەنiن وزەكەڭ جاقسى بiلەدi، مەنiمەن جەكە سويلەسپەيتiن. بiراق مەنi سىرتتاي قولداپ جۇرگەن ول «ابىلاي جۇڭگو مۇراعاتتارىنان نە كوردi ەكەن، بiزدiڭ قازاقستان تۋرالى ول جاقتا ءمالiمەتتەر كوپ بولار. قۇندى نارسەلەردi بiلەتiن بولسا، وعان جاعداي جاسايىق» دەپ باستىعىما ايتادى ەكەن. ول كiسiنiڭ بiلگiسi كەلiپ جۇرگەن ءمالiمەتتەردiڭ بiرازى، شىنىندا دا، مەندە بار ەدi، – دەپ، ۇلكەن ساعىنىشپەن ەسكە العان بولاتىن ابىلاي تۇگەلتەگi.
كەزىندە قارت اكتەر ابىلاي V عاسىردا بۇكiل ورتا ازيانى ارالاعان ۋ لي گاۋ دەگەن قىتايدىڭ ساياحاتشى-ەتنوگرافىنىڭ پەكيندەگi گۋدۋ مۇراعاتىندا تۇرعان جازبالارىن كوشiرiپ العان-دى. وندا «بالقاشتىڭ باتىسىندا 70 شاقىرىم جەردە 9 ءبولiگi – تاس، بiر ءبولiگi – جەر تاۋ بار. سونىڭ باتىسىندا ەجەلگi قىپشاقتاردىڭ تاسقا سالعان تاڭبا، سۋرەتتەرi بار. بۇل – قىپشاقتار ازيانىڭ كونە حالقى ەكەنiنiڭ دالەلi» دەپ جازىلعان ەدi.
ابىلاي تۇگەلتەگi ءوزiندەگi وسىنداي قۇندى ءمالiمەتتەردi ورازعازى باستىعى ارقىلى ءوزاعاڭا جەتكiزەدi. سودان وزبەكالi ءجانiبەكوۆ ونى بiراز كiسiلەرمەن قوسىپ ۇلىتاۋ ءتوڭiرەگiنە iسساپارعا اتتاندىرادى.
بۇل ساپارعا جاۋاپتى – سول كەزدەگi «بiلiم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى اقسەلەۋ سەيدiمبەكوۆ ەدi. بۇل ساپاردىڭ باستى جەتiستiگi – ۇلىتاۋدا تۇرعان ۇلكەن تۇيەتاستى الماتىداعى وسى مۇراجايعا اكەلiپ قويدى.
ۇلىتاۋدان اكەلiنگەن تۇيەتاستىڭ تاريحى ءوز الدىنا بولەك اڭگiمە. قاجىرلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi، زەرتتەۋشi-عالىم وزبەكالi ءجانiبەكوۆتiڭ تاباندىلىعى بۇل جەردە دە ەرەكشە انىق بايقالعان ەدى. مادەنيەت مينيسترi بولا تۇرا، بۇل شارۋانىڭ باسى-قاسىندا ءوزi بولىپ، iزدەگەن تاستاردىڭ مۇراجايعا جەتكiزiلۋiن قاداعالاپ وتىرعان. تاريحى تەرەڭ تۇيەتاس مۇراجايعا جەتكەنشە ەكi ايدان استام ۋاقىت كەتكەن بولاتىن.
ءبىر ءاياق-بىر قولىن كوممۋنيزمگە ارتىپ تۇرعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ول كەزدەرى جاي كوزگە ەشتەڭە بايقالا قويمايتىن. دەگەنمەن، بiر قازاققا ەكi تىڭشىدان كەلىپ تۇرعان زاماندا ۇلت مۇددەسi ءۇشiن جۇمىس iستەۋ وڭايعا تۇسكەن جوق ەدى. ءوزiنiڭ ءۇستiنەن ارىز-شاعىمدار قارداي بوراپ جاتقاندا، «ءۇش ءارiپتiڭ» ورتاسىندا ءجۇرiپ، اعىسقا قارسى جۇزە بiلگەن وزبەكالi ءجانiبەكوۆتiڭ ەڭبەگiن كوزسiز ەرلiككە باۋلۋعا بولادى. الماتىداعى حالىق ساز اسپاپتارى مۇراجايىنداعى ءجادiگەرلەر سونىڭ بiر عانا دالەلi دەرسiز. الايدا، ونىڭ ءوزi مۇنى ەرلiك دەپ ەمەس، ەل الدىنداعى پارىزىم دەپ بiلگەن. جۇرت كولەڭكەسiنەن قورقىپ جۇرگەندە، ول ءوزiنiڭ الدىنا قويعان ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ەشتەڭەدەن تايسالعان ەمەس. مەملەكەتتىك، قوعامدىق ىستەرگە، اسىرەسە ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن جۇمىستارعا ءوزىنىڭ جەكە شارۋاسىنداي ۇلكەن ىقىلاسپەن، ەرەكشە ىنتامەن كىرىستى. ءبىر قىزىعى، شىن مانىندەگى جەكە شارۋالار ءوزاعاڭدى ەشقاشان تولعاندىرىپ كورمەپتى. مۇنىڭ ءوزى تالاي-تالاي قىزىقتاردان قۇرالاتىن، جەكە ءبىر اڭگىمەگە ارقاۋ بولاتىن ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. ال ازىرگە «مەن ىستەمەگەندە كىم ىستەيدى؟» دەپ، ىشتەي بەكەم بەل بايلاعان ءوزاعاڭنىڭ «جەكە شارۋالارىنىڭ» ءبىرى – مۇراجاي توڭىرەگىندە عانا ايتىپ ءوتۋدى پارىز سانادىق.