قازاقتا «ەڭبەك ەتسەڭ – ەمەرسىڭ» دەگەن ماقال-ماتەل بار. ءداپ بۇگىنگى زامانعا قاراتا ايتىلعانداي.
دامىعان ەلدەرگە نازار اۋدارساق، ءبارى ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە كوپ كوڭىل بولگەن. ءوزى ادام بالاسىنا ءۇش نارسە عانا قاجەت كورىنەدى. ولار: ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، باسپانا. وسى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى ەكونوميست ءۇلەس ماديارۇلىمەن تىلدەستىك.
دامىعان ەلدەردەن ۇيرەنەيىك
– ءادىل قوعام دەگەنىمىز نە؟
– بۇل فيلوسوفيالىق ءھام جالپى سۇراق. البەتتە، ماعىنالى ءسوز. بىزدىڭشە، ءادىل قوعام – ەلدىڭ بارلىق سالادا وركەندەپ ءوسىپ، قانات جايۋى.
مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقىنا ارناعان كەزەكتى جولداۋىندا ءبىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەردى قاۋزاپ ءوتتى. ناقتى تاپسىرمالار بەردى. وڭدەۋشى ونەركاسىپتى قولعا الۋ تۋرالى جاقسى باستامالار كوتەردى. شىنىندا، پايدالى قازبالار ماڭگى بولا بەرمەيدى. 30-40 جىل بولا ما، ءتۇبى سارقىلادى. بۇل دۇنيەدە ماڭگى باقي ەشتەڭە جوق. جەر استى بايلىقتارى سارقىلادى ەكەن دەپ، قاراپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. بارىنشا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداي بەرەيىك. بىرەۋ ءجىپ ءيىرىپ، كيىم تىكسە، ەندىگىسى ءتورت تۇلىكتى تۇلەتىپ ەت، ءسۇت ونىمدەرىن شىعارسا، كەلەسىسى ساپالى ۇيلەر سالسا، ودان ارتىق نە كەرەك؟! مىنە، بۇل ءاربىر جانعا ەڭ قاجەت نارسەلەر.
ءبىز ۇنەمى مىسالعا ايتاتىن جاپونيادا تابيعي رەسۋرستار نەكەن-ساياق. مۇلدەم جوق دەسەك تە، ارتىق ايتپاعاندىق بولار. ەڭ باستى ءتورت ارالدان قۇرالعان، جان-جاعى مۇحيتپەن شەكتەلگەن. سوعان قاراماستان، مىقتى ادامداردىڭ كەرەمەت يدەيالارىن پايدالانا ءبىلدى. يمپورتتى ازايتتى، ەكسپورتتى كوبەيتتى. عىلىمي تەحنولوگيالىق پروگرەستى نىقتاپ قولعا الدى. الەمدەگى اۆتوموبيل ءوندىرىسى، سمارت تەحنيكا، ەلەكترونيكا – ءبارى-بارىنىڭ اۆتورى جاپوندىقتار. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق مەنتاليتەتىن ساقتاپ، بالا باليعات جاسىنا جەتكەنشە ءوز ءدىلىن، ءتىلىن بويىنا ءسىڭىرىپ وتىر. كۇنشىعىس ەلىنە تاڭدانباسقا شارا جوق.
اراب ەلدەرىن ءجيى ايتامىز، قىزىعامىز. قىزىقپاۋعا قويمايدى عوي. اراب توپىراعىندا وتكەن 1950 جىلدارى مۇناي تابىلدى. 1980 جىلدارى مۇنايدى وندىرە باستادى. وعان دەيىن حالقىنىڭ جاعدايى مۇشكىل-تۇعىن. ىشەرگە اسى، كيەرگە كيىمى بولماعاندار قاتارى جەتەرلىك ەدى. الايدا، سول ەلدىڭ باسشىلارى وتە اقىلمەن ءىس باستادى. وسى كۇنى ۇدايى ايتىلاتىن «مۇنايدى جاراتقاننىڭ بەرگەنى» دەپ سانادى. وسى ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن العا تارتتى. تەك حالىققا پايداسى تيەتىن ىسپەن شۇعىلداندى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، ساۋد ارابياسىندا دۋباي، ابۋ-دابي، ەر-رياد سياقتى عاجايىپ شاھارلار دۇنيەگە كەلدى.
بۇل مەگاپوليستەر شىعىس ازيانىڭ قارجى-ينۆەستيسيالىق ورتالىقتارىنا اينالدى. تۋريزم تەز قارقىن الدى. التىن بارلاندى، بيداي ءوسىرۋ تەحنولوگياسى يگەرىلدى. بىلايشا ايتقاندا، قۋ دالانى جايناتىپ، كوركەيتتى. ءوز باسىم دۋبايدا بولدىم. كوپ دۇنيەسىنە تامسانىپ قايتتىم. ءوزىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى وتە اۋقاتتى تۇرادى ەكەن. ارابتار باسشىلىق، مەنەدجەرلىك قىزمەتتەردە ىستەيدى. ولار ەليتالى ۇيلەردە جاسايدى. قىمبات كولىكتەر تىزگىندەيدى. ايلىق-تابىستارى جوعارى. ارابتىڭ دارەجەسى ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرىلەدى ءارى دەڭگەيى جوعارى سانالادى. ۇيلەردىڭ ءوزى رەت-رەتىمەن، زاماناۋي فورماتتا ساپالى سالىنعان. ءتىپتى، شەتكەرى اۋداندارىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ باسپاناسى ەشكىمنەن كەم ەمەس. ادال كاسىپپەن شۇعىلدانىپ، ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك مول. ءبىراق پاكىستان، ءۇندىستان سياقتى، ت.ب. اينالاسىنداعى ەلدەردەن كەلىپ ميگرانت بولىپ ىستەيتىندەر دە بارشىلىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جەردىڭ جۇماعى دەرسىز. وسىنشاما جەتىستىككە 40 جىلدا جەتتى. بىزگە ۇيرەنەر جاقسى تۇستارى جەتەرلىك.
جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. 1،5 ميللياردقا جۋىقتاعان قىتايلىقتاردىڭ شىعارمايتىن ءونىمى، جاسايمىن بۇيىمى جوق شىعار. ساۋدا-ساتتىققا وتە بەيىم. حالقى ەڭبەكقور. باياعىدا ايتاتىن، ولار دۇنيەجۇزىنىڭ 8ء-شى ەكونوميكاسى بولىپ قوسىلۋدى دىتتەيدى دەپ. بالكىم، وسىنداي قارقىنمەن جىلجي بەرسە، ودان دا جوعارىلاپ كەتەر. قىتايلار ءونىمدى ساپالى، ورتا، ساپاسى تومەن قىلىپ جاسايتىن كورىنەدى. ارينە، باسەكەلەستىك نارىق بولعان سوڭ، اركىم ءوزىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي ساۋدالاسادى. قىتايدا ەكونوميكاعا قاتتى كۇش سالادى. كاپيتاليزمنىڭ بارلىق قىر-سىرىن مەڭگەرىپ الدى. ءوزىنىڭ سان مىڭداعان جىلدان بەرگى، كونفۋسيي، لاو سزى سياقتى عۇلامالارى سالعان جولدان تايمادى. پاراقورلار اتۋ جازاسىنا دەيىن كەسىلەدى. ادەت-عۇرپىن ساقتادى. جاھاندانۋ ۇردىسىنە جۇتىلماي كەلەدى. باعامداي كەلسەك، اسپاناستى ەلىنىڭ ونەگەلى جاقتارى كوزگە ۇرىپ، مەنمۇندالاپ تۇر.
وسى سالىستىرۋلاردى تەككە ايتپادىق. ءاربىر دامىعان دەرجاۆا ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەرگە بارعان. ۇلكەن اۋقىمدى رەفورمالار جاساي بىلگەن. مەيلىنشە دەفولتقا ۇشىراماي، پايداعا كەنەلۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ وتىرعان. بيزنەستىڭ وركەندەۋىنە جول اشقان. ءاربىر كاسىپورىننىڭ جاندانۋىنا اتسالىسقان. ءىس باستاعان ادامنىڭ كاسىبىن تارتىپ الماعان. وسىنداي جاقسى ىستەر نەبارى 30–40 جىلدا العا شىعىپ كەتۋگە سەپتەسكەن. قازاق ەلى جوعارىدا ايتىلعان وي-پىكىرلەر مەن ۇسىنىستاردى مىقتاپ قولعا الىپ، ءار قازاق ءبىرىن-بىرى قولداپ، ءىستى ونىكتىرسە، ءسوزسىز وركەندەيمىز. بۇعان باس قاتىراتىن ماتەماتيكالىق ەسەپ-قيساپ كەرەك ەمەس. بۇنى جۇرتقا تۇسىنىكتى اريفمەتيكالىق دامۋ پروگرەسى دەسەك، تۋرا بولار. ءبىز ارمانداعان ادىلەتتى قازاقستان – وسى، وسىنداي قاراپايىم ەتاپتاردان وتە بىلسە، ءىس جۇزىندە ءادىل قوعام ورنايدى.
– ينفلياسيانى قالاي تەجەيمىز؟
– بۇل ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك ماسەلە. مۇنى شەشۋدىڭ جولدارى بار. ول تۋرالى الگىندە سالىستىرمالى تۇردە ايتىپ وتتىك. ەندى سونىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ ايتالىق. ينفلياسيا – وڭدەۋشى ونەركاسىپتى قولعا العاندا تومەندەيدى. بۇل قارجىگەرلەردىڭ ۇنەمى ايتاتىن دايەكتەرى.
ءقازىر قازاقستانعا ءسۇت، قايماق، ماي ونىمدەرى قىرعىز، بەلارۋستەن تاسىمالدانادى. جانار-جاعارمايدىڭ ءبىراز بولىگى رەسەيدەن اكەلىنەدى. بارشا پلاستيكالىق زاتتار قىتايدان كەلەدى. دارى-دارمەككە دەيىن سىرتتان تاسيمىز. بۇل ايتىلعاندار يمپورتتىڭ ءبىر پاراسى عانا. ەگەر ءوز اس-اۋقاتىمىز وزىمىزدە وندىرىلسە، بيدايدى توننالاپ ساتقانشا، نان ونىمدەرىن شىعارساق، ايران، قۇرت – بارشاسىن وزىمىزگە قولجەتىمدى ەتسەك، بولادى عوي. قازاق برەندىمەن ەلىمىزدىڭ ىشكى نارىعىنا تەمىر تۇلپاردى كوپتەپ شىعارساق ەكەن. ەڭ باستىسى، كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ ساپاسىنا باسا نازار اۋدارايىق. حالىقتان تۇسەتىن تالاپ-تىلەكتەردى دۇرىستاپ قارايىق.
بىزدە بايلار بايىپ، كەدەيلەر كەدەيشىلىك شەگىنەن شىعا الماي جاتىر. ەل-جۇرتتى يپوتەكا، كرەديت قىسىپ بارادى. پايىزدارى تىم كوپ. قارىزدى وتەيىن دەپ ازاماتتار دەنساۋلىقتان ايىرىلىپ جاتىر. حالىققا جاردەم بەرۋ كەرەك. ويتكەنى، حالىقتىڭ ەسەبىنەن تۇسەتىن بيۋدجەتتىك تۇسىمدەر ەلدىڭ الەۋمەتتىك احۋالىن رەتتەۋگە باعىتتالۋى ءتيىس. تەڭگەنىڭ قۇنى ارتسىن دەسەك، زاۋىت، فابريكا، سەحتار اشۋ قاجەت. مۇمكىندىگىنشە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانايىق. قازاقستاندا ءارتۇرلى بۇيىم شىعارىلسا، رەسەي مەن قىتايدىڭ نارىعىنا وتكىزە الامىز. ورتالىق ازيادا الىس-بەرىستى ارتتىرىپ، قارجىلىق الەۋەتىمىزدى رەتتەي بەرگەن دۇرىس. سوندا ينفلياسيا دەڭگەيى 1،5-2 ەسەگە دەيىن ازايادى.
«عالىمنىڭ حاتى، جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى»
– باي دەگەنىمىز كىم؟
– ول قوعامعا شاراپاتتى ادام. اۋەلى ءوزىنىڭ جاقىندارىنىڭ جاعدايىن جاساسا، سودان كەيىن وزگەلەرگە دە قول ۇشىن بەرە الادى. ەشكىمگە ەشتەڭە بەرمەيتىن، شىق بەرمەس شىعايباي بولسا، ونداي دۇنيەقوڭىز كىمگە كەرەك؟!
دۇنيە جيعان ءبىر بولەك. سونى ۇقساتا بىلگەن – ناعىز قازاقي ادام. بايلىقتى ەشكىم باسقا عالامشاردان كوتەرىپ اكەلمەدى. ونى حالىقتىڭ اراسىنان جينادى. بەلگىلى ءبىر مولشەردەن اسىپ-تاسىعاننان كەيىن ەلمەن بولىسكەن ابزالىراق. نەگىزى، مەسەنات جاندار بار. ولاردىڭ سانى ارتۋى كەرەك. كەيدە ويلايمىن، نەگە جاقسىلىق جاساۋدان جارىسپاسقا؟! ءبارىبىر، جيعان-تەرگەن بۇل دۇنيەدە قالادى. ەشكىم و دۇنيەگە بايلىعىن ارقالاپ وتە المايدى. مۇمكىندىگىنشە حالىققا جاردەمدەسكەن ءجون. سەبەبى ، «عالىمنىڭ حاتى، جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى».
ەلدە ورتا تاپ قالىپتاسسا، جاقسى بولار ەدى. نەسيەسىز ءۇي، كرەديتسىز كولىك، ورتا كاسىپتەن ءناسىپ تاۋىپ وتىرسا، قانداي كەرەمەت. سول كۇنگە جەتۋ ءۇشىن ءىلتيپاتتى ىستەردى، الەۋەتتى ادامداردىڭ ەڭبەك-كۇشىن، وي-قابىلەتىن پايدالانايىق.
كەزىندە قازاقتىڭ بايلارى ءبىر-بىر اۋىلدى ۇستاپ، سول ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەلەپ-ەسكەرىپ وتىردى. بۇنداي يگى ءىس تاريحىمىزدا سايراپ جاتىر.
مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ كەرەك
– قوعامنىڭ الەۋمەتتىك دامۋ باعىتى قالاي؟
– ءبىز كۇندە جۇمىسقا كەلەمىز. كوبىنە كولىگىمدى مومىش ۇلى بەكەتىنە قالدىرامىن. مەترومەن «اباي» ستانساسىنا دەيىن كەلەمىن. سوندا ادامدارعا قايران قالامىن. جاستار جاعى ۇلكەندەرگە ورىن بەرە قويمايدى. جاپ-جاس بولىپ قۇلاعىنا قۇلاققاپ ءىلىپ، ەستىمەگەن، كورمەگەندەي كەيىپ تانىتادى. ەگدە كىسىلەر دە وزىنە ورىن بەرگەنگە راقمەت ايتپاي، قۇددى ءبىر مىندەت سياقتى قارايدى. سوسىن تاتۋاج جاساپ، ۇلدار قۇلاعىنا سىرعا تاعىپ، قىزدار اۋرەتتى مۇشەسىن اشىپ جۇرمەسە ەكەن. بۇنى ايتپايىن دەسەڭ، بولماي بارا جاتىر. ۇرپاق تاربيەسىمەن بۇگىن اينالىسپاساق، ەرتەڭ كەش بولادى-اۋ!
بالالارىمىزدى بالاباقشا، مەكتەپكە اپارامىز. سوندا جاس اتا-انالار بالاسىن سونشا وبەكتەيدى. ەسىكتىڭ الدىنا دەيىن كولىگىمەن جەتكىزۋگە تىرىسادى. سوسىن كەپتەلىس باستالادى. ءسويتىپ، جۇمىسقا باراتىن ۋاقىتتى ءوزىمىز جوعالتامىز. جولدا جاعا جىرتىسپايىق. اسىعىپ-اپتىعىپ ءبىر بالەگە دۋشار بولسا، ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى. ۇرىس-كەرىس، ايعاي-شۋ بىزگە جات قىلىق. وسىندايدىڭ بارشاسى تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىنەن شىعادى. مادەنيەتتى ادام كەز كەلگەن قيىنشىلىقتى ەڭسەرەدى.
ءبىر جولى ىسساپارمەن تۇركيانىڭ انكارا استاناسىندا بولدىق. انكارا حادجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سول كەزدەگى رەكتورى جانە ەلشىسىمەن جولىقتىق. پرەزيدەنت سارايىنا دا باردىق. تۇرىك باۋىرلار قۇشاق جايا قارسى الدى. عىلىمعا اسا كوڭىل بولەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، عالىم، ۇستاز، دارىگەر ءقادىرلى ماماندىق ەكەن. ءبىز سول باياعى Scopus پروبلەماسى جايلى سويلەستىك، عىلىم تۋرالى پىكىرلەر الماستىق. سوندا ءبىزدىڭ قازاق دەلەگاسياسىن وزدەرىنىڭ مەيرامحانالارىندا كۇتتى. ولار قانشا قوناققا ىڭعايلى جاساعانمەن، داستارحاندى قازاقتاي ەتىپ جايناتۋدى بىزدەن اسىرا المايتىنىن ايتتى. مۇنداعى ويىمىز، ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسى جاقسى بولسا، ەندىگىسىنىڭ كوڭىلى دارحان بولاتىنىن اڭعاردىق.
قازاقي ۇرپاق قالىپتاسسا ەكەن
– ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ جولدارى قانداي؟
– بۇل دا تىكەلەي ۇرپاق تاربيەسىنە تىرەلەدى. بۇگىنگى جاسوسپىرىمدەر ءالسىز، ءالجۋاز سياقتى. قالادا وسكەن بالالاردى ۋايىمدايمىز. بالا سىرتقا شىعىپ وينامايتىن بولىپ بارادى. قولىنداعى سمارتفونداردان باس كوتەرمەيدى. ينتەرنەتتى ءبىر ءسات اجىراتساڭ، اشۋلانىپ، قاباعىن ءتۇيىپ شىعادى. ەرتەڭ ول بالا 40 جاسقا جەتىپ ەسەيگەندە، قوعامعا قاجەتسىز بولىپ قالماسا جارار ەدى. وسىنداي بۋىن كوپ قالىپتاسسا، ەشتەڭەگە ەبى جوق، قولىنان ءىس كەلمەيتىندەر قاپتايدى.
بىردە بۋحگالتەرىمىز كەلىپ، كەڭسەدەگى ءقازاقۇي، جايلاۋ، اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى بەينەلەنگەن كارتيناعا كوزى ءتۇستى. ءبىراز دۇنيەنى ەسىنە الدى. سوندا اكەسى بالا كۇنىندە اۋىلعا ءجيى ەرتىپ اپارىپ تۇرىپتى. سونىڭ ءمانىن ەندى ءتۇسىنىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدىڭ اكەيدە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات ەدى. تارازدا اۋلادا ورىسشا ويناپ وستىك. ءبىراق اتا-انامىز ءارقاشان قازاقشا تىلدەسەتىن. ءسالت-داستۇردى ساقتايتىن. كەيدە ورىسشا سويلەسەم، ءۇنسىز جاۋاپ بەرمەي قوياتىن. ۇدايى اۋىلعا بارىپ، اعايىنداردان قول ۇزبەدىك. اكە-شەشەمىزگە اۋىلدان توپىراق بۇيىرىپتى. ءومىر باقي الماتى، تاراز سىندى قالادا تۇرسا دا، ءبىزدى تۋعان-تۋىستارعا جىبەرەتىن. ءوز باسىم اكە ءقادىرىن 30 جاسقا تاياعاندا تۇسىنە باستادىم. ءقازىر 15 جاسار ۇلىمدى اۋىلعا ەرتىپ، تۋىسقاندارمەن ارالاستىرىپ جۇرەمىن. حالقىمىزدىڭ «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەنى وسى شىعار. ەگەر تىرلىككە ەپتى، سانالى ۇرپاق تاربيەلەسەك، ەڭبەك ونىمدىلىگى ءسوزسىز ارتادى. سونداي-اق، ويلاعاندارىمىزدى تەزدەتىپ ىسكە اسىرا الامىز.
– ۇلكەن راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي.