ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەر ەتىگىمەن سۋ كەشكەن شاقتا ۇلى وتان سوعىسىنا باستان-اياق قاتىسىپ، ودان امان-ەسەن ەلگە ورالعان ابسەمەت ساتىبالدى ۇلى تۋعان جەردى تۇلەتۋگە ۇزاق جىلدار ەسەلى ەڭبەگىمەن ۇلەس قوسقان ناعىز ەڭبەك مايتالمانى بولاتىن. ءومىرى ونەگەگە تولى، كەيىنگى ۇرپاققا تاعىلىمىن مولىنان قالدىرعان وسىنداي ادامداردى جالپاق جۇرتقا دارىپتەۋدىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى ماڭگىلىك ەل بولۋدى كوزدەگەن قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگى ونىڭ وتكەنىنە قاراپ ايقىندالاتىنى انىق. ەل مەن جەر تاريحىندا ەسىمى قۇرمەتپەن اتالىپ، كەيىنگىگە ۇلگى بولار اسىلدارى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ەل بولاشاعى سوعۇرلىم باياندى بولارى ءسوزسىز.
ابسەمەت ساتىبالدى ۇلى كوپتى كورگەن كونەكوزدىگىنە قوسا، ودان تاعىلىمدى وي تۇيگەن كوكىرەك-كوزى اشىق، ەل مەن جەردىڭ وتكەنىنە جەتىك شەجىرەشى بولاتىن. اڭگىمەنى ارىدەن قوزعاپ، جۇيە-جۇيەسىمەن دايەكتى ايتاتىنى شيەن اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەسىندە. تاريحي دەرەكتەرگە كەلگەندە «بۇل تۋرالى مىناداي كىتاپتا بىلاي دەپ جازىلعان» دەگەن سياقتى دەرەككوزگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ تىڭداۋشىسىن ۇيىتىپ اكەتەتىن سۇڭعىلالىعىن كەزىندە ونىڭ اڭگىمەسىنە تالاي قۇلاق تۇرگەندەر جاقسى بىلەدى. جوعارى ءبىلىم الماعانىمەن، تاريحقا تەرەڭ بويلايتىنى اركەز ءتانتى ەتەتىن. كەز-كەلگەن تاقىرىپتان جان-جاقتى حاباردار اتامىز كىتاپتى كوپ وقىپ، راديوقابىلداعىشتان كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردى جىبەرمەيتىن. جاسىنا بايلانىستى زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن تۋعان جەر، ەلىنە قورعان بولعان تۇلعالار تۋرالى دەرەكتەر جيناستىرىپ، زەرتتەپ-بىلگەندەرىن اۋداندىق، وبلىستىق گازەتتەردە جاريالاپ تۇردى. ونى اۋىلداستارى داريا كەۋدە، تاۋ ءمۇسىن قاريا رەتىندە قۇرمەت تۇتتى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا تامان الماتىدا تۇرىپ، سوعىس ارداگەرى ەسەبىندە قالالىقتاردىڭ دا قۇرمەتىنە بولەندى.
شيەن اۋىلىندا 1918 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ابسەمەت اتا بالا كەزىنەن زەرەك تە العىر بولىپ ءوسىپتى. اكەسى ساتىبالدى مەيىرمان ۇلى ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان ادال، ومىرىندە وتىرىك ءسوز ايتپايتىن، مىنەزى جايدارى ادام بولعاندىقتان اينالاسىنا سىيلى ەكەن. «تەكتىدەن تەكتى تۋادى، اتا جولىن قۋادى» دەمەكشى، بالاسى ابسەمەت تە عۇمىرىندا ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىنە عانا ارقا سۇيەگەن اردا ازامات بولىپ قالىپتاسادى. اناسى ناۋات اجەمىز ون قۇرساق كوتەرگەنىمەن، بالالارىنىڭ كوبى جاستاي جانە وسە كەلە شەتىنەپ، ەكى ۇلى مەن ەكى قىزى عانا تۇراقتايدى. ولار ءاديشا، راقيلا، ابسەمەت، اشىمبەك.
ول كەزدە زامان قيىن، جەتىجىلدىق مەكتەپتىڭ بەس سىنىبىن بىتىرگەن بالا ابسەمەت ودان ارى وقۋعا وتباسىلىق جاعدايى كەلمەي، ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ، ون بەس جاسىنان اۋىلداعى «كەڭەس» ۇجىمشارىنىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلەدى. شارۋاشىلىقتا ول ۋاقىتتارى ارپا-بيداي، تەمەكى، كارتوپ، ب ا ق وسىرەتىن ءتورت بريگادا بار ەكەن. ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن ونى شارۋاشىلىق باسشىلارى سول ءتورت بريگادانىڭ بىرىنە جەتەكشى ەتىپ بەكىتەدى. وسىلايشا جيىرما جاسقا تولماي جاتىپ بريگادير رەتىندە اۋىلداستارىن ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرادى. اينالاسىنداعىلارعا قابىلەت-قارىمىمەن تانىلعان جىگەرلى جىگىتتىڭ از ۋاقىتتا ساتىلاپ وسە باستاعانى بولار، 1938-39 جىلدارى «كەڭەس» پەن «شيەن» كولحوزدارى بىرىگىپ، 18ء-شى پارتسەزد اتىنداعى شارۋاشىلىق بولىپ قۇرىلعاندا، ونىڭ ەسەپشىسى بولىپ ەڭبەك ەتەدى.
ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا ابسەمەت ساتىبالدى ۇلى العاشقى لەكپەن اسكەرگە اتتانادى. ونىڭ «مەنىڭ جاۋىنگەرلىك جولىم» اتتى كۇندەلىك-جازباسىندا سوعىس جىلدارى تۋرالى قىسقاشا بىلاي دەپ جازىلعان:
«1941 جىلى 29 ماۋسىم كۇنى 405-اتقىشتار باتالونىنىڭ قۇرامىندا اسكەري دايىندىققا كىرىستىك. 1942 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا 5-ارميانىڭ 136-اتقىشتار پولكىنە كەلىپ قوسىلدىق. توقتاعان جەرىمىز رجيەۆ باعىتى دەپ اتالادى. بۇل ۆولوكالام تاس جولىنا جاقىن. سول جەردەن ماۋسىمنىڭ باس كەزىندە شابۋىلعا شىعىپ، باتىسقا قاراي 50 شاقىرىمداي جەرگە جەتكەندە، پيتاحوۆ دەريەۆنياسى ماڭىندا ءبىرىنشى رەت جارالاندىم. بۇل 1942 جىلدىڭ 14-تامىزى ەدى. ماسكەۋ قالاسىنان 40 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى پۋشكين قالاسىنداعى 502-گوسپيتالدا جاتىپ ەمدەلدىم. جازىلعاننان كەيىن 1942 جىلى 16 قاراشادا 1092-اتقىشتار پولكىنە كەلدىم. بۇل پولك موسالسك قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان ەكەن. 1943 جىلدىڭ اقپانىندا بۇكىل بولىمشەنى ۆاگونعا تيەپ، وڭتۇستىككە قاراي اتتاندىردى. كالۋگا قالاسىن باسىپ ءوتىپ، تۋلا قالاسىنا 7 شاقىرىم قالعان جەردە پويىزدان ءتۇسىردى. جاياۋ ءجۇرىپ، ورلوۆ قالاسىن جاناپ ءوتىپ، سوعىسقا ارالاستىق. سودان ءسال كىدىرىپ، وڭتۇستىككە بۇرىلىپ، بەلگورود قالاسىنا جاقىن جەرگە باردىق. وۆويان قالاسىنا تاياۋ توقتاپ (تاماروۆ اۋدانى، كۋرسك وبلىسى)، قورعانىس شەبىن قۇردىق. بۇل ءوزى كەيىن كۋرسك ءيىنى (دوعاسى) دەگەن اتپەن ايگىلى بولعان جەر ەكەن.
سول جەردەن مامىر ايىندا تانكىشىلەر مەكتەبىنە وقۋعا الىندىم. 1943 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ۆلاديمير قالاسىندا وقۋدى ءتامامداپ، گوركيي قالاسىنىڭ سۋرموۆسك زاۋىتىنان ت-34 تانكىنە وتىرىپ، سوعىسقا بەت الدىم. كەلىپ توقتاعان جەرىم – كييەۆ قالاسىنا جاقىن، بولىمشەم – 1-ۋكراين مايدانىنىڭ 4-تانك ارمياسى، 6-مەحكورپۋس، 16-مەحبريگادا، 28-تانك پولكى اتالاتىن ەدى. وسى اسكەري ءبولىم قۇرامىندا ەرنەن دەريەۆنياسىن، سلاۆۋتا، ۆولاچينسك ستانساسى، رومانوۆكا سەلوسى، ستارايا سكالا، ستانيسلاۆ دەگەن جەرلەردى ءجۇرىپ ءوتتىم. كونىتين دەگەن قالاشىق تۇبىندە ءبىزدىڭ بولىمشەنى كۇش جيناپ تولىقتىردى. 1944 جىلى 15 ماۋسىمدا شابۋىلعا شىقتىق. تورنوپول قالاسىن جاناي ءوتىپ، پەرەمىشلدى (پولشا جەرى) جاۋدان بوساتتىق (20.07.1944). ۆيسلا وزەنىنىڭ ارعى جاعىنا وتكەن سوڭ تاعى دا تولىقتىرۋ بولدى. كليمەنتوۆ قالاسىنىڭ جانى ەدى (1944 جىل 10-20 تامىز ارالىعى). قيان-كەسكى ۇرىستا جاۋ بەتى تويتارىلدى. 1945 جىلى بەرليندى الۋعا قاتىسىپ، جەڭىسكە جەتتىك.
بەرلين تۇبىندە تۇرعاندا كەشكە جاقىن «پراگاعا باراسىڭدار. تاڭعى ساعات 6-عا دەيىن جەتۋلەرىڭ كەرەك» دەگەن بۇيرىق الدىق. پراگا جاۋ قولىندا بولاتىن. وندا باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلىس بولىپ جاتىر ەكەن. «ەگەر جەتپەسەڭدەر، نەمىستەر پراگانىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى» دەدى. كوتەرىلىسشىلەرگە كومەكتەسۋ ماقساتىندا شۇعىل جينالىپ، جول تارتتىق. تاڭعى ساعات 6-دا پراگانىڭ شەتىنە جەتتىك. نەمىستەر قارۋ-جاراقتارىن جولدىڭ ەكى شەتىنە ايقاستىرىپ-ايقاستىرىپ جيناپ قويىپتى، ەشقانداي قارسىلىق كورسەتپەستەن بەرىلدى. چەحوسلوۆاكيانىڭ استاناسى پراگاعا كىردىك. ءسويتىپ قالانى جاۋدان تازارتتىق. جەڭىستى وسى جەردە تويلادىق. ودان كەيىن ۆەناعا كەلدىك. ءبىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرىمىزدەگى قالانىڭ ەڭ كوركەمى ءھام سىمباتتىسى دۋناي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ۆەنا ەكەن. ەندىگى كەزەك سوعىستىڭ شىعىستاعى وشاعى جاپون يمپەرياليزمىن قۇرتۋ ەدى. جاپوندارمەن سوعىسۋعا اسكەردەگى جاستاردى ىرىكتەپ الدى. ەكى-ۇش جاراقاتى بار جاۋىنگەرلەردى بوساتتى. سولارمەن بىرگە مەن دە 1945 جىلى 15 قاراشادا اۋىلعا قايتتىم. ول كەزدە مەن اعا سەرجانت ەدىم»، - دەپ جازىلعان.
كەسكىلەسكەن قانقاساپ مايداندا كورسەتكەن قازاق تانكيسى ابسەمەت ساتىبالدى ۇلىنىڭ ەرەن ەرلىكتەرى ەسكەرۋسىز قالماي، «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن، «ەرلىگى ءۇشىن» جانە باسقا دا بىرنەشە مەدالمەن ماراپاتتالعان. كەزىندە اتانىڭ اڭگىمەلەرىن كوپ تىڭداعانداردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. جۋرناليست ماماندىعىن تاڭداعانىمنان بولار، كەيدە ول جازعان-سىزعاندارىن ماعان قاراتاتىن. بىردە ونىڭ «قىزىلاسكەر كىتاپشاسىن» قولىما الىپ، ونداعى جوعارعى باس قولباسشىلىقتىڭ العىستارى تىزىمدەلگەن جازبانى قاعازعا كوشىرىپ الدىم. وندا نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىن تالقانداۋ جونىندەگى كوماندوۆانيەنىڭ اسكەري تاپسىرمالارىن ءساتتى ورىنداپ، جاۋ قولىنداعى قالالاردى العانى، ازات ەتكەنى ءۇشىن 11 العىس كورسەتىلگەن ەكەن. ونىڭ العاشقىسى 1944 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا، سوڭعىسى پراگا قالاسىن ازات ەتكەنى ءۇشىن 1945 جىلعى 10 مامىردا بەرىلىپتى. پروسكۋروۆ-تيرنوپول، كامەنسك-پودولسك، لۆوۆ، كەلۆۋس، لودزە، زامەرورالد، بەرلين، براندەنبۋرگ قالالارىن الۋ، ودەر وزەنىنەن ءوتۋ، جاۋ قورعانىسىن بۇزۋ كەزىندەگى تەمىر ساۋىتتى تانك ەكيپاجىنىڭ كوزدەپ-اتقىشى ابسەمەت ساتىبالدى ۇلىنىڭ ەرلىكتەرى وسىلايشا قۇجاتتالعان.
وتان الدىنداعى بورىشقا ادالدىق پەن باتىر بابالاردىڭ ەرلىك ءداستۇرىن جالعاۋدىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى وسىنداي-اق بولار، ءسىرا. جەڭىمپاز جاۋىنگەر سوعىستان كەيىنگى بەيبىت ەڭبەكتە دە ۇنەمى الدىڭعى قاتاردان كورىندى. اۋىلدا ەگىس بريگاديرى بولا ءجۇرىپ، سەمەيدەگى ساۋدا تەحنيكۋمىنىڭ ءۇش ايلىق كۋرسىن ءبىتىرىپ، 2-3 جىل ساۋدا قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەدى. اۋىل اقساقالدارىنىڭ شەشىمىمەن كولحوزدىڭ تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى دا. 1956 جىلدان باستاپ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋدى قولعا الىپ، ەكىنشى تىڭدى يگەرۋگە شىعادى. باستاپقىدا توقتى، ودان كەيىن بويداق قوي باقتى. ول كەزدە ەركەك قويدى ەتكە وتكىزەتىن. جاسىنان ەڭبەكقور جان جوعارى ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى. وتارداعى ءاربىر قويدىڭ تىرىدەي سالماعىن 60-70 كەلىدەن اينالدىرىپ، كەي جىلدارى ءجۇز پايىز قوڭدىلىقپەن وتكىزىپ ءجۇردى. ءار قويدان 5 كەلىدەن ءجۇن بەردى.
ودان كەيىن باققانى ساۋلىق قوي بولدى. العاشقى جىلدارى ءار ءجۇز ساۋلىقتان 120-125-تەن قوزى السا، كەيىنگى جىلداردا بۇل كورسەتكىش 155-كە جەتىپ، اۋىلدىڭ ماڭدايالدى شوپانىنا اينالدى. ۇجىمشاردا اتقارعان ادال ەڭبەگى ءۇشىن تالاي رەت ماقتاۋ قاعازىن الىپ، ەسىمى قۇرمەت تاقتاسىنان تۇسكەن جوق. مەملەكەت تاراپىنان ەڭبەگى لايىقتى باعالانىپ، 1968 جىلى «مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىرىنشى كلاستى شەبەرى» بەلگىسى بەرىلسە، 1975 جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ودان كەيىن دە ونداعان مەرەكەلىك مەدالدار الدى.
ابسەمەت ساتىبالدى ۇلى بۇدان ون بەس جىل بۇرىن 85 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. اتامىزدىڭ ابىرويىنىڭ اسقاقتاۋىنا قۇدا-قۇداندالى بولىپ جاستايىنان قوسىلعان ومىرلىك جارى كۇلايحان اپانىڭ قوسقان ۇلەسى زور بولدى. ول كىسىنىڭ دە ومىردەن وتكەنىنە وتىز جىلدان استى. بيىل كۇلايحان بەكتەمباي قىزىنىڭ دا تۋعانىنا 100 جىل تولدى. شەشەمىز ەڭبەكقورلىعىنىڭ، بەلسەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا اۋىلدا ءبىرىنشى سايلانعان اۋىلدىق كەڭەستىڭ تۇڭعىش دەپۋتاتى بولعان ادام ەكەنىن اتاپ ايتقان ءجون. كولحوزدا ول كەزدەرى تراكتور-تەحنيكا دەگەن اتىمەن جوق، جەر جىرتۋدان باستاپ، دايىن استىقتى قويماعا، ستانساعا تاسىمالداۋعا دەيىنگى جۇمىستار وگىزدىڭ كۇشىمەن اتقارىلادى، جۇمىستىڭ بارلىعى قولمەن ىستەلەدى. ەڭبەكشىلەردىڭ تاڭعى الاكەۋىمنەن باستاپ قاس قارايعانعا دەيىنگى ۋاقىتى ەگىستىك باسىندا وتەدى. جاس كەلىنشەكتەر ءتىپتى جۇمىس اراسىندا ەمشەكتەگى بالاسىن ەمىزىپ كەتۋگە دە مۇرشاسى كەلمەگەنىن، ءقازىر ايتسا ادام نانعىسىز كورىنەدى. ءبىراق بۇل سول زاماننىڭ شىندىعى بولدى. سونداي كۇندەرى كۇلايحان شەشەمىزدىڭ ۇيدە قالعان بەسىكتەگى شىرقىراعان تۇڭعىشىن جۇباتۋ ءۇشىن كورشى ابەز اتانىڭ كەمپىرى ءاشيپان اپا ءسابيدىڭ اۋزىنا ومىراۋىن توسىپ ەمشەك بەرەدى ەكەن. ال ابسەمەت اتا سوعىستا وت پەن وق كەشكەن جىلدارى كۇلايحان انا قارتايعان اتا-ەنەسىمەن بىرگە شوپان تاياعىن قولعا الىپ، قوعام مالىنىڭ سوڭىندا ءجۇردى.
ابسەمەت اتا مەن كۇلايحان اپانىڭ ەڭبەكقورلىعى كوپشىلىكتى تاڭ قالدىراتىن. سانالى عۇمىرلارىندا ايانباي ەتكەن ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن كوردى دە. ەڭبەكپەن ەسەيىپ، ەڭبەكپەن وسىپ-ونگەن جاندار بالا-شاعاسىنا، بۇكىل اۋىلعا عيبراتتى ىستەرىمەن ونەگە كورسەتتى. ولار التى بالا تاربيەلەپ ءوسىرىپ، بارىنە دە جوعارى ءبىلىم العىزدى. «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، بالالارى جان-جاقتا ءار سالادا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، ءوسىپ-ونىپ وتىر. ابسەمەت اكەمىز بەن كۇلايحان شەشەمىزدەن تاراعان ۇرپاقتار بۇگىندە شيەن اۋىلى مەن الماتىدا تۇرادى. ءبارى دە ابىرويلى، ءاقجۇزدى. ارالارىندا سان-سالادا جەمىستى ەڭبەگىمەن ەلگە تانىلعان ازاماتتار بار. اتا ۇرپاعى جاپىراق جايعان ماۋەلى بايتەرەككە اينالعان ۇلگىلى ۇلكەن اۋلەتتىڭ ءبىر-بىر بۇتاعى ىسپەتتى.
سۋرەتتە: ابسەمەت اتا، كۇلايحان اپا، بالالارى.