جاڭا ءداۋىر جاڭالىعى

ماسەلە

الماتىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن جاقسارتۋدا ەلەكتروكاتتاردىڭ ماڭىزى زور

الىپ شاھاردىڭ ەكولوگياسى بۇگىن نەمەسە كەشە تۋىنداعان ماسەلە ەمەس. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى قوعام بولىپ شەشەتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ الماتىنىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتۋدا قانداي شارالاردى قولعا العان ءجون؟ بۇل ماسەلەگە سالا ماماندارىنىڭ پىكىرى قانداي؟ قالا تۇرعىندارى نە دەيدى؟  بۇگىنگى كۇننىڭ وسى وزەكتى ساۋالدارىن  جان-جاقتى سارالاپ كورەلىك. 

جالپى، كولىك سالاسىنىڭ ماماندارى الماتىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن جولاۋشىلار تاسىمالىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن – تابيعي گازبەن جۇرەتىن اۆتوبۋستار مەن ەلەكترلى قوزعالتقىشتارى بار كولىكتەر، تروللەيبۋستار، مەترو، ەلەكتر پويىزدارى، اۆتوموبيلدەر مەن اسپالى جولدار سەكىلدى باسقا دا ەكولوگيالىق تازا كولىكتەرگە كوشىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى، بۇل كولىكتەردەن قورشاعان ورتاعا كەلەتىن زيان جوقتىڭ قاسى. 

بارشاعا ءمالىم، بۇگىندە الماتىنىڭ اۋماعى شەتكى ەلدى مەكەندەردىڭ قوسىلۋى ەسەبىنەن ۇلعايدى. ناقتىراق ايتساق، 1998 جىلدان باستاپ مەگاپوليسكە 500 مىڭنان استام تۇرعىنى بار 27 ەلدى مەكەن قوسىلدى. البەتتە،  تۇرعىن سانى ارتقان سايىن اۆتوكولىكتەردىڭ دە سانى سوعۇرلىم ارتاتىنى بەلگىلى. 

دەرەك جانە دايەك

الماتى قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى تاڭدا قالادا (2023 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندەگى جاعداي بويىنشا) كولىكتىڭ بارلىق تۇرلەرىن قوسا ەسەپتەگەندە رەسمي تىركەلگەن 594114 كولىك بار. (ونىڭ ىشىندە 513 219 جەڭىل كولىك، 39 050 جۇك كولىگى، 9485 اۆتوبۋس، 7730 موتوسيكل، 1195 ارنايى  قىزمەت كولىگى، تىركەمەسى بار 23 435، تىركەمەسى جوق – 23 435 بار). ەندى ءسىز وسىعان سىرتتان كەلەتىن 250 مىڭعا جۋىق كولىكتى قوسىڭىز. سوندا قالا كوشەلەرىندە كۇن سايىن شامامەن 600–700 مىڭعا جۋىق كولىك جۇرەدى. بۇل جاعداي الىپ شاھارداعى جول-كولىك قوزعالىسىن قيىنداتىپ، كەپتەلىستىڭ تۋىنداۋىنا عانا سەبەپشى بولىپ وتىرعان جوق، سونىمەن قاتار، قورشاعان ورتا مەن اۋانىڭ لاستاۋىنا الىپ كەلۋدە.

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، بۇگىنگى كولىكتەردىڭ باسىم بولىگى بەنزينمەن جۇرەدى. ەكولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ءبىر توننا بەنزين جانعان كەزدە، اۋاعا 800 كەلى زياندى قوسپا ءبولىنىپ شىعاراتىن كورىنەدى. ال كولىك قوزعالتقىشى ەتيل بەنزينىمەن جۇرەتىن بولسا، ودان اۋاعا قورعاسىن تارايدى، توپىراق بۇلىنەدى، ناتيجەسىندە ادام دەنساۋلىعىنا وراسان زور زيان كەلەدى ەكەن. سوندىقتان دا بۇل كەزەك كۇتتىرمەي شەشىمىن تابۋى ءتيىس ماسەلە.  

كەلەشەك كولىگى

ەلەكترموبيلدەر ءوندىرىسى - بۇكىل الەم بويىنشا اۆتوموبيل ونەركاسىبىنىڭ ەڭ بولاشاعى زور باعىتتارىنىڭ ءبىرى. ەلەكترلى كولىك نارىعى كوپتەگەن شەت مەملەكەتتەردە بىرنەشە جىل بۇرىن دامىپ كەتكەن. ءبىراق ءبىزدىڭ ەلىمىز كولىكتىڭ بۇل ءتۇرىن پايدالانۋعا ەندى عانا بەت بۇرا باستاعانداي. ويتكەنى، بۇل ماسەلە بۇگىندە قوعام اراسىندا ءجيى ايتىلىپ، بيىك مىنبەرلەردە دە ءجيى تالقىلانىپ ءجۇر. نەگىزى، بىزدە اتالمىش كولىكتەر تۋرالى ناسيحات از بولدى. اسىرەسە، ءقازاقتىلدى اۋديتوريادا ەلەكترموبيلدەر تۋرالى اقپارات جوقتىڭ قاسى ەدى. ول ءورىستىلدى جانە ءقازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ اراسىندا ەكولوگيالىق تازا كولىكتەرگە دەگەن ەكى ءتۇرلى ۇستانىم پايدا بولىپ، ناتيجەسىندە بۇل كوزقاراس اتالمىش كولىكتەردىڭ تانىمالدىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. توكپەن قوزعالاتىن تەمىر تۇلپارلاردىڭ قازاقستان نارىعىنا سۇرانىسقا يە بولماۋىنىڭ كەلەسى ءبىر سەبەبى، ونىڭ قۇنىندا ەدى. ماسەلەن، Tesla كولىگىنىڭ باعاسى 30 ملن تەڭگە تۇراتىنى ايتىلادى. بۇل، ارينە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى ءۇشىن قولجەتىمدى باعا ەمەس ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوندىقتان ورتاشا تابىسى بار اعايىننىڭ ءوزى مۇنداي قىمبات اۆتوكولىكتى ساتىپ الۋعا اسا قۇلىقتى بولمادى. وسى سەبەپتەر قاراپايىم تۇرعىندار اراسىندا «ەلەكترلى كولىكتەر قىمبات» دەگەن پىكىر قالىپتاستى.

ساراپشىلار الەمدە Tesla-دان باسقا دا توكپەن جۇرەتىن باعاسى ارزان برەندتەر كوپ ەكەنىن ايتادى. مۇنداعى ارزان دەگەن كولىكتەر ساپاسىز دەگەندى بىلدىرمەيدى. مىنە، وسىنداي پايدالى مالىمەتتەردەن ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ ءبىرازى بەيحابار. سوندىقتان بىزگە ديزەلمەن جانە بەنزينمەن جۇرەتىن كولىكتەردەن ءبىرجولاتا باس تارتىپ، جۋىق ارادا ەلەكتروموبيلدەرگە كوشە سالامىز دەپ ايتۋ قيىن.

بالامالى ترانسپورت ءۇشىن  بار جاعداي جاسالادى

ءقازىر الماتىلىقتاردىڭ كوبى تەمىر تۇلپارلارىن جەڭىل ترانسپورت تۇرلەرىنە اۋىستىرىپ جاتىر. وعان قالا كوشەلەرىندە ساموكات  مىنگەن تۇرعىنداردىڭ كوبەيۋى دالەل. ەۋروپادا بالامالى كولىكتەر ۇيرەنشىكتى ترانسپورت تۇرىنە الدەقاشان اينالىپ ۇلگەرگەن. ءتىپتى، بۇعان مەملەكەتتىك جانە ايماقتىق دارەجەدەگى زاڭدار دا قاراستىرىلعان. ماسەلەن، فرانسيادا ساموكاتتاردىڭ ءجۇرۋ جىلدامدىعى ساعاتىنا 25 شاقىرىمعا دەيىن شەكتەلدى. ال ليتۆادا تەمىر تۇلپاردان باس تارتىپ، ەكولوگيالىق تازا ۆەلوسيپەد، سكۋتەر نەمەسە ساموكاتقا اۋىسقاندارعا ارنايى سۋبسيديا بولىنەدى ەكەن. ال بىزدە العاشقى كەزدەرى ساموكاتتاردىڭ بولاشاعى بار دەگەنگە ەشكىم سەنبەدى. ويتكەنى، بۇل كولىك باسىندا كوپشىلىك ءۇشىن اسا تانىمال بولمادى. سول سەبەپتى، ەشكىم قىزىعۋشىلىق تانىتپادى. ءبىراق ءقازىر ءدال وسى ساموكاتتار ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ ۇلگەردى. ءبىر قيىنى، ساموكاتتار كوبەيگەن سايىن، جول اپاتى، جول ەرەجەلەرىن بۇزۋ سەكىلدى كۇتپەگەن قيىندىقتارعا تاپ بولىپ جاتىرمىز. ءبىر قۋانارلىعى، الماتى قالالىق موبيلدىلىك باسقارماسى وكىلدەرى الداعى 10 جىلدا بالامالى ترانسپورت ءۇشىن بار جاعداي جاسالاتىنىن ايتىپ وتىر. 

دەمەك، الماتىنىڭ ەكولوگياسىنا كولىكتەردىڭ قوسار ۇلەسى زور. ەڭ باستىسى، قاي سالاعا بولماسىن وزگەرىس ەنگىزۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ كوزقاراسىن، بيزنەستىڭ مۇددەلەرىن جانە مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا ءارى ءتيىمدى باعدارلار كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلعانى ءجون.

ءتۇيىن: سونىمەن، الماتى جاڭا ءداۋىر جاڭالىعى سانالاتىن ەكولوگيالىق تازا كولىكتەر – ەلەكتروموبيلدەر كوشىنە ىلەسە الا ما؟ قازىرشە، «جوق» دەپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى، كولىكتىڭ قۇنىن تابىسى از قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى. ەكونوميكاعا دا، ەكولوگياعا دا پايداسى زور كولىكتى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ باي-باعلاندارى عانا ءمىنىپ ءجۇر. ەگەر ولاردىڭ سانى ارتسىن دەسەك، بىزگە، ەڭ الدىمەن، ءتيىستى ينفراقۇرىلىمدى قۇرۋ كەرەك. ال ساراپشىلار ەلەكتروموبيلدەردىڭ قولجەتىمدىلىگى مەملەكەت قولداۋ كورسەتكەن كەزدە عانا ارتاتىنىن ايتىپ وتىر.

ازىرگە الماتىنىڭ اۋاسىن تازارتۋعا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بولسا دا، ەلەكتروبۋس، ەكوبۋس، مەترو، ت.س.س. قوعامدىق كولىكتەر ۇلەس قوسىپ ءجۇر. ەگەر الماتى بيلىگى قالاعا كىرەتىن كولىكتەردى شەكتەپ، ەكولوگيالىق كولىكتەر سانىن ارتتىرسا، بۇل ماسەلە جاقىن بولاشاقتا شەشىمىن تابارى ءسوزسىز. ال ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا قازىرشە ۋاقىت قانا تورەشى.  

تاقىرىپقا وراي. ءتيىمدى كولىك

ەلەكتروموبيل دەگەنىمىز – اككۋمۋلياتور باتارەيالارىنان كۇش الاتىن، ەلەكتروقوزعاعىش ارقىلى قوزعالاتىن كولىك قۇرالى. بۇل كولىكتىڭ ءبىز ءمىنىپ جۇرگەن كولىكتەرگە قاراعاندا ارتىقشىلىقتارى كوپ. ەڭ باستىسى، ولار قورشاعان ورتانى لاستامايدى. توكپەن جۇرەدى، سوندىقتان مۇناي نارىعىنا تاۋەلدى ەمەس. قوزعالىس كەزىندە دىبىسى شىقپايدى. سالىق تولەۋدە جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان.  قاراپايىم كولىكتەردەن تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – بولشەكتەرى از. قوزعالتقىش، باتارەيا، كولىكتىڭ قاڭقاسىنان تۇرادى. سوندىقتان بۇل كولىكتەردى ساپاسىز ەتىپ جاساۋ قيىن. سەبەبى، قوزعالتقىشى ستاندارتتى، باتارەيالارى بىردەي. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت، ەلەكتر كولىكتەر باعاسىنا باتارەيانىڭ كولەمى عانا اسەر ەتەدى. ماسەلەن، Tesla 300–400 شاقىرىم جۇرۋگە قاۋقارلى. ال ماماندار قالا تۇرعىندارىنىڭ كۇنىنە 100 شاقىرىمنان ارتىق جول جۇرمەيتىنىن زەرتتەگەن. وسى جاعىنان قاراعاندا قالالىقتار ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قاشىقتىققا جۇرۋگە جارايتىن ارزانداۋ ەلەكتر كولىگى ءبىز ءمىنىپ جۇرگەن كولىكتەردەن الدەقايدا ءتيىمدى.

شەتەل تاجىريبەسى

ماسەلەن، جۇڭگو ەلى نارىققا بىردەن ارزان ەلەكترموبيلدەردى شىعارعان ەكەن. ناتيجەسىندە باعاسى 3-4 ميلليون تەڭگەنىڭ اينالاسىنداعى كولىك بۇگىندە كورشىلەس ەل  كوشەلەرىندە قاپتاپ ءجۇر. قۋات بەرۋ ستانسالارىنىڭ ءوزى 800 مىڭعا جۋىقتايدى. قىتايلىقتار بۇل جەتىستىكتى مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا جۇزەگە اسىرعان. 

مامان پىكىرى:

جۇماجان جاڭبىروۆ، كولىك سالاسىنىڭ پروفەسسورى. قاي ەلدەن كولىك اكەلىنسە، سول ەلمەن بىرىگىپ ماماندار دايىنداۋ كەرەك

ەكولوگيالىق تازا كولىك سانالاتىن ەلەكترموبيلدەرگە اۋىسۋ ءۇشىن جاڭا ءونىم حالىققا بارلىق جاعىنان ءتيىمدى بولۋى ءتيىس. كەلەشەكتىڭ كولىگىن تۇتىنۋ، ول ارينە دۇرىس. ءبىراق مىناداي ماسەلە بار. ەلەكتروموبيلدەردىڭ اككۋمۋلياتورلارى 8-9 جىلدان كەيىن ۋتيليزاسيالانۋى ءتيىس. ال ونى قالاي جاسايدى؟ وعان ارنايى ورىندار، قوندىرعىلار مەن تەحنولوگيا كەرەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشى، مەن، مىسالى، قىتايدان كەلىپ جاتقان «Wolkcvagen» ەلەكتروموبيلدەرىنىڭ كونسترۋكسياسىن قاراپ، تانىسىپ شىقتىم. ال ەندى وسى كولىكتەردى جوندەيتىن بىزدە سەرۆيس ورتالىقتار بار ما؟ ماماندار قايدا؟ جاقىندا وسى كولىكتەردى بىزگە اكەلىپ جاتقان وكىلدەرمەن سويلەستىم. ولار ءبىزدىڭ قازاقتاردى ۇيرەتكىسى كەلمەيدى، تەك قانا قىتايدىڭ ماماندارى بولۋى كەرەك دەيدى. سوعان قاراعاندا، مۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن پروبلەما بار.

تاعى ءبىر ماسەلە، ءبىز تەمىر تۇلپارلاردى قاي ەلدەن الساق تا، بارلىعىنا تاڭداۋ جاساۋعا ءتيىسپىز. سەبەبى، ەلەكترموبيلدەر قاي جاقتىڭ وندىرىسىنەن شىقسا، سوعان سايكەس سول ەلمەن بىرىگىپ ماماندار دايىنداۋىمىز كەرەك. ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى كوپ. ءتىپتى كولىك جۇرگىزۋشىلەردى دايىنداعاندا، پسيحولوگيالىق فاكتورلار بولادى. قاراپايىم عانا ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. جاقىندا كولىگىمدى ءبىر كورسەيىن دەپ ارنايى كولىك جوندەيتىندەرگە باردىم. بارسام، كولىكتىڭ ارتقى جاعىن سوعىپ العان، جاپ-جاڭا «Wolkcvagen» تۇر ەكەن. نە بولعانىن سۇراسام، سالوننان شىققان بويدا ساتىپ الۋشى ارتقا قاراي جۇرمەك بولىپ، گازعا باسىپ قالعان. ءوزىڭىز بىلەسىز، بىزدەگى كولىكتەردى وتالدىرعاندا گۇرىلدەپ داۋىسى شىعىپ تۇرادى. ال مىنا كولىكتە ونداي دىبىس جوق. سودان قوزعالتقىشتى قوسقاندا، ارتقى قابىرعاعا بارىپ سوعىلعان. كوردىڭىز بە، مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە ۇرىنباس ءۇشىن بىزگە ەلەكترموبيل جۇرگىزەتىندەردى، مەحانيكتەردى وقىتاتىن ارنايى كۋرستار اشۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەر وسىلارعا دايىن بولساق، ارينە،  ەرتە مە، كەش پە ءبىز وسىعان كەلەمىز. ءبىراق بۇل كولىكتەر اۋىلدىق جەردەگى اعايىندار ءۇشىن ءتيىمسىز دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، قالانىڭ وزىندە بۇل كولىكتەرگە ارنالعان سەرۆيس ورتالىقتار جوقتىڭ قاسى. ال اشىپ جاتساق، ۇلكەن جەتىستىك بولماق. 

ءقازىر بايقاساڭىز، الماتىدا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن جۇك كولىكتەرىنەن باستاپ، ەسكىسى بار، جاڭاسى بار كولىكتەر تولىپ ءجۇر. مەنىڭ ويىمشا، كوشەلەرگە ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى اكىمشىلىك مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانۋ كەرەك. سودان كەيىن بارىپ قالعاندارىن رەتتەۋگە بولادى. ماسەلەن، قالادا ءقازىر موپەدتەرگە جۇرۋگە رۇقسات بەرىلدى. ءبىراق ولار جىلت ەتىپ انا جەردەن، مىنا جەردەن شىعا كەلگەندە كولىك جۇرگىزۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپتى بولىپ بارا جاتقانىن مويىندايسىڭ. ەندەشە، قالا كوشەلەرىندەگى ءتارتىپتى جوندەمەي «اسپانداعى ايعا» قول سوزۋدىڭ قاجەتى شامالى. ال بۇل ماسەلەنى جەرگىلىكتى  اكىمدىكتىڭ، قوعامدىق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ قولداۋىمەن زاڭدى تۇرعىدا شەشۋگە ابدەن بولادى.