قازاق تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭ!
شەجىرەلى تاريح
پاتشا زامانى تۇسىندا جۇرگىزىلگەن ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمالارعا قارسى قازاق دالاسىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرلىستەر بولدى. بۇل ۇدەرىستىڭ XIX عاسىردا كۇشەيە تۇسكەندىگى بارشامىزعا ءمالىم. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقى كوپتەگەن سىندارلى وقيعالاردى باسىنان كەشكەن ەدى. سول ۋاقىتتاردا قازاقستان تەرريتورياسىندا جەرگىلىكتى قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحىن، فولكلورىن مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن، ءسالت-داستۇرىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى زور. بۇل ماقالادا قازاق جەرىن ساقتاۋدى ماقسات ەتكەن اتا-بابالارىمىز بەن داڭقتى قولباسشى، سوڭعى حان «كەنەسارى-ناۋرىزباي» تاريحي شىندىعى باياندالادى. عىلىمي ماقالانىڭ ماقساتى – باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىن تاريحى مەن فولكلورى جاعىنان زەرتتەۋ. وسى ماقالادا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ اراسىنداعى وقيعا ايتىلادى. سونىمەن قاتار سول داۋىردەگى اقىن-جىراۋلاردىڭ، جىرشىلاردىڭ، ايتۋشىلاردىڭ، جەتكىزۋشىلەردىڭ جىرلارى تۋرالى مالىمەتتەردى تالداۋ بولىپ تابىلادى.
قازاقستان اۋماعىندا كوپتەگەن تاريحي وقيعالار وتكەن. تۇران دالانى ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ، سان مىڭداعان جىلداردان بەرى مەكەن ەتكەن حالىقتار بولعان. بەرتىن كەلە اتا-بابالارىمىزدىڭ باسىنا سىندارلى كەزدەر تۋدى. ول - XIX عاسىرداعى پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلىستەر. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ تۇپكى نەگىزگى سەبەبى بار. قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان بەكىنىستەر سالىپ، كوشپەندىلەردىڭ مالىنىڭ جايىلىمدىق جەرلەرىن تارىلتا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل اشۋعا مىنە باستادى. بۇلاي دەۋىمىزگە بىرنەشە سەبەپتەر كەلتىرۋگە بولادى. ءوزىنىڭ اتاقونىس مەكەنىنەن ايرىلىپ، وزگەگەنىڭ قولىنا قاراۋدى ءجون ساناماعان. وتارلاۋشى يمپەريانىڭ ساياساتى قاشاننان بەلگىلى. ولار ەڭ اۋەلى بەكىنىستەر مەن قالالار سالا باستايدى. ارتىنان ساياسي تۇتقىننان باستاپ، مىڭداعان جۇمىسشى ماماندار اكەلەدى.ودان سوڭ وتارلانعان ولكەنىڭ بايىرعى حالقى ول جەردە ەكىنشى ورىنعا سىرعيدى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى ءبىرشاما وي ايتقان. وندا: «سوناۋ الىس-جاقىن عاسىرلاردىڭ ءون بويىندا دالا بيلەۋشىلەرى اسا قۋاتتى يمپەريالاردىڭ قىسىمىنا جانە ىشكى الاۋىزدىقتىڭ دۇمپۋىنە توتەپ بەرە ءجۇرىپ، ەڭ باستى بايلىعىمىزدى – ۇلتتىق تۇتاستىق پەن ۇلتتىق جەر اۋماعىن ساقتاپ قالا الدى.
مۇمكىن، ولار ءدال بۇگىنگى تەرميندى، ۇعىمداردى ويلاي قويماعان شىعار، ءبىراق تاريحتا ءوز رولدەرىن تۇسىنە بىلگەن. بۇگىن اراداعى ارقىراعان عاسىرلاردى ارتقا تاستاي وتىرىپ، ءبىز، سوناۋ ۇلى بابالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى، ەشقانداي كۇمىلجۋسىز، كۇمانسىز ايتا المايمىز. ءيا، ولار ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، ولشەۋسىز ءىس تىندىرىپ كەتتى» دەيدى. كەنەسارى-ناۋرىزباي قازاق حالقىنىڭ باسىنا بىتكەن ەڭ ءىرى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىسى بولعان. ولاي دەۋىمىزگە سول زامانداعى مىقتى، بىلىكتى رەسەي اسكەري قولباسشىلارىنىڭ پىكىرىن كەلتىرۋدى ءجون سانايمىز. رەسەي اسكەري تاريحىنىڭ ءىرى مامانى ا.ي.يۆانين قازاق باسشىسىنىڭ اتىنا مىناداي ماقتاۋ بىلدىرەدى: «ادىلدىكتىڭ ورناۋىن تالاپ ەتكەن، كەنەسارى ولگەنشە رەسەيدىڭ جاۋى بولدى. سوندىقتان دا ونى «دالانىڭ سوڭعى باتىرى» دەپ اتاسام، ءوز وتانىمنىڭ الدىندا كۇنالى ەمەسپىن» دەگەن. كوتەرىلىستەر ۇلى دالانىڭ ءاربىر وڭىرىندە بولىپ جاتتى. تىنىشى كەتكەن جۇرت وسى تۇستا حالىق اراسىنان شىققان تۇلعالارعا يەك ارتتى. ولاي ەتپەسكە امالى دا تاۋسىلعان ەدى. دەسەك تە، قازاق دالاسى اردا ۇلدارعا كەمشىن ەمەس-تۇعىن. سولاردىڭ ءبىرى - 1836-1838 جىلدارى كىشى جۇزدەگى يساتاي-ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسى.
كونە ءافسانا
سىر بويىنداعى جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلى باسشىلىق جاساعان قارسىلىق. قازاق دالاسىندا 1837-47 جىلدار ارالىعىندا ەڭ وزەكتى بارشا اۋماقتى تۇگەلدەي دەرلىك قامتىعان كوتەرىلىستى كەنەسارى حان باسقاردى. جالپى، اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەي بەرسەك، شامامەن قازاقستان اۋماعىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى ءىرىلى-ۇساقتى 500-گە تارتا كوتەرىلىس بولعان ەكەن. جوعارىدا ەل اراسىنان شىققان باتىر تۇلعالاردىڭ ءبىر پاراسىن عانا ايتتىق. XIX عاسىردا جۇرت ءۇشىن جانىن بەرىپ، قاسىق قانى قالعانشا شايقاسقان باتىرلاردى قازاق حالقى استە جادىنان شىعارعان ەمەس. سونداي اتى اڭىزعا اينالعان دارابوزداردىڭ ەرلىگى اتادان بالاعا، اۋىزدان-اۋىزعا تاراي بەرگەن. بۇنىڭ وزىندىك سىرى بار. ويتكەنى سول وقيعالاردى كوزىمەن كورىپ، ىشىندە بولعان ادام ءوزىنىڭ ۇرپاعىنا جىر قىپ ايتىپ جەتكىزىپ وتىرعان. باستاپقىدا اڭگىمە، اڭىز، جىر بوپ ايتىلا باستاعان. ماسەلەن، ءبىر كەنەسارى حان جايىندا ەل اراسىندا قانشاما ءاڭىز-افسانالىق دۇنيەلەر كوپتەپ كەزىگەدى. ءتىپتى ءار ءوڭىر ونى ءوز بەتىنشە ايتۋى مۇمكىن. تالقىلاۋ. كەنەسارى-ناۋرىزباي جىرىنىڭ فولكورداعى كورىنىسى. نەگىزىنەن بۇل جىر تۋرالى جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەر، كىتاپتار مەن ماقالالار بار. كوپتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ جازبالارىنىڭ باعىتى ءار الۋان بولعانى راس. قانشا ادام بولسا سونشا پىكىر بولارى حاق. ايتسە دە، تاريحي شىندىق بىرەۋ. ونى ەشكىم جوققا شىعارا الماسى انىق. ءبىزدىڭ نازارىمىزعا بىرنەشە فولكلورلىق ەڭبەكتەردەگى ماتەريالدار ءتۇستى. دالىرەك ايتار بولساق، كورنەكتى فولكلورتانۋشى، اكادەميك س.قاسقاباسوۆ پەن ج.ايمۇحامبەتتىڭ «قازاق فولكلورى» اتتى كىتابى. بۇل ەڭبەكتىڭ «XIX عاسىرداعى قازاق فولكلورى» دەگەن بولىمىندە «ناۋرىزباي-قانشايىم» اتتى ماقالا جازىلعان. اكادەميك س.قاسقاباسوۆ وسى كىتاپتا: «ناۋرىزباي-قانشايىم» جىرىنىڭ سيۋجەتى جاي عانا ويدان شىعارىلماعان، تاقىر جەردەن تۋماعان، مۇندا ەرتەدەن كەلە جاتقان، بۇكىل ەپوسىمىز بەن ەرتەگىمىزدە باياندالاتىن سيۋجەت پايدالانىلعان. ول سيۋجەت – جىگىتتىڭ ەرلىكپەن ۇيلەنۋى. ەجەلگى ەرتەگىدە كەيىپكەر ايداھاردان نەمەسە باسقا ءبىر دۇشپاننان قۇتقارىپ، قىزعا ۇيلەنسە، قاھارماندىق ەپوستا باتىر ءوز سۇيگەنىن قالماقتى ياكي باسقا جاۋدى جەڭىپ الادى. ال، مىنا جىردا ەرلىكپەن ۇيلەنۋ سيۋجەتى ءسال وزگەرىپ، قاھارماندىقتان گورى ليريكالىق باعىتتا باياندالعان. ءبىراق سوعان قاراماستان، بۇرىنعى ەپوسقا ءتان كلاسسيكالىق كومپوزيسيانى ساقتاعان: باتىردىڭ باباسىن، اتا-اناسىن تانىستىرۋ، ونىڭ ەرەكشە تۋۋى، جاستاي ەرلىك جاساۋى، قالىڭدىق ىزدەپ شىعۋى، قىزدىڭ ەلىنە كەلۋى، ونىڭ اكەسىمەن (باسقا بىرەۋمەن) شەكىسۋى، قىزعا ۇيلەنۋى، سول جەردە ءبىراز ۋاقىت مەكەن ەتۋى، ەلىنە قايتۋى، كەلگەندە (كەيدە) توتەنشە جاعدايعا تاپ بولۋى (ەلىن دۇشپاننىڭ شاۋىپ كەتۋى)، ت.س.س.»، – دەيدى. ادىستەر. ماقالانى جازۋدا نەگىزىنەن تالداۋ، تاريحي-فولكلورلىق سالىستىرمالى ءادىسى كەڭىنەن قولدانىلعان. اسىرەسە، قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى، شارۋاشىلىعى، ۇلتتىق-ازاتتىق كۇرەستەرى سالىستىرمالى تۇردە تالدانىپ، جۇيەلەنىپ جازىلعان. ناتيجەسى. جىردىڭ باستالۋى – ءداستۇرلى پرولوگ بويىنشا ابىلاي «مۇسىلمانعا حان بولىپ وتەدى»، تۇركىستانعا باتا قىلىپ قويىلادى. ونىڭ قالماق ايەلىنەن قاسىم حان ەرەكشە، قان شەڭگەلدەپ، ەكى كوزىن قىزارتىپ، اشىپ تۋادى. قاسىم حان ولگەن سوڭ، كەنەسارى حان بولادى. مىنە، بۇرىنعى ەپوستاعىداي ناۋرىزبايدىڭ اتا-تەگى تۋرالى باياندالىپ، ولاردىڭ يدەالدى وبرازى جاسالادى. ەندى ءداستۇر بويىنشا بولاشاق باتىر دا ەرەكشە جاعدايدا تۋۋعا ءتيىس: اۋليەنىڭ قولداۋىمەن نەمەسە كۇشتى اڭنىڭ (توتەمنىڭ) ەتىنەن، ايتپەسە، كۇن ساۋلەسىنەن ياكي گۇلدەن، ت.ب. كەيىن كەيىپكەرلەر اكەسى ولگەن كۇنى دۇنيەگە كەلەدى، بۇل – عاجايىپ تۋۋدىڭ وزگەرگەن ءتۇرى، - دەلىنەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، باستاپقىدا ابىلاي حان تۋرالى ايتىلادى. ونىڭ حان بولعاندىعى، تالاي جىل ەل بيلەگەندىگى تۋراسىندا وقيعا جەلىسى ورىلەدى.
راسىندا دا، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، ابىلاي 1771-1781 جىلدارى بيلىك قۇرادى. ونىڭ الدىڭعى كەزدەگى ەل اراسىنداعى بەدەلىن ايتپاعاندا. ناقتىراق باياندار بولساق، ابىلاي ءوز زامانىندا بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى ورناتا ءبىلدى. وسىلاي ايتىپ كەلەدى دە، قاسىم سۇلتان جايىندا باياندايدى. سۇلتاننىڭ اناسى قالماق قىزى ەكەندىگى ايتىلادى. سول ۋاقىتتا «قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان» دەپ ۇرانداتىپ تۇرعان كەز ەدى. بۇل دا تاريحي شىندىقتىڭ ءبىر كورىنىسى، ءتىپتى تايعا تاڭبا باسقانداي بەلگى. تاريحتا قازاق پەن قالماق سوعىسى بولدى. ناق جوڭعارلار قازاق حالقىنا كوپتەگەن ءجابىر كورسەتتى. ونىمەن قاتار XVIII ەكىنشى شيرەگىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى. مىنە، وسىلايشا ايبىندى ابىلايحان دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن، قاسىم حان بولادى. ودان سوڭ بيلىك تىزگىنى كەنەسارىعا كوشتى. ءاربىر باتىردىڭ جانىندا جاۋعا شاپقاندا، دەم بەرەتىن سەنىمدى جولداسى، بىلايشا ايتقاندا، ۇزەڭگىلەسى بولادى. ول ۇنەمى كەڭەسىپ، كەرەك جەردە دەم بەرىپ وتىرادى. باتىردىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ فۋنكسياسى جىرلاردا قىسىلتاياڭ مەزەتتەردە كوزگە تۇسەدى. ەندى كەلەسى ماتىنگە زەر سالايىق. اكادەميك عالىم: «ناۋرىزباي-قانشايىم» جىرى ولاي ءتامامدالمايدى، تراگەديامەن اياقتالادى. سۇلۋلىعىنا ەلدىڭ ءبارى تاڭىرقاعان قانشايىم ءوزىنىڭ قايىن اعاسى كەنەسارىنىڭ كوزى ءتيىپ، قايتىس بولادى. ناۋرىزباي قاتتى قايعىرادى، جىلاپ تۇرىپ، قىرىق جىگىتكە ءوزىنىڭ جايىن ايتادى: «ويلايسىزدار، قىرىق جىگىت، ءبىر قاتىنعا قايعىرىپ، مۇنشا نەگە سولدى دەپ. مەن ويلايمىن ءىسىمنىڭ ىرىمى جامان بولدى دەپ... ءقاۋىپ قىلىپ قاتتى قورقامىن... ءومىرىم دە مەنىڭ قىسقا دەپ». ايتسا ايتقانداي، «ونان سوڭ توعىز-اق جىل ءومىر ءسۇرىپ، جيىرما بەس جاسىندا قازا جەتتى»، – دەلىنەدى جىردا. مىنە، وسى فينال «ناۋرىزباي-قانشايىم» جىرىنا باللادالىق سيپات بەرىپ تۇر. قانشايىمنىڭ ءولىمى جىردىڭ سيۋجەتىن كۇرت ءۇزىپ، وقيعاسىن كىلت توقتاتىپ تاستاعان. ودان كەيىن ەشقانداي وقيعا باياندالمايدى دا سۋرەتتەلمەيدى. ءتىپتى، كەنەسارى وزىنە، جولداستارىنا توقتاۋ ايتىپ، «ماقۇل كورسە كەنەكەم، قازاققا قوقان قاس دەيدى. سوعان تامان جەتەلىك!» دەپ ۇرىسقا شاقىرسا دا، سيۋجەت ءارى قاراي دامىمايدى. تەك جىرشى ءومىر تۋرالى، ونىڭ وتكىنشى ەكەنىن ەسكەرتىپ تولعايدى دا، ناۋرىزبايدىڭ قايتىس بولعانىن حابارلايدى. بۇل جىردا باتىرلىقتان گورى، ناۋرىزباي مەن عاشىعى تۋرالى اڭگىمە باسىمىراق ايتىلادى. جىردىڭ سيۋجەتىنىڭ ءوزى ەكى جاستىڭ ماحاباتىنا قاراي باعىتتالعان سياقتى. مۇنىمەن وسى ارادا تەك سۇيىسپەنشلىك قانا ايتىلىپ، باسقالاي سيپاتى بولمادى دەگەنىمىز ەمەس. دەسەك تە، سۇيىسپەنشىلىك، ءبىرىن-بىرى ۇناتۋ جاعى باسىمداۋ. حان كەنەگە بايلانىستى ايتىلاتىن تۇستارىنا زەر سالايىق. وندا قازاقتىڭ ەسكى ىرىمى بويىنشا قانشايىمعا كوز تيەدى. ول كوز تيۋ بۇرىننان كوشپەندىلەردە، ودان بۇرىنعى تاريحتا بار. وسى تۇستا قانشايىمعا كولدەنەڭنەن كەلگەن كوك اتتىنىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ قايىناعاسى كەنەسارىنىڭ كوزى ءتيىپ قايتىس بولۋى ەرەكشە ايتىلعان. بۇل جىردىڭ ايتپاق ويى، حاننىڭ بويىندا ەرەكشە «نازار»، كەي جەرلەردە حالىق اراسىندا «مىسى» بار دەپ تە ايتىلادى. دەمەك – راس. بايقاساڭىز، بۇل شىندىققا ۇقساس. ول تۋرالى ەل اراسىندا اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەتكەن اڭگىمەلەر جەتەرلىك. وقيعا جەلىسى جىرداعى باس كەيىپكەردىڭ ءبىرى ناۋرىزبايدىڭ قايتىس بولۋىمەن اياقتالادى.
وسى ءماتىننىڭ اياعىندا كەنەسارىعا قوقاننىڭ قازاققا جاۋ ەكەندىگى تۋراسىندا ايتادى. تاريحي دەرەكتەرگە كوز جىبەرتىپ وقىساڭىز، حان كەنە تۇسىندا، قازاققا تىنىشتىق بەرمەي ءبىر بۇيىردەن شاپقىنشىلىق جاساعان ول وڭتۇستىكتەگى كورشىلەر ەدى. اۋىلداردى شاۋىپ، مال-مۇلىكتى ايداپ اكەتىپ، قيىنشىلىق كورسەتكەنىن تاريحتان بىلەمىز. مىنە، سونداي وزبىرلىققا توزبەگەن ەل ءوز بەتىنشە قارسىلاسىپ باقتى. ول زاماندا جان-جاقتان قىسپاق كوپ ەدى. ءبىر شەتىنەن، پاتشالىق رەسەي وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ جاتتى. ءبىزدىڭ باتىس-سولتۇستىك ايماقتارىمىزعا اۋىز سالا باستادى. ىشكى جاعىمىزدان، ءوز-وزىمىزدى جەپ، بيلىك پەن مانساپقا تالاسقاندار كوبەيدى. بي بولۋعا، ستارشىن، اعا سۇلتان بولماققا جانتالاستى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان كەنەسارى جاستايىنان اتقا قوندى. نەگىزگى تاريحي ۋاقىتقا قاراساڭىز، 1841 جىلدان باستان رەسمي تاققا وتىردى دەسەدى. بار قازاقتىڭ رۋلارى جيىلىپ، ۇلىتاۋدىڭ بوكتەرىندە اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن. ءبىراق، ەل اۋزىنداعى تاريحي اڭگىمەلەرگە نازار اۋدارساق، وندا ول اعاسىن ءولتىرىپ، تۋىستارىنا ءزابىر كورسەتكەن، قالا بەردى، قازاقتاردى قىسپاققا العان پاتشا وكىمەتىنە نارازى بولعان ەكەن. قاراپ تۇرساڭىز، ول حان كوتەرۋگە دەيىن دە بىرنەشە قارسىلىقتار جاساپ جۇرگەن. جالپى، قازاق حالقىنىڭ باتىر ۇلدارى از بولماعان، ۇلى دالا تالاي ۇلىنى دۇنيەگە اكەلگەن. قازاق ادەبيەتى تاريحى «فولكلورلىق كەزەڭى»، I تومىندا « كەنەسارى تۋرالى تاريحي شىعارمالار» دەگەن ءبولىم بار. بۇل جەردە كەنەسارى تۋرالى بارىنشا ايتىلعان. بىلاي قاراپ تۇرساڭىز، بارىنشا زەردەلەنگەن سياقتى. ماتىنگە نازار اۋدارالىق: «كەنەسارى – يدەالدى قاھارمان، بيلىك تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاعان ءامىرشى، كۇللى قازاقتى وزىنە قاراتقان حان. ونىڭ قول استىنا اتاقتى باتىرلار جينالعان. ولار حاننىڭ ورداسىن مەملەكەت ورتالىعىنا اينالدىرعان»،- دەپ ايتىپ كەلەدى دە، ودان سوڭ: «كەنەسارى جاي عانا حان ەمەس. ول ەل قامىن جەگەن حان. قازاق ەلىنىڭ ەركىندىگىن، ەلدىگىن ساقتاۋعا كۇش سالعان ءامىرشى. جۇتقا ءوز ويىن اشىق ايتىپ، بوستاندىققا شاقىرعان كوشباسشى» [4، 588-ب]. ەكى ءماتىننىڭ اراسىندا ەشقانداي ءبىر ايىرماشىلىق نەمەسە تاريحي وقيعا كورىنىس بەرمەيدى. بۇل ارادا ۇلت قوزعالىسىنىڭ باسشىسى بىرەگەي كوسەم جايىندا ايتادى. ناقتىراق باياندار بولساق، كەنەسارى حاننىڭ وبرازىن جۇرتقا مىقتى ەتىپ كورسەتۋ. مۇندا حالىق تۇل جەتىم ەمەس ەكەنىن جانە ەلىم، جەرىم دەپ ۇرانداتاتىن اردا ۇلدارعا كەندە ەمەستىگى جايىندا مالىمەت بەرىپ تۇر. جوعارىدا ايتىلعان مىسالداردىڭ ىشىندە كەنەسارىنىڭ تاعى ءبىر قىرى جايىندا ايتتىق. ونىڭ باتىرلىعى، تاپقىرلىعى، ايلاكەرلىگى، كورەگەندىلىگى ءبىر توبە. سونىمەن قاتار وندا ۇلكەن فولكلورلىق قاسيەت بولعان. وندا: «كەنەسارى – يدەالدى كەيىپكەر بولعاندىقتان، ونىڭ بويىندا تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەت بار. ول – ونىڭ كەرەمەتتىگى، كوزىنىڭ ماگياسى. ول سۇقتانىپ، قاتتى ءمان بەرە قاراسا، كوز تيەدى، ءسويتىپ، ونىڭ نازارىنا ۇشىراعان ادام جارىق دۇنيەمەن قوشتاسادى. وسى حالگە قانشايىم سۇلۋ ۇشىرايدى». بۇل جەردە نازار سالىپ قاراساڭىز، فولكلورداعى «كوز تيۋ»، ياعني ماگيا كورىنىس بەرەدى. دەمەك، «كەنەسارى تەگىن ادام ەمەس» دەگەن ءسوز. تاريح جاعىنان قاراستىرساق، پروفەسسور م. قويگەلدييەۆتىڭ "ۋاقىت تەزىنەن وتكەن جىر" (نىسانباي جىراۋدىڭ «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستانىنىڭ تاريحي نەگىزى جونىندە) ماقالاسىنا كوزىمىز ءتۇستى. بۇندا XIX عاسىرداعى كەنەسارى حاننىڭ ۇلت ءۇشىن جاساعان ەرلىگى مەن قيان-كەسكى ۇرىستارىن جازادى. ونىڭ قالايشا ەل اراسىندا جىرعا اينالعانىن ايتادى. ياعني نىسانباي جىراۋدىڭ جىرلاعانىنا توقتالادى. وندا: «ەل اراسىندا نىسانباي جىراۋدىڭ كەنەسارى حاننىڭ قولىنا قوسىلۋىنا بايلانىستى مىناداي ءبىر اڭگىمە ساقتالعان. كەنەسارى قولى سىردىڭ بويىنداعى جالاعاش وڭىرىنە ات باسىن بۇرادى. جەرگىلىكتى حالىق حان مەن ونىڭ ونىڭ قوسىنىن ۇلكەن قۇرمەتپەن قارسى الىپ، ءتۇرلى شارالار وتكىزەدى. سول وتكىزىلگەن شارالاردىڭ ءبىرى قوناقتاردىڭ الدىنا كەلىپ، الپىسقا جۋىق اقىن-جىراۋلاردىڭ ءوز ونەرلەرى ارقىلى ەل تىلەگىن ءبىلدىرۋى ەدى.
جىراۋلىق پەن باتىرلىق - قانعا سىڭگەن قاسيەت
سىر بويى - جىراۋلىق ونەردىڭ ۇلكەن تامىر جايعان ءوڭىرى. بىرنەشە كۇن بويى جىراۋلاردىڭ ونەرىن تاماشالاعان كەنە حان ولاردىڭ اراسىنان جىرىن قوبىزىمەن ايتقان ارقالى نىسانباي جىراۋدى ۇناتىپ، ءوز قولىمەن بىرگە الا كەتەدى. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، جىراۋ حان قوسىنىنا ونىڭ جەتىسۋعا بەت العان كەزەڭىندە قوسىلعان بولۋ كەرەك. ويتكەنى، ونىڭ شىعارماشىلىعى دا باسىم تۇردە كەنە حان تاريحىنىڭ وسى كەزەڭىن عانا باياندايدى». مىنە، بۇل تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، نىسانباي جىراۋدىڭ كەنەسارىنى دارىپتەۋى وسىنداي تانىستىقتان دوستىققا ۇلاسقان دەپ قاراۋعا بولادى. ودان كەيىن وزىمەن بىرگە جەتىسۋعا الىپ كەتۋى دە ءبىراز دۇنيەنى اڭعارتادى. بۇل دەگەنىمىز - سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى دەگەنمەن پارا-پار. «جىراۋ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايعا بايلانىستى بايانىن ءا دەگەندە-اق ابىلاي حان ۇرپاعىنىڭ ساياسي ۇستانىمىنا بايلانىستى ءوز كوزقاراسىن بىلدىرۋدەن باستايدى. بۇل اۋلەتتى ول قازاقتىڭ جەرى مەن ەلىنىڭ تۇتاستىعى جانە تاۋەلسىزدىگى جولىندا جان الىپ، جان بەرىسكەن اۋلەت بولعاندىعى ءۇشىن، قۇرمەت تۇتاتىندىعىن انىق بىلدىرەدى. جىراۋدىڭ تۇسىنىگىندە كەنەسارى سياقتى مەملەكەتشىل تۇلعا ەل قورعانى، ال ونىڭ قىزمەتى - ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە ۇمتىلىستىڭ كورىنىسى. كەنە حان حالىققا يە بيلەۋشىلەر قاتارىندا، سوندىقتان دا قامقورشى بولار حانى جوق ەلدى جىراۋ «شەگىرتكەگە تالانعان قىرعاۋىلعا» نەمەسە «جاپالاقتان سەسكەنگەن جالعىز قازعا» تەڭەيدى». تاريحشى عالىم، م. قويگەلدييەۆ وسى ماقالاسىندا جىردى تاريحي شىندىق تۇرعىسىنان دالەلدەۋگە تىرىستى دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. ويتكەنى، مۇندا تاريحي فاكتىلەر كوپتەپ باياندالادى. XIX عاسىردا كەنەسارى قول جيىناماق ماقساتپەن قازاق دالاسىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىن ارالادى. مىندەتتى تۇردە جۇرگەن، بارعان، باسىپ وتكەن ايماقتارىندا بەلگىلى باتىرلار مەن كورەگەن، بىلىكتى ادامداردى جانىنا توپتادى. تاريحي دەرەكتەردەن سىر بويى قازاقتارىنىڭ دا قازاقتىڭ سوڭعى حانىنا بارىنشا قولدان كەلگەنىنشە كومەگىن جاساعانىن بىلەمىز. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋشى ر.س.كارەنوۆتىڭ "نىسانباي جىراۋ – «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستانىنىڭ تۋىندىگەرى، قازاق تاريحىنىڭ اسا كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى" اتتى ماقالاسىن مالىمەت رەتىندە قوسۋدى ءجون سانادىق. وندا: «نىسانباي جىراۋ كەنەسارى اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىراعان تۇستا كەنەسارى ناۋرىزبايمەن بىرگە جاۋ قولىنا تۇسەدى. بۇل وقيعا تۋرالى ورىس زەرتتەۋشىسى يا.پالفەروۆ بىلاي دەپ بايانداعان: «كەنەت شاتقال تىنىشتىعىن دومبىرا ءۇنى بۇزدى، وعان قوسا «ە..ە..اللا...» دەپ الىپ باستالعان قايعىلى، جان تۇرشىكتىرەر، نىسانبايدىڭ سول جەردە شىعارعان جوقتاۋ ولەڭى باستالدى: ەركىن جەل بۇگىن تىنىقسىن، اقىندار ءانىن ۇمىتسىن. ەركە ۇلىن ىزدەپ جوقتاعان، تۋعان جەر زارى ەستىلسىن. وت تيگەن قالىڭ اعاشتاي، جالىنداپ كەتتى-اۋ، كەنەكەم. جوقتاۋ ۇزاق، قايعىلى تۇردە ايتىلىپ، شاتقال-شاتقالدى، ساي-سايدى قۋالاپ، كەڭ دالاعا كەنەسارى باتىردىڭ ءولىمىن ەستىرتىپ كەتە بارادى. زار جىلاعان دومبىرا ءۇنى بارلىق دۇنيەنى بۋلىقتىرادى. تىڭداۋشىلاردىڭ قارا تورى ءجۇزىن جاس جۋدى، كەيدە ولار وكسىپ-وكسىپ قويادى. بۇكىل تابيعات وسى جۇباتۋعا بولمايتىن انمەن بىرگە جىلاپ تۇرعان سياقتى». ءماتىننىڭ سيۋجەتى بويىنشا، نىسانباي جىراۋ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالعاندىعىن جىرلاپ باستايدى. جىردىڭ سوڭىندا فولكلور عىلىمىنداعى «جوقتاۋ» جانرى كورىنىس تابادى. بۇندا نىسانباي جىراۋدىڭ «كەنەسارى-ناۋرىزباي» جىرىنداعى جوقتاۋى ەڭ ايگىلى ءھام وسى كۇنگە دەيىن ەل ەسىندە ساقتالعان ەسكى نۇسقاسى دەۋگە بولاتىنداي. «فولكلورداعى كەنەسارى – حالىقتىڭ «ءادىل دە، ءمىنسىز پاتشا» تۋرالى وبرازى. ونىڭ بويىندا حاندا بولۋعا ءتيىستى ىزگىلىكتى قاسيەتتىڭ ءبارى جيناقتالعان، حالىق قيالىنداعى، ەل ارمانىنداعى حاننىڭ بەينەسى كورىنىس تاپقان». وسى «تاۋەلسىزدىك جانە فولكلور» كىتابىندا حان كەنەنىڭ باتىرلىق پەن ەلجاندىلىق بەينەسىن اشىپ كورسەتەدى. نەگىزى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە، جالپى، فولكلوردا نە تاريحي دەرەكتەردە بولسىن، سوڭعى حانىمىز تۋرالى ءبىراز تاريحي دەرەك بار. ءبىر تاڭعالارلىق دۇنيە، ناقتى دەرەكتەر بويىنشا دا، فولكلورداعى سيۋجەتتىك ماتىندەر بويىنشا دا وقيعا جەلىسى ءبىر. اسا ءبىر تاريحي شىندىق پەن فولكلورلىق ماتىندەردە بىر-بىرىنە قارسى كەلەتىن تۇستارى جوق. بۇل ارادا اكادەميك، فولكلورتانۋشى س. قاسقاباسوۆ پەن تاريحشى م. قويگەلدييەۆتىڭ ايتپاق ويى ءبىر ەكەندىگى. ول وي قانداي؟ ارينە، ەكى عالىمنىڭ زەرتتەۋ نىسانى قيال عاجايىپتان شىققان كەيىپكەر ەمەس، كەرىسىنشە، ومىردە بولعان ناقتى تۇلعا. اتالعان جەر-سۋ اتتارى دا شىنايى ومىردە بار. فاكت. جىرداعى ايتىلعان وقيعالار دا، كوتەرىلىستەر دە، شاپقىنشىلىقتار دا تاريحتا بولعان. دەمەك، بۇل ارادا ءبىر عانا ايىرماشىلىق بار. مازمۇن – ءبىر. ءبىراق عالىمداردىڭ ءارقايسىسى ءوز سالاسى بويىنشا زەرتتەۋ وبەكتىسىن ەكى ءتۇرلى قاراستىرادى. ءبىرىنىڭ قاراستىرىپ وتىرعان باعىتى – فولكلور. ەكىنشىسى تاريحي باعىت ۇستانعان. قايتالاپ ايتا كەتەيىك، سالا سان ءتۇرلى بولعانمەن، تاريحي شىندىق بىرەۋ عانا. قورىتىندى. قورىتا ايتقاندا، قازاق حالقى ءوزىنىڭ باي تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، سالت-داستۇرىمەن، ەتنوگرافيالىق باي مۇراسىمەن ەرەكشەلەنىپ، ول قازىرگى كەزگە دەيىن ءوزىنىڭ قايماعىن بۇزباي كەلەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى قازاقتىڭ دا دا وزىندىك تاريحى قالىپتاستى. «كەنەسارى-ناۋرىزباي» جىرىن زەرتتەي كەلە، كوپتەگەن دۇنيەلەرمەن تانىس بولدىق. ءبىرازىن قارادىق، وقىدىق. دەگەنمەن، الدا ءالى دە زەرتتەيتىن ماتەريالدار كوپ. سونىمەن قاتار، ەل ءۇشىن ەتىگىمەن قان كەشكەن دارا تۇلعالار ءۇشىن XIX عاسىر ارپالىس ءھام جانتالاس عاسىرى بولعانى انىق. جان-جاقتان انتالاعان جاۋ. شالت كەتسەڭ، شاپ بەرەيىن دەپ تۇر. ءبىزدىڭ ەشكىممەن بولىسە المايتىن ەنشىمىز بولعان ەمەس. ايتكەنمەن، كەڭ دالانى كورە الماي، ەل ىشىنە الاۋىزدىق تۋدىرعىسى كەلەتىندەر از بولمادى. قازاق حالقىنىڭ بار بولۋ نەمەسە جوق بوپ كەتۋ ءقاۋپى تۋعاندا، ءبىزدىڭ ەرلەر قاراپ جاتپادى. اق بىلەكتىڭ كۇشى مەن اق نايزا ۇشىمەن ۇلان-عايىر اتىراپتى امان ساقتاپ قالدى. تۇندە ۇيقى كورمەدى، كۇندىز كۇلمەدى.
تاريح قاتپارلارى بولاشاقپەن ۇندەسەدى
جوعارىدا ءبىراز تاريحتى كورسەتۋگە تىرىستىق. وندا باتىرلاردىڭ ەرلىگى مەن ونى حالىققا پاش ەتە بىلگەن جىراۋلاردى دا عىلىمي ماقالامىزعا تۇزدىق ەتتىك. ويتكەنى، سول جىراۋلار ارقاسىندا بۇگىنگى ۇرپاق ءوز اتا-بابالارىنىڭ تۋعان ەل ءۇشىن ايانباي ەرلىك كورسەتكەنىن بىلۋدە. مىنە، ماقالانىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى دا، قورىتىندىلاماق تۇجىرىمى دا جىردىڭ شىنايى ومىردە بولعانىن ايتىپ جەتكىزۋ بولاتىن. ءبىز تاريحي شىندىقتىڭ ءبىر پاراسىن عانا ايتتىق. قالعانى بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە!