اراسىندا جاھاندىق يندەكستەر تۋرالى جازىپ تۇرسام دەيمىن. ويتكەنى، يندەكستەر ءار سالاداعى ديناميكانى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەندەنسيانى كورسەتىپ وتىرادى. سونىڭ ىشىنەن قازاقستان تۋرالى دەرەكتەردى دە كورەمىز.
Institute for Economics & Peace (ەكونوميكا جانە بەيبىتشىلىك ينستيتۋتى) جىل سايىن Global Peace Index زەرتتەۋىن جاريالاپ كەلەدى. ياعني، جاھانداعى بەيبىتشىلىك تۋرالى. يندەكس بيىل 17ء-شى رەت جاريالانىپ وتىر. 163 مەملەكەت قامتىلىپ، 23 كورسەتكىش بويىنشا باعالانعان. 163 مەملەكەت دەگەنىڭىز الەم حالقىنىڭ 99،7%-ى. بەيبىتشىلىك دەڭگەيىن زەرتتەۋدە ءار ەلدەگى قوعامدىق قاۋىپسىزدىك؛ ىشكى جانە حالىقارالىق قاقتىعىس؛ ميليتاريزاسيا دەڭگەيىنە نازار اۋدارىلادى.
توعىزىنشى جىل قاتارىنان بەيبىتشىلىك دەڭگەيى تومەندەپ كەلەدى. بيىلعى كورسەتكىش بويىنشا الەم ەلدەرىندەگى بەيبىتشىلىكتىڭ ورتاشا دەڭگەيى 0،42 پايىزعا تومەندەگەن. وتكەن جىلى 84 مەملەكەتتە ول جاقسارسا، 79 ەلدە ناشارلاعان.
زەرتتەۋدە ەۋروپا – الەمدەگى ەڭ بەيبىت ايماق دەلىنگەن. ەڭ بەيبىت ون ەلدىڭ جەتەۋى كارى قۇرلىقتا تۇر. ءبىراق بۇگىنگى ەۋروپانىڭ كۇيى 15 جىل بۇرىنعىداي ەمەس. يسلانديا 2008 جىلدان بەرى الەمدەگى ەڭ بەيبىت ەل دارەجەسىن ساقتاپ كەلەدى. ونىڭ قاتارىندا دانيا، يرلانديا، جاڭا زەلانديا جانە اۆستريا دا بار.
سوڭعى ونجىلدىقتاردا قاقتىعىس وشاعىنا اينالعان ليۆيا، كوت-د'يۆۋار مەن اۋعانستان بەيبىتشىلىككە كوشكەن بەس ەلدىڭ قاتارىنا كىردى.
ال، رەسەي-ۋكراينا كونفليكتىسى – جەر دۇنيەدەگى بەيبىتشىلىكتىڭ بۇزىلۋىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىرعان فاكتور. گايتي، مالي جانە يزرايل دە بەيبىتشىلىك جاعدايى ناشار ەلدىڭ قاتارىندا تۇر.
113 ەلدە اسكەري قىزمەتشى سانى ازايعان، اسكەري شىعىنداردىڭ ورتاشا دەڭگەيى ءجىو-نىڭ 2،04-تەن 1،95 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. دەگەنمەن، اسكەري شىعىننىڭ ءابسوليۋتتى دەڭگەيى ءوسىپ، 2008 جىلدان بەرى ول قىتايدا 180 ميلليارد، اقش-تا 70 ميلليارد، ينديادا 40 ميلليارد اقش دوللارىنا دەيىن جەتتى.
سوڭعى جىلدارى اسكەري ماقساتتا درونداردى قولدانۋ جيىلەگەن. 2018-2022 جىلدارى دروندى قولداناتىن جەكە توپتاردىڭ سانى 2 ەسە، دروننىڭ “قارا باسىنىڭ” سانى 3 ەسەگە جۋىق وسكەن.
قاقتىعىس پەن زورلىق-زومبىلىق ەكونوميكاعا قالاي اسەر ەتەدى؟ 2022 جىلى ونىڭ اسەرى 17،5 ترلن اقش دوللاردى قۇرادى، بۇل الەمدىك ءجىو-نىڭ 12،9%-نا نەمەسە ءبىر ادامعا شاققاندا 2200 اقش دوللارىنا تەڭ بولىپ شىعادى ەكەن. زەرتتەۋگە سايكەس، ۋكرايناداعى سوعىستىڭ ەكونوميكالىق سالدارى 479 پايىزعا نەمەسە 449 ميلليارد اقش دوللارعا جەتكەن. بۇل – بۇكىل جەر-جاھانداعى شىعىننىڭ ەڭ ۇلكەنى، ەكونوميكانى ەسەڭگىرەتكەن اۋىر سوققى.
ينستيتۋت تايۆان بلوكاداعا تۇسكەن جاعدايدا الەم ەكونوميكاسى قانداي كۇي كەشەتىنىن دە زەرتتەپ كورگەن. قۇرلىقتاعى جۇڭگو تايۆاندى “بۇعاتتاسا” العاشقى جىلى الەمدىك ەكونوميكالىق ءوندىرىس كولەمى 2،7 تريلليون دوللارعا تومەندەيدى. بۇنداي جاعدايدا جۇڭگو ەكونوميكاسى 7 پايىزعا، ال تايۆان ەكونوميكاسى شامامەن 40 پايىزعا قىسقارادى. بلوكادا حالىقارالىق كومپيۋتەر مەن ەلەكترونيكا ساۋداسىن ەسەڭگىرەتىپ تاستايدى. بەلەڭ الىپ بارا جاتقان گەوساياسي باسەكە مەن ساياسي تۇراقسىزدىق بەيبىتشىلىكتىڭ احۋالىن ودان ارى ناشارلاتۋى ىقتيمال.
جاھانداعى بەيبىتشىلىكتىڭ بەتالىسىنان ءتۇيىپ العان تۇستارىم وسى.