مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان شىعارمالار
«سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» تريلوگياسىنىڭ التىن وزەگى – ۇلتتىق رۋح، ازاتتىق ايبىنى، بوستاندىق بەينەسى
ۇلتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قولىنا اق تۋ الىپ، اق ساۋىت كيىپ، اقبوز اتقا مىنگەن كەنەسارى بەينەسى «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگياسىندا كەسەك سومدالعان ەكەن.
حان كەنە باستاعان ۇلت-ازاتتىق مايداننىڭ جەتىسۋ مەن ىلە الاتاۋى ەتەگىندەگى كەزەڭى – قالامگەرلەرىمىزدىڭ وڭ جامباسىنا كەلە قويماعان تاقىرىپ. بۇل – ون جىلعا سوزىلعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە تايانعان تۇسى بولاتىن. تاعدىر-تالەيى كۇردەلى، تىم قاتىگەز حاننىڭ قاتاڭ مىنەزى مەن قاھارلى سۇسى جانىنا وڭاي-وسپاق جاندى جاقىنداتپايتىنى دا راس. سودان دا شىعار، ايتەۋىر ۇزاق جىلدار ەشكىم اتتاپ باسپادى. ءىلياس ەسەنبەرلين دە «قاھارىن» باتىس پەن ورتالىق وڭىرلەردىڭ شەگىندەگى ارپالىسپەن اياقتاعان ەدى. الايدا، قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىنداعى ءحىح عاسىردا ورىن العان تراگەديالىق وقيعا، كەۋدەمىزدە دىق بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس.
ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان رومان-تريلوگيامەن تانىسقاندا بايقاعانىمىز، حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرىن، كەشكەن ميحناتىن كەڭ كولەمدە قامتىعان ەكەن. وندا قارشاداي بوزبالا كەنەسارىدان ايبىندى تۇلعاعا اينالعان، ارىستاننىڭ ابادانىنداي اتپال كەنەسارىنىڭ اجال قۇشاتىنىنا دەيىن جانە ودان كەيىنگى داۋىرلەر باياندالادى. ءۇش تومدىقتى بىرىكتىرىپ تۇرعان باستى التىن وزەك – ۇلتتىق رۋح، ازاتتىق ايبىنى، بوستاندىق بەينەسى. اۋەلگى ابىلاي حاننان باستاپ، كەشەگى ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارقاۋىنا اينالىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دەيىن جەتكەن ولمەس-سەمبەس قايسار رۋح. جالپى، باتىر دا اڭعال، دارحان قازاق حالقىن ازاتتىق رۋحى اداستىرماي الىپ كەلە جاتقانى سيپاتتالعان. ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باس قاھارمانى باتىر دا ەمەس، اقىن دا ەمەس، تۇتاس ءبىر ەلدىڭ حانى – كەنەسارى. باسقىنشىلىققا قارسى حالىق بولىپ جۇرگىزگەن حان كەنە باستاعان مايدان، حاننىڭ باسى شابىلعاننان كەيىن دە توقتامادى. ونىڭ ءدۇبىرى سونا-اۋ پەتەربوردا وتىرعان يمپەراتوردىڭ تىزەسىن دىرىلدەتتى.
كەڭەستىك ساياساتتىڭ ىقپالى ءجۇرىپ، كولەڭكەسى تۇسكەن كەڭىستىكتە تورتكۇل دۇنيە تانىعان كلاسسيكتەردىڭ ءوزى قالام تارتپاعان، تارتسا دا، تەك جاعىمسىز جاعىنان كورسەتكەن تاريحي تۇلعالار بولدى. جابىق تاقىرىپقا اينالعان ونداي قاھارماندار، كەرىسىنشە، حالىقتىڭ سۇيىكتىلەرى ەدى. يدەولوگيانىڭ يىنىمەن سولار جايلى تەرىس سويلەپ، ادەبي داڭقىنا داق ءتۇسىرىپ الاتىن جايلار ۇشىراستى. سونداي شەتىن تاقىرىپ – كەنەسارى حان جانە ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى.
كەنەسارىنى بار بولمىس-بىتىمىمەن تۇڭعىش كوركەم كەيىپكەرگە اينالدىرعان جازۋشى – فرانسۋزدىڭ قالامگەرى جيۋل ۆەرن. كوبىنە فانتاستيكالىق شىم-شىتىرىق وقيعالار تاريحىن جازاتىن تانىمال قالامگەردى قىزىقتىرعان دۇنيە، كەنەسارىنىڭ ساداق، قىلىشپەن عانا ءجۇرىپ، زەڭبىرەك سۇيرەتىپ، مىلتىق اسىنعان ورىس اسكەرىن بىقپىرت تيگەندەي جاسايتىنى بولسا كەرەك. ءتىپتى، كەيىپكەرىنىڭ اتىن دا وزگەرتپەي كەنەسارى دەپ الدى. «كۇللى ءسىبىردى باسىپ الىپ، ورىس يمپەرياسىن دىردەكتەتكەن تاتار حانى كەنەسارى» دەپ باستايدى رومانىن. الايدا، بۇعان شۇعىل تۇردە رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ارالاسىپ، ورتاعا ءتۇبى تۇرىك ورىس جازۋشىسى تۋرگەنيەۆتى قاتىستىرىپ، ول پاريجدەگى ارىپتەستەرىمەن ءباتۋالاسىپ، كەيىپكەردىڭ ەسىم-سويىن وزگەرتەدى. كەنەسارى – فەوفان بولىپ شىعادى.
ءسويتىپ، كەشەگى كۇنگە دەيىن «جابىق تاقىرىپ» بولىپ كەلىپ، ءقازىر «شەتىن تاقىرىپقا» اينالعان دۇنيە ءحىح عاسىردا دەموكراتياشىل ەۋروپانىڭ وزىندە دە وسىلايشا اۋىزدىقتالعان ەدى.
جازۋشى ادىلبەك ىبىرايىم ۇلىنىڭ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» تريلوگياسىنىڭ كەيىپكەرى – سول، اتاقتى كەنەسارى حان. ول عۇمىر كەشكەن تۇستاعى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك احۋالدىڭ قۇبىلمالىلىعىنان ءومىرىنىڭ قايشىلىعى مول، تاعدىرى اۋىر بولدى. تريلوگيادا العاش رەت كوركەم ادەبيەت كەڭىستىگىندە كەنەسارى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى دەپ باعالانادى.
ادىلبەك ىبىرايىم ۇلى سەكسەن سەگىز ءتۇرلى قۇبىلىپ تۇرعان دەرەكتەردى ەكشەي كەلىپ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» تريلوگياسىندا كەنەسارىنىڭ تاريحتا قانداي جۇك ارقالاعانىن، حالىققا نەسىمەن جاعىپ، قاي ىسىمەن اتى شىققانىن شىعارماشىلىق قۇلشىنىسپەن جازعان.
ءبىرىنشى كىتاپ – «ارلاننىڭ ازۋى». ايىر قالپاقتى اعايىن قازاق حانىنىڭ باسىن العانىمەن قويماي، كەنەسارىنىڭ باۋىرى، ابىلايدىڭ شوبەرەسى، البان-سۋاننىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنى ورمانبەت ماناپ اناسىنىڭ اسىنا شاقىرادى. تەزەك تورە اسقا بارماسا دا بولار ەدى عوي. بارعانى – تاريحي شىندىق.
تريلوگيادان ءسۇيىنبايدىڭ قاتاعانمەن اتاقتى ايتىسىندا ەكى ەل اراسىنداعى اقيقاتتار ايتىلاتىنىن باعامدايمىز. قىرعىز اقىنى كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ باسىن شاپقاندارىن ماقتان كورەدى. قالامگەر اقتاڭگەرلەردىڭ ءسوز ساپتاستارىنا قاراي ىلگەرگى تاريحقا شەگىنىس جاساپ، قوس ەلگە ورتاق جايتتار اسەرلى بەينەلەنەدى. وندا ايىر قالپاق اعايىننىڭ قازاق ساربازدارىنىڭ باسىنان مۇنارا تۇرعىزعانى دا سىرت قالمايدى. ۇلت اراسىنا ارازدىق تۋعىزۋ ەمەس، اتاققۇمار سۇلتاندار، بەدەلدى بيلەردىڭ ورىس شەنى مەن لاۋازىمىنا مالدانىپ، ارسىزدىقپەن، قياناتپەن قىزمەت ەتكەندەرى اسەرلى ءتىل بوياۋىمەن جەتكىزەدى.
ەكىنشى كىتاپ – «سەرت». قارشادايىنان اعالارى سارجان مەن ەسەنگەلدىنىڭ سوڭىنان ىلەسكەن، باسقىنشى جۇرتقا قارسى شايقاس كورگەن، ازاتتىق مۇراتىن بوزبالا ۋاقىتىنان بويىنا تۇتقان كەنەسارى قوس اعاسى وزبەكتەردىڭ قولىنان قاراۋلىقپەن ولگەننەن كەيىن، اتقا قونۋىنان باستالادى. قاسىم تورە «ەندىگى التى الاشتىڭ الدىنا شىعاتىن كەزەك – سەنىكى، كەنەسارى! جاي قولىڭدى، اكەلىك باتامدى بەرەمىن!» دەيدى. باتاسىن بەرىپ بەلىندەگى ساپىسىن كىسەسىمەن ۇسىنادى. ساپىنى قىنىنان سۋىرىپ الىپ، ماڭدايىنا باسىپ، جۇزىنەن سۇيەدى. اكەسىنە قاراپ «وسى وت پەن سۋعا سۋارىلعان الماستىڭ جۇزىمەن قاس جاۋلارىمدى اياماي باۋىزداۋعا انت ەتەمىن!» دەيدى.
ءسويتىپ، ابىلاي حاننىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى بىتىسپەس كۇرەسكە تۇسەدى.
شىعارمانىڭ كەڭ تىنىسى وسى ەكىنشى كىتاپتا جاقسى اشىلعان. ۇلكەن ەڭبەك ەكەنىن وقىرمانعا مويىنداتادى. ۇلتتىڭ تاريحىن، تاريحي ادامداردىڭ پاراساتتى بەينەسىن تولىققاندى شىعارعان. ارپالىسقان تالاس-تارتىس، دۇلەي، وزبىر كەزەڭنىڭ جاي شىندىعىنان كوركەم شىندىقتى سومداعان. كەر زامان دەيمىز بە، سۇم زامان دەيمىز بە، سونىڭ ساياسي الەۋمەتتىك كەسكىنىنەن كەرەمەت كارتينا جاساعان. كەنەسارىنىڭ باتىر بولايىن دەگەن اتقا يە بولۋ ءۇشىن كۇرەسپەگەنىن، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان ەر ەكەنىن بۇگىنگى وقىرمان جۇرەگىنە جەتكىزەدى. ۇلت-ازاتتىق باعىتتى كوكسەگەن، وتارشىلدىق بۇعاۋدى بۇزۋدىڭ جولىنداعى، مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلعان ءىرى قايراتكەر ەكەنىنە سەندىرەدى.
ءۇشىنشى كىتاپ – «رۋح». حان كەنە اجال الدىنداعى اقتىق ساتتە «قىلشا موينىم سەمسەردىڭ جۇزىندە تۇرعاندا سەرت ەتەم، ورىندالماعان ارمانىم – ۇرپاعىما امانات! سولار رۋحىمدى قايتا تىرىلتەدى، باسقىنشىلىققا قارسى كۇرەسىمدى قايتا جالعاستىرادى! قازاقتى وسال جۇرت دەمەڭدەر، جاۋىن الماي قويمايدى! حان كەنە قۇلاسا دا، قازاقتىڭ تۋى جىعىلمايدى! قازاق ءتۇبى تاۋەلسىزدىگىن الادى!» دەيدى قالىڭ جاۋى مەن دۇشپاندارىنىڭ الدىندا. مىنە، اتا-بابادان كەلە جاتقان اسىل مۇراتتى تۋ ەتكەن كەنەسارىنىڭ ۇلدارى اتقا قوندى. ەندىگى حالىقتىق مايداندى ۇلى سىزدىق سۇلتان جالعاستىردى. مۇندا دا وتارشىل ورىسيانىڭ باسقىنشى ارەكەتىنە قارسى كەسكىلەسكەن سۇرگىن سوعىس سۋرەتتەلەدى. اتا-بابا اماناتى مەن پەرزەنت پارىزى، قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىعى باياندالادى.
ومىردەن وتەر الدىنداعى حان كەنەنىڭ تاۋەلسىزدىك جونىندەگى ۇرپاعىنا قالدىرعان اماناتى – ازاتتىقتىڭ اق تۋىنا اينالدى، سونبەس الاۋعا ۇلاستى. ونىڭ «ۇرپاعىما امانات» دەگەندەگى «ۇرپاق» ءوز كىندىگىنەن ورگەن ءۇرىم-بۇتاعى عانا ەمەس، ۇلى قازاق حالقىنىڭ كەلەشەك كەمەل ۇرپاعى ەدى. سول امانات، كيە، سەرت، رۋح ءبىزدى اسقاق بيىكتەرگە الىپ كەلە جاتىر.
«سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگياسىن وقي وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ ازاپتى تاعدىرىنا جانىڭ اۋىرادى، وتكەلەكتىڭ بارىنەن وتكەن قايسارلىعىنا رۋحتاناسىڭ. شىعارمادا تاۋەلسىزدىك پەن ازاتتىقتىڭ اۋراسى اسپانداپ تۇر. ەگەمەندىك تاڭىمەن رۋحتاس ەڭبەكتەر دايىقتى باعالانعانى ءجون. ۇلتىمىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتى كوكسەگەن كەنەسارى حاننىڭ اماناتىنا ادال بولۋ – پارىزىمىز.