ءبىر ءوزى بار حالىقتىڭ تاعدىرىن ارقالاعان تۇلعالار بولادى. ول قازاقتىڭ ازاتتىعى، بوستاندىعى، جايباراقات كۇن كەشۋى ءۇشىن وتارشىلدارمەن تايتالاستى. قايتپادى. قارسى تۇردى. ەرگە ءتان رۋحىن ساقتادى. دۇنيەدەن حاس ءباھادۇر بولىپ ءوتتى. حالقى وعان «حان كەنە» دەگەن تيتۋل بەردى.
شەجىرەلى تاريح
قازاقستان اۋماعىندا كوپتەگەن تاريحي وقيعالار بولدى. تۇران دالانى ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ، سان مىڭداعان جىلداردان بەرى مەكەن ەتكەن حالىقتار بولعان. بەرتىن كەلە اتا-بابالارىمىزدىڭ باسىنا سىندارلى كەزدەر تۋدى. بۇل – XIX عاسىرداعى پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلىستەر. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ تۇپكى نەگىزگى سەبەبى بار.
قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان بەكىنىستەر سالىپ، كوشپەندىلەردىڭ مالىنىڭ جايىلىمدىق جەرلەرىن تارىلتا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل اشۋعا ءمىندى. كەنەسارى–ناۋرىزباي قازاق حالقىنىڭ باسىنا بىتكەن ەڭ ءىرى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىسى بولعان. رەسەي اسكەري تاريحىنىڭ ءىرى مامانى ا.ي. يۆانين قازاق باسشىسىنىڭ اتىنا مىناداي ماقتاۋ بىلدىرەدى: «ادىلدىكتىڭ ورناۋىن تالاپ ەتكەن، كەنەسارى ولگەنشە رەسەيدىڭ جاۋى بولدى. سوندىقتان دا ونى «دالانىڭ سوڭعى باتىرى» دەپ اتاسام، ءوز وتانىمنىڭ الدىندا كۇنالى ەمەسپىن» دەگەن.
كوتەرىلىستەر ۇلى دالانىڭ ءاربىر وڭىرىندە بولىپ جاتتى. تىنىشى كەتكەن جۇرت وسى تۇستا حالىق اراسىنان شىققان تۇلعالارعا يەك ارتتى. ولاي ەتپەسكە امالى دا تاۋسىلعان ەدى. دەسەك تە، قازاق دالاسى اردا ۇلدارعا كەمشىن ەمەس-تۇعىن. سولاردىڭ ءبىرى – 1836–1838 جىلدارى كىشى جۇزدەگى يساتاي–ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسى.
كونە ءافسانا
XIX عاسىردا جۇرت ءۇشىن جانىن بەرىپ، قاسىق قانى قالعانشا شايقاسقان باتىرلاردى قازاق حالقى استە جادىنان شىعارعان ەمەس. سونداي اتى اڭىزعا اينالعان دارابوزداردىڭ ەرلىگى اتادان بالاعا، اۋىزدان-اۋىزعا تاراي بەرگەن. مۇنىڭ وزىندىك سىرى بار. ويتكەنى، سول وقيعالاردى كوزىمەن كورىپ، ىشىندە بولعان ادام ءوزىنىڭ ۇرپاعىنا جىر عىپ ايتىپ جەتكىزىپ وتىرعان. باستاپقىدا اڭگىمە، اڭىز، جىر بوپ ايتىلا باستاعان.
ماسەلەن، ءبىر كەنەسارى حان جايىندا ەل اراسىندا قانشاما اڭىز- ءافسانالىق دۇنيەلەر كوپتەپ كەزىگەدى. ءتىپتى، ءار ءوڭىر ونى ءوز بەتىنشە ايتادى. ايتالىق، «ناۋرىزباي– قانشايىم» جىرىندا كونە ەپوستارداعىداي ەرلىك پەن ەلدىك، باتىرلاردىڭ حاس سۇلۋعا ۇيلەنۋى سەكىلدى وقيعالار باياندالا قاسىم حاننىڭ بيلىك ەتكەن تۇسى، كەلەسى حاننىڭ كەنەسارى بولعانى جايلى ايتىلعان.
تاريحي دەرەكتەرگە كوز جىبەرتىپ وقىساڭىز، حان كەنە تۇسىندا، قازاققا تىنىشتىق بەرمەي ءبىر ءبۇيىردەن شاپقىنشىلىق جاساعان ول وڭتۇستىكتەگى كورشىلەر ەدى. اۋىلداردى شاۋىپ، مال-مۇلىكتى ايداپ اكەتىپ، قيىنشىلىق كورسەتكەنىن تاريحتان بىلەمىز.
مىنە، سونداي وزبىرلىققا ءتوزبەگەن ەل ءوز بەتىنشە قارسىلاسىپ باقتى. ول زاماندا جان-جاقتان قىسپاق كوپ ەدى. ءبىر شەتىنەن، پاتشالىق رە س ەي وت ارلاۋ س اياس اتىن جۇرگىزىپ جاتتى. ءبىزدىڭ باتىس-سولتۇستىك ايماقتارىمىزعا اۋىز سالا باستادى. ىشكى جاعىمىزدان، ءوز- ءوزىمىزدى جەپ، بيلىك پەن مانساپقا تالاسقاندار كوبەيدى. بي بولۋعا، ستارشىن، اعا سۇلتان بولماققا جانتالاستى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان كەنەسارى جاستايىنان اتقا قوندى.
نەگىزگى تاريحي كەزەڭگە قاراساق، كەنەسارى 1841 جىلدان باستان رەسمي تاققا وتىردى دەسەدى. بار قازاقتىڭ رۋلارى جيىلىپ، ۇلىتاۋدىڭ بوكتەرىندە اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن. ءبىراق ەل اۋزىنداعى تاريحي اڭگىمەلەرگە نازار اۋدارساق، وندا ول اعاسىن ءولتىرىپ، تۋىستارىنا ءزابىر كورسەتكەن، قالا بەردى، قازاقتاردى قىسپاققا العان پاتشا وكىمەتىنە نارازى بولعان ەكەن. قاراپ تۇرساڭىز، ول حان كوتەرۋگە دەيىن دە بىرنەشە قارسىلىقتار جاساپ ءجۇرگەن.
كەنەسارىنىڭ بەينەسى
قازاق ادەبيەتى تاريحى «فولكلورلىق كەزەڭى»، I تومىندا «كەنەسارى تۋرالى تاريحي شىعارمالار» دەگەن ءبولىم بار. ماتىنگە نازار اۋدارالىق: «كەنەسارى – يدەالدى قاھارمان، بيلىك تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاعان ءامىرشى، كۇللى قازاقتى وزىنە قاراتقان حان. ونىڭ قولاستىنا اتاقتى باتىرلار جينالعان. ولار حاننىڭ ورداسىن مەملەكەت ورتالىعىنا اينالدىرعان»، – دەپ ايتىپ كەلەدى دە، ودان سوڭ: «كەنەسارى جاي عانا حان ەمەس. ول ەل قامىن جەگەن حان. قازاق ەلىنىڭ ەركىندىگىن، ەلدىگىن ساقتاۋعا كۇش سالعان ءامىرشى. جۇرتقا ءوز ويىن اشىق ايتىپ، بوستاندىققا شاقىرعان كوشباسشى» دەيدى. ەكى ءماتىننىڭ اراسىندا ەشقانداي ءبىر ايىرماشىلىق نەمەسە تاريحي وقيعا كورىنىس بەرمەيدى. بۇل ارادا ۇلت قوزعالىسىنىڭ باسشىسى بىرەگەي كوسەم جايىندا ايتادى.
ناقتىراق باياندار بولساق، كەنەسارى حاننىڭ وبرازىن جۇرتقا مىقتى ەتىپ كورسەتۋ. مۇندا حالىق تۇل جەتىم ەمەس ەكەنىن جانە ەلىم، جەرىم دەپ ۇرانداتاتىن اردا ۇلدارعا كەندە ەمەستىگى جايىندا مالىمەت بەرىپ تۇر. جوعارىدا ايتىلعان مىسالداردىڭ ىشىندە كەنەسارىنىڭ تاعى ءبىر قىرى جايىندا ايتتىق. ونىڭ باتىرلىعى، تاپقىرلىعى، ايلاكەرلىگى، كورەگەندىلىگى ءبىر توبە. سونىمەن قاتار، وندا ۇلكەن فولكلورلىق قاسيەت بولعان. وندا: «كەنەسارى – يدەالدى كەيىپكەر بولعاندىقتان، ونىڭ بويىندا تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەت بار. ول – ونىڭ كەرەمەتتىگى، كوزىنىڭ ماگياسى.
ول سۇقتانىپ، قاتتى ءمان بەرە قاراسا، كوز تيەدى، ءسويتىپ، ونىڭ نازارىنا ۇشىراعان ادام جارىق ءدۇنيەمەن قوشتاسادى. وسى حالگە قانشايىم سۇلۋ ۇشىرايدى». بۇل جەردە نازار سالىپ قاراساڭىز، فولكلورداعى «كوز تيۋ»، ياعني ماگيا كورىنىس بەرەدى. دەمەك، «كەنەسارى تەگىن ادام ەمەس» دەگەن ءسوز.
جىراۋلىق پەن باتىرلىق – قانعا سىڭگەن قاسيەت
سىر بويى – جىراۋلىق ونەردىڭ ۇلكەن تامىر جايعان ءوڭىرى. بىرنەشە كۇن بويى جىراۋلاردىڭ ونەرىن تاماشالاعان كەنە حان ولاردىڭ اراسىنان جىرىن قوبىزىمەن ايتقان ارقالى نىسانباي جىراۋدى ۇناتىپ، ءوز قولىمەن بىرگە الا كەتەدى.
ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، جىراۋ حان قوسىنىنا ونىڭ جەتىسۋعا بەت العان كەزەڭىندە قوسىلعان بولۋ كەرەك. ويتكەنى، ونىڭ شىعارماشىلىعى دا باسىم تۇردە كەنە حان تاريحىنىڭ وسى كەزەڭىن عانا باياندايدى». مىنە، بۇل تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، نىسانباي جىراۋدىڭ كەنەسارىنى دارىپتەۋى وسىنداي تانىستىقتان دوستىققا ۇلاسقان دەپ قاراۋعا بولادى. جىراۋدىڭ تۇسىنىگىندە كەنەسارى سياقتى مەملەكەتشىل تۇلعا ەل قورعانى، ال ونىڭ قىزمەتى – ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە ۇمتىلىستىڭ كورىنىسى. كەنە حان حالىققا يە بيلەۋشىلەر قاتارىندا، سوندىقتان دا قامقورشى بولار حانى جوق ەلدى جىراۋ «شەگىرتكەگە تالانعان قىرعاۋىلعا» نەمەسە «جاپالاقتان سەسكەنگەن جالعىز قازعا» تەڭەيدى».
تاريحشى عالىم، م.قويگەلدييەۆ وسى ماقالاسىندا جىردى تاريحي شىندىق تۇرعىسىنان دالەلدەۋگە تىرىستى. تاريحي دەرەكتەردەن سىر بويى قازاقتارىنىڭ دا قازاقتىڭ سوڭعى حانىنا بارىنشا قولدان كەلگەنىنشە كومەگىن جاساعانىن بىلەمىز. زەرتتەۋشى ر.س.كارەنوۆتىڭ «نىسانباي جىراۋ – «كەنەسارى–ناۋرىزباي» داستانىنىڭ تۋىندىگەرى، قازاق تاريحىنىڭ اسا كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى» اتتى ماقالاسىندا مىنانداي مالىمەت بار: «نىسانباي جىراۋ كەنەسارى اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىراعان تۇستا كەنەسارى ناۋرىزبايمەن بىرگە جاۋ قولىنا تۇسەدى. بۇل وقيعا تۋرالى ورىس زەرتتەۋشىسى يا.پالفەروۆ بىلاي دەپ بايانداعان: «كەنەت شاتقال تىنىشتىعىن دومبىرا ءۇنى بۇزدى، وعان قوسا «ە..ە..اللا...» دەپ الىپ باستالعان قايعىلى، جانتۇرشىكتىرەر، نىسانبايدىڭ سول جەردە شىعارعان جوقتاۋ ولەڭى باستالدى: ەركىن جەل بۇگىن تىنىقسىن، اقىندار ءانىن ۇمىتسىن. ەركە ۇلىن ءىزدەپ جوقتاعان، تۋعان جەر زارى ەستىلسىن. وت تيگەن قالىڭ اعاشتاي، جالىنداپ كەتتى-اۋ، كەنەكەم. جوقتاۋ ۇزاق، قايعىلى تۇردە ايتىلىپ، شاتقال-شاتقالدى، ساي-سايدى قۋالاپ، كەڭ دالاعا كەنەسارى باتىردىڭ ءولىمىن ەستىرتىپ كەتە بارادى. زار جىلاعان دومبىرا ءۇنى بارلىق ءدۇنيەنى بۋلىقتىرادى. تىڭداۋشىلاردىڭ قارا تورى ءجۇزىن جاس جۋدى، كەيدە ولار وكسىپ-وكسىپ قويادى. بۇكىل تابيعات وسى جۇباتۋعا بولمايتىن انمەن بىرگە جىلاپ تۇرعان سياقتى». ءماتىننىڭ سيۋجەتى بويىنشا، نىسانباي جىراۋ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالعاندىعىن جىرلاپ باستايدى. جىردىڭ سوڭىندا فولكلور عىلىمىنداعى «جوقتاۋ» جانرى كورىنىس تابادى. مۇندا نىسانباي جىراۋدىڭ «كەنەسارى–ناۋرىزباي» جىرىنداعى جوقتاۋى ەڭ ايگىلى ءھام وسى كۇنگە دەيىن ەل ەسىندە ساقتالعان ەسكى نۇسقاسى دەۋگە بولاتىنداي.
«فولكلورداعى كەنەسارى – حالىقتىڭ «ءادىل دە، ءمىنسىز پاتشا» تۋرالى وبرازى. ونىڭ بويىندا حاندا بولۋعا ءتيىستى ىزگىلىكتى قاسيەتتىڭ ءبارى جيناقتالعان، حالىق قيالىنداعى، ەل ارمانىنداعى حاننىڭ بەينەسى كورىنىس تاپقان». وسى «تاۋەلسىزدىك جانە فولكلور» كىتابىندا حان كەنەنىڭ باتىرلىق پەن ەلجاندىلىق بەينەسىن اشىپ كورسەتەدى.
تاريح قاتپارلارى بولاشاقپەن ۇندەسەدى
جوعارىدا كەنەسارىنى ارقاۋ ەتىپ، ءبىراز تاريحتى كورسەتۋگە تىرىستىق. وندا باتىرلاردىڭ ەرلىگى مەن ونى حالىققا پاش ەتە بىلگەن جىراۋلاردى دا ماقالامىزعا تۇزدىق ەتتىك. ويتكەنى، سول جىراۋلار ارقاسىندا بۇگىنگى ۇرپاق ءوز اتا-بابالارىنىڭ تۋعان ەل ءۇشىن ايانباي ەرلىك كورسەتكەنىن بىلۋدە. مىنە، ماقالانىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى دا، قورىتىندىلاماق تۇجىرىمى دا جىردىڭ شىنايى ومىردە بولعانىن ايتىپ جەتكىزۋ بولاتىن. ءبىز تاريحي شىندىقتىڭ ءبىر پاراسىن عانا ايتتىق. قالعانى بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە.
جيۋل ۆەرن مەن كەنەسارى حان
حان كەنەنىڭ قايعىلى قازاسى مەن سوعىسپەن وتكەن ءومىرى كوپتەگەن ولەڭدەر مەن روماندارعا ارقاۋ بولدى. ول حالىق باتىرى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى، تاۋەلسىزدىكتى ارمان ەتكەن تۇلعا. رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا حان كەنە تۋرالى جازعاندار قاتاڭ جازالانىپ، حالىق جاۋى دەپ جاريالاندى. سوڭعى حاندى جۇرت ونىڭ تۋعان دالاسىندا عانا ەمەس، باسقا مەملەكەتتەردە دە ءتانىپ-بىلىپ جاتتى. الەمگە ايگىلى جازۋشى جيۋل ۆەرن ءوزىنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرىن حان كەنەگە ۇقساتىپ جازعان. تاتار حانى فەوفار – كەنەسارى قاسىموۆ باتىس وقىرماندارىنا وسىنداي اتاۋمەن بەلگىلى بولدى. نەلىكتەن تاتار؟ ويتكەنى، جيۋل ۆەرننىڭ جاس كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ «تاتار» ۇرپاعى رەسەي يمپەرياسىنا قارسى شىقتى دەگەن اڭگىمە ەۋروپانى ءدۇر سىلكىندىردى.
شىتىرمان وقيعالى رومانداردىڭ كلاسسيگى «ميحايل ستروگوۆ» شىعارماسىندا كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىن بەينەلەدى. جيۋل ۆەرن قازاقستاندا ەشقاشان بولعان ەمەس، ءبىراق بۇل ونىڭ كوشپەلى حالىق تۋرالى شىتىرمان وقيعالى رومانىن جازۋىنا كەدەرگى بولمادى. 1876 جىلى جارىق كورگەن «ميحايل ستروگوۆ» (نەمەسە «پاتشانىڭ كۋرەرى») ساياسي سەبەپتەرمەن رەسەي يمپەرياسىندا دا، كەڭەس وداعىندا دا تانىمال بولمادى. سيۋجەت بويىنشا رەسەيگە باعىنعان تۇركىستان ولكەسىنىڭ كوشپەلىلەرى بۇكىل ءسىبىردى شارپۋ ءقاۋپىن تۋدىرعان كوتەرىلىس باستادى. پاتشا بۇيرىعىمەن شابارمان ميحايل ستروگوۆ سىبىرگە بارۋى كەرەك. ول يركۋتسكىگە بارىپ، جەرگىلىكتى گۋبەرناتورعا تاتار وتريادتارىن باسقاراتىن ساتقىن يۆان وگاريەۆ دايىنداپ جاتقان قاستاندىق تۋرالى ەسكەرتۋ كەرەك. ءسىبىر اۋىلىندا ستروگوۆ ناديا ەسىمدى قىزدى كەزدەستىرىپ، وعان بىردەن عاشىق بولادى. پاتشانىڭ شابارمانى مەن جاس قىزدى تاتارلار تۇتقىنعا الادى. ميحايل فەوفار حاننىڭ ۇكىمىنە سايكەس، تاتار زاڭدارى بويىنشا، قىزعان قىلىشتى كوز الدىنان وتكىزگەننەن كەيىن سوقىر بولادى.
«حان شاتىرىنىڭ الدىندا اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنگەن اعاش ۇستەل بولدى. ۇستەل ۇستىندە التىن پاراقتارى جۇقا قاسيەتتى قۇران كارىم اشىق جاتىر. ءامىردىڭ قولدارىمەن ءتورت ورىسكە بولىنگەن شاتىردىڭ ۇستىندە تۋ جەلبىرەدى»، – دەپ جيۋل ۆەرن فەوفار حاننىڭ شتاب-پاتەرىن سيپاتتاعان.
شىققاننان كەيىن ءبىر جىلدا رومان 10 تىلگە اۋدارىلدى. روماننىڭ تانىمال بولعانى سونشا، فرانسۋزدار اراسىندا ءتىپتى «ستروگوۆ سياقتى كەرەمەت» دەگەن ءسوز پايدا بولدى. رومان بويىنشا 20-عا جۋىق فيلم ءتۇسىرىلدى، ءبىراق تەك باتىستا. رەسەيدە العاش رەت رومان 1900 جىلى جارىق كوردى. ونىڭ العاشقى رەداكتورى يۆان تۋرگەنيەۆ بولدى. الايدا، ءبىرىنشى باسىلىم قاتتى قىسقارتىلىپ، بۇرمالانعان. تاڭقالارلىق ەمەس، ويتكەنى فەوفار حاننىڭ پروتوءتيپى رەسەي جەك كورەتىن «بۇلىكشى» بولدى. فەوفار دا كەنەسارى سياقتى جاۋ الدىندا تىزە بۇكپەگەن، جەڭىلمەگەن جاۋىنگەر بولىپ قالا بەردى. ال ونىڭ بولمىسى ەۋروپالىقتارعا بەيمالىم ازيانىڭ بەينەسى ەدى. سوندىقتان «ميحايل ستروگوۆ» كىتابى جارىق كورگەننەن كەيىن دە كوپ جىلدار بويى ءوزىنىڭ تانىمالدىلىعىن جوعالتقان جوق.
نارگيز راحيمجان