قازاقستاندا اەس سالۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي بار
الماتىدا عالىمدار، اتوم سالاسىنىڭ ماماندارى مەن ستۋدەنتتەر قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋدىڭ ماسەلەلەرىن تالقىلادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz قازاقپاراتقا سىلتەمە جاساپ.
الماتىدا «قازاقستاندا اەس نە ءۇشىن سالىنۋى كەرەك؟» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. جيىنعا عالىمدار، اتوم سالاسىنىڭ ماماندارى، ستۋدەنتتەر قاتىستى. جيىن مودەراتورى فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەدەۋ ابىشيەۆ جيىن پرەزيدەنت نۇسقاۋىنا بايلانىستى ءوتىپ جاتقانىن ايتتى.
«مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا «اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كاسىبي تۇردە ءتۇسىندىرۋ قاجەت» دەگەن نۇسقاۋ بەرگەن بولاتىن. بۇگىنگى جيىن وسىعان بايلانىستى ءوتىپ وتىر. شىنىنا كەلگەندە، اەس-ى بار قازاقستان مەن اەس-ى جوق قازاقستاننىڭ بولاشاعىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بولادى دەپ ويلايمىن. جاڭا قازاقساندى قۇرۋ جولىندا اەس-تىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرۋى كوپتەگەن تالقىلاۋعا، ءتۇرلى ساراپتامالىق ءىس شارالارعا، وي جۇگىرتۋلەرگە الىپ كەلەرى ءسوزسىز. سونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە بۇگىنگى جيىندى ايتساق بولادى»، - دەدى مەدەۋ ابىشيەۆ.
ساراپشى الماس ساۋحيموۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا اەس سالىنار بولسا، وندا ەلەكتر ەنەرگياسى ۇنەمدەلەتىن بولادى.
«وسى جاعىنان قاراستىرار بولساق، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى بايقالىپ وتىر. بىزدەگى ەلەكتر ستانسيالار ەسكىرگەن. سوندىقتان مەنىڭشە قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋعا بولادى. سەبەبى، ول سىرتقا شىعارىندىلاردى كوپ شىعارمايدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان ۋران قورى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىن الادى. سوندىقتان قازاقستاندا اەس سالۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي بار دەپ ايتۋعا بولادى. ال اەس-تە جۇمىس ىستەيتىن قاجەتتى مامانداردى دايىنداۋ ءۇشىن قاجەتتى كافەدرالار بار. سوندىقتان ءبىز وعان دايىنبىز»، - دەدى الماس ساۋحيموۆ.
ول سونداي-اق قازاقستاندا بىرنەشە اەس سالۋ قاراستىرىلىپ وتىرعانىن ايتتى.
«العاشقى اەس الماتى وبلىسى، بالقاش كولىنىڭ جانىندا سالىنباق. 2035 جىلعا دەيىن سالادى دەپ سەنەمىز. ول تەك ءبىر عانا ستانسيا. ال ماماندار بولسا بۇدان بولەك الداعى ۋاقىتتا اباي وبلىسى، كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ جانىندا، تاعى ءبىر ستانسيانى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا سالۋدى قاراستىرىپ وتىر»، - دەدى ول.
قازىرگى تاڭدا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا قازاقستان بويىنشا جالعىز زەرتتەۋ رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى. بۇل تۋرالى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ نەيتروندى فيزيكا زەرتحاناسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى الماس ىسقاقوۆ ءمالىم ەتتى.
«زەرتتەۋ رەاكتورىندا 70-تەن استام جوعارى دارەجەلى مامان ەڭبەك ەتەدى. جالپى، ولاردى اەس-تا جۇمىس ىستەۋگە دايىن ماماندار دەسە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ەگەر اەس سالىنار بولسا، ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا كوپتەگەن جۇمىستار جاساۋعا بولادى. اتوم ەلەكتر ستانساسى - تازا ەلەكتر كوزى بولىپ تابىلادى. اەس سالىنسا ەلىمىزدىڭ عىلىمي تاجىريبەلىك بازاسىن كوتەرەدى. كەڭەس وداعى ىدىراعالى بەرى ەلىمىزدە مۇنداي جوبا جۇزەگە اسىرىلماعان. ەگەر ەلىمىزدە اەس سالىنار بولسا، ءبىزدىڭ مەلەمەكەتىمىز تەحنوكراتتىق داۋىرگە كىرەدى دەپ سەنەمىن»، - دەدى الماس ىسقاقوۆ.
ول سونداي-اق ەگەر قازاق جەرىندە اەس-تى رەسەيدىڭ «روساتوم» كومپانياسى سالاتىن بولسا، وندا ماماندار دايارلاۋعا رەسەي ءوزىنىڭ بازالىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىن تارتۋى مۇمكىن ەكەنىن جانە بۇگىندە يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى مامانداردى دايىنداۋ بويىنشا رەسەي، ەۋروپا ەلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا جۇمىس جاسايتىنىن مالىمدەدى.
«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» جشس-نىڭ جاڭا يادرولىق جانە ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار بويىنشا باس مەنەدجەرى اسۋان سيابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت باسشىسى قازاقستانداعى ەڭ ءبىرىنشى اەس-تىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋدى تاپسىرعان.
«ءبىزدىڭ مەكەمە «سامۇرىق قازىنا» اق-نىڭ ەنشىلەس كومپانياسى بولىپ تابىلادى. 2018 جىلى ءبىز اەس سالۋدىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىنىڭ ماركەتينگتىك ءبولىمىن ازىرلەدىك. وندا اەس-تىڭ قۋاتى، ورنالاسۋ اۋماعى جازىلعان. بۇل نەگىزدەمە جاپونياداعى كونسورسيۋمدا ماقۇلداندى. كەلەسى كەزەكتە ءبىز اەس-تى جەتكىزۋشىلەردى، ياعني «ۆەندورلاردى» تاڭداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ءبىز 6 ۆەندوردىڭ 13 رەاكتورلىق تەحنولوگياسىن قارادىق. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ «شورت- پاراققا» قىتايدىڭ «سينينسي» كومپانياسىنىڭ، وڭتۇستىك كورەيانىڭ «ەيچينپي»، رەسەيدىڭ «روساتوم» كومپانياسى مەن فرانسيانىڭ «ەدەف» كومپانياسىنىڭ رەاكتورلارى جازىلدى. وسىلايشا، ءبىز 4 رەاكتوردى قاراستىرىپ وتىرمىز. ولار زاماناۋي رەاكتورلار. ءۇشىنشى بۋىندى رەاكتورلاردىڭ قاتارىنا جاتادى. بارلىعى قۋات جاعىنان بىردەي»، - دەدى اسۋان سيابەكوۆ.
ول اەس قۇرىلىسىنىڭ اۋماعىن ورنالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ ەكى اۋماعى قاراستىرىلعانىن ايتتى.
«اباي وبلىسىنداعى كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ماڭى مەن الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن اۋىلى ورنالاسقان جەر. بۇل جەرلەردى ءبىز زەرتتەدىك. ەكەۋىدە اەس سالۋعا قولايلى جەر. دەگەنمەن بالقاش كولى ماڭىندا، ياعني، الماتى وبلىسىندا ينفراقۇرىلىمدىق جاعداي جاقسى، بۇل جەر اەس-تى ورنالاستىرۋ اۋدانى بولىپ سانالدى. جالپى، ەلىمىزدە اەس سالۋ ءۇشىن 5 جىل كولەمىندە قۇجاتتاردى راسىمدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت. ارى قاراي نەگىزگى قۇرىلىس جۇمىستارى 6 جىلدىڭ كولەمىندە جۇزەگە اسادى»، - دەدى سپيكەر.
سونداي-اق اسۋان سيابەكوۆ اەس-تا 2 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىس ىستەيتىن بولاتىنىن ايتتى.
«2 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ تەك 20%-ى يادرولىق فيزيكا مەن اتومدىق رەاكتور سالاسىنىڭ ماماندارى بولماق. قالعانى وپەراسيالىق پەرسونال بولادى دەپ ويلايمىز. ەگەر ەلىمىزدە اەس سالىنسا، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا وڭ اسەر ەتىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلادى. 2،5-3،5 ملرد تەڭگەگە دەيىن سالىق تۇسەدى. كومىر قىشقىلى گازىنىڭ اۋاعا تارالۋى جىلىنا 10 ملن تونناعا ازايادى. 60 جىل بويى بىتپەيتىن ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋعا بولادى دەگەن بولجام بار»، - دەدى «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» جشس-نىڭ جاڭا يادرولىق جانە ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار بويىنشا باس مەنەدجەرى اسۋان سيابەكوۆ.
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن ق ر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆ اتوم ەلەكتر ستانساسى الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن اۋىلىنىڭ ماڭىنا سالىناتىنىن ايتقان بولاتىن.