ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن سوڭ ۇلتتىق مادەنيەت پەن ۇلان-بايتاق ءداستۇردى تانۋعا ۇمتىلىس باستالدى. ۇلتتىق دامۋدىڭ سەمىپ قالعان تامىرىنا قايتا ءنار قۇيىلىپ، وركەنيەتتىڭ ءتاجى تۇعىرعا قوندى. وتكەندى مۇقيات زەردەلەمەي كەلەشەكتىڭ كەمەلدەنبەسىن ۇقتىق. مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحي باستاۋلارىنا ساپار شەگىپ، قۇس قاناتى تالاتىن ۇلى دالانى قورعاپ قالعان باعزى بابالارىمىزعا تاعزىم جاسادىق. سول تيەكتى تاعىلىمعا «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى مۇرىندىق بولدى. بۇل تاۋەكەل ەل مۇددەسىن كوزدەگەن ەڭ ۇلى وقيعالار شەرۋىنە ۇلاستى.
تاسقا قاشالعان تاريح تا، كونەكوزدەردەن جەتكەن دايەكتى دەرەك تە ەرتە زاماننىڭ وزىندە قازاق جەرىندە ىرگەلى مەملەكەت بولعاندىعىن ايگىلەپ قانا قويماي، ونىڭ ءوز ۋاقىتىنا لايىق شارۋاشىلىعى، تەرەڭ مادەنيەتى بار ەكەنىن كورسەتتى. ەشكىمگە دەس بەرمەگەن، ەشنارسەگە مويىماعان حالقىمىز بەرتىندە تاپ بولعان بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساپ، ەركىندىك تۋىن قايتا قولعا الدى. ەندەشە، بۇل باعىتتا اڭساپ جەتكەن ازاتتىقتان ەشقاشان اجىراي الماسىمىز انىق. بىرلىگى بار ەلدىڭ ىرگەسى بەرىك بولاتىنىن ىلگەرى زامان ايدىكتەدى. ءبىز جاڭا ءداۋىردىڭ تابالدىرىعىن ەڭسەمىزدى كوتەرىپ اتتادىق.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى تابانداپ وتىرىپ، ايداي الەمگە تانىتۋ بارىسىندا اتقارىلىپ جاتقان ۇشان-تەڭىز مىندەتتەردىڭ بار ەكەنىنەن حالىق حاباردار. بۇل ورايدا تاعى دا ەلباسىنىڭ ەلىنە ۇسىنعان ەڭبەگىن، ونىڭ يدەيالىق بىرلىك حاقىنداعى تۇجىرىمدامالارىن باسا ايتۋعا ءتيىسپىز. سولاردىڭ ءبىرى – «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. اتالمىش جوبا ەل ىشىندە ءجۇرىپ جاتقان مادەني پروسەستەر مەن جۇزەگە اسا باستاعان رۋحاني رەفورمالارعا سەرگەك قاراۋىمىزعا جاردەمدەستى. بۇل قوردالانىپ جاتقان قاريا قاعازداردى قايتا پاراقتاپ، جازبا بايلىعىمىزدى جاڭا بيىككە كوتەردى. كەشەگى الىپتاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى سانامىزدا ءدۇمپۋ جاسادى.
2004-2011 جىلدارى ارالىعىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاۋىمەن ىسكە اسقان مەملەكەتتىك باعدارلاما ءۇش كەزەڭمەن جۇزەگە استى. تاريحي-مادەني مۇرا يگىلىكتەرىن ساقتاۋ، قورعاۋ، جيناقتاۋ، تانىتۋ باعىتىندا قارقىندى ىستەر اتقارىلىپ، تاريح تۇڭعيىعىنىڭ جاڭا دەرەكتەرى انىقتالدى. ولار جوعىمىزدى تۇگەندەۋمەن شەكتەلىپ قانا قويعان جوق، بارىمىزبەن ماقتانۋىمىزعا تۇتقا بولدى.
جارقىن جوبا الدىمەن حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن تەرەڭدەتىپ، جاڭاشا وي تۇزۋگە جاردەمدەسسە، ەكىنشىدەن وسى باعىتتاعى عىلىمي-مادەني ىزدەنىستەرگە مەملەكەتتىك تاپسىرىس رەتىندە باسىم ماعىنا بەرىلدى. وسىعان وراي عىلىمي-زەرتتەۋلەرگە قىرۋار قارجى ءبولىندى. بۇل تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ رۋحاني جەتىلۋىنە قۇيىلعان ۇلكەن ينۆەستيسيا ەدى.
ۇرپاق جادىندا اتى وشكەن الىپتاردىڭ قاي-قايسىسى، ءتىپتى زاڭسىز ۇمىت بولعانداردىڭ دا ارۋاعى ۇلىقتالدى. ءارقايسىسى تۋرالى ايتىلعان، جازىلعان اۋىزشا، جازباشا دەرەكتەر مەن شىعارمالار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كوپتەپ شىعارىلدى. كوركەم فيلمدەر، بەينە تۋىندىلار، ساحنالىق قويىلىمدار جارىق كوردى. شەجىرەلىك نۇسقالار باسىلىپ، قازىردە سۇرىپتالىپ جاتىر. عىلىمي ىزدەنىستەر ورىستەتىلىپ، سوعان ساي ارحەولوگيالىق، ارحەوگرافيالىق، ەتنولوگيالىق ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ سەسسياسى، كوپتەگەن عىلىمي، پراكتيكالىق كونفەرەنسيا وتكىزىلدى.
«مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن جۇيەلەندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار قولعا الىنىپ، ەلىمىزدىڭ 100 مىڭنان اسا تاريحي-مادەني ماڭىزى زور ەسكەرتكىشتەرىنە عىلىمي-رەستاۆراسيالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ءتىپتى سول ىلكىمدى ىستەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
اتاپ ايتساق، الماتى وبلىسىنداعى جاركەنت مەشىتى، تامعالى پەتروگليفتەرى، بەسشاتىر كەشەنى، ەسىك قورعاندارى، جامبىل وبلىسىنداعى اقىرتاس ساراي كەشەنى، قۇلان، اقتوبە قالاشىقتارى، باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى بوكەي ورداسىنىڭ حان ستاۆكاسى كەشەنى، سەمەي قالاسىنداعى ءبىر مۇنارالى جانە ەكى مۇنارالى مەشىتتەرى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى جيدەباي-بورىلى كەشەنى، تۇركىستان وبلىسىنداعى تۇربات اۋىلىنىڭ ساۋلەت-دىني كەشەنى، قوجا احمەت ياساۋي جانە ارىستان باب كەسەنەلەرى، بابا اتا ساراي-قامال كەشەنى، ايشا ءبيبى، قارامان اتا كەسەنەلەرى، پەتروپاۆل قالاسىنداعى ابىلاي حان رەزيدەنسياسى جانە باسقا دا تاريحي جادىگەرلەر.
مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە شەت ەلدەردە دە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى تاريحي-مادەني وبەكتىلەرگە ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارىن ەسىمىن ۇلىقتاۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلدى. ماسەلەن، ءار جىلدارى ماسكەۋ قالاسىندا اباي ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جانە اۋماعىن كورىكتەندىرۋ، مينسك قالاسىندا 1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا بولعان جاۋىنگەرلەرگە ستەلا ورناتۋ، داماسك قالاسىندا ءال-فارابي كەسەنەسى مەن ەتنومادەني ورتالىعىن سالۋ، داماسك قالاسىندا سۇلتان بەيبارىستىڭ كەسەنەسى مەن كاير قالاسىندا سۇلتان بەيبارىستىڭ مەشىتىن قايتا جاڭعىرتۋ، مونعوليا اۋماعىندا تابىلعان كونە تۇركى رۋنيكالىق تاس جازبالارىنىڭ كوشىرمەسىن دايىنداۋ، وزبەكستان اۋماعىنداعى ايتەكە بي كەسەنەسىن زەرتتەۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ جوبالارى ىسكە اسىرىلدى.
قازاقستان اۋماعىنداعى ەجەلگى قالاشىقتار مەن قونىستارعا جانە قورعاندارعا، 40-تان اسا ارحەولوگيالىق وبەكتىلەرگە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. وعان بوزوق، قويلىق، تالعار، ەسىك، ساۋران، وتىرار، سارايشىق، سىعاناق، جانكەنت، قارامەرگەن، بەرەل، شىلىكتى قالالارى مەن قورعاندارى جانە وبالارى، اقىرتاس تاريحي-مادەني كەشەنى دالەل بولا الادى.
اتالعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ەجەلگى كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ساۋلەت ونەرى، قۇرىلىس ءىسى، جەرلەۋ ءداستۇرى، دىني-ميفولوگياسى جايلى قۇندى اقپارات بەرەتىن باي ماتەريالدار تابىلدى. ساق قورعاندارىنان تابىلعان اشەكەي زاتتار مەن زەرگەرلىك بۇيىمدار ب.د.د. IV-III ع.ع. كوشپەلىلەردىڭ مادەنيەتى تۋرالى قوسىمشا مالىمەتتەر بەردى. ونداعى ات ابزەلدەرى سالىنعان قىران، ستيلدىك ورنەك، سفينكس بەينەسى ەجەلگى داۋىردەن ەنشى بولىپ جەتكەن ەسكەرتكىشتەي كوزگە ىستىق كورىنەدى.
قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىنداعى تاريحي ماڭىزى بار قولجازبالاردى، جادىگەر باسىلىمداردى، كىتاپتار مەن ارحيۆتىك قۇجاتتاردى تابۋ جانە ساتىپ الۋ ءۇشىن الىس جانە تاياۋ شەتەل قالالارىنىڭ ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىنا عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديسيالارىن ۇيىمداستىرۋ جوباسى قولعا الىندى. وسى رەتتە قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى باعالى دەرەكتەر ساقتالعان ارمەنيا، مىسىر، تۇركيا، ماجارستان، ۆاتيكان، فرانسيا مەملەكەتتەرىنىڭ ارحيۆتەرىنە ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرىلدى.
جوعارىدا اتالعان كىتاپحانالارعا جۇرگىزىلگەن جۇمىستار ناتيجەسىندە ەجەلگى مالشىلاردىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋى، حالىقتاردىڭ مادەني-شارۋاشىلىق ادەت-عۇرىپتارى، قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ جەم-شوپ رەسۋرستارى مەن وسىمدىكتەرى، اتالعان ايماقتاعى كورشىلەس كوشپەلى حالىقتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن تىلدىك بايلانىسى تۋرالى كوپتەگەن تاريحي ادەبيەتتەر تابىلدى.
ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارى مەن قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ادەبي جازبالار ەلدى ءسۇيىندىردى. تۇستەپ كەتسەك، ۆ.گينسبۋرگ، گ.دەبەس، م.ليەۆين، ن.چەبوكساروۆ ەڭبەكتەرىندە قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق تيپتەرىنىڭ شىعۋ پروبلەمالارى جازىلعان. بۇل بايىرعى حالىقتاردىڭ بۇگىنگى كەلبەتىن قالىپتاستىرۋعا جول سالدى.
فرانسيانىڭ پاريج قالاسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانا قورىنان ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن ەتنولوگياسى جونىندە 300-گە جۋىق ەڭبەك تابىلدى. سونىمەن قاتار ۆاتيكاننىڭ اپوستوليكالىق كىتاپحاناسىندا، ءريمنىڭ ۇلتتىق ورتالىق كىتاپحاناسىندا، فرانسيانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ىزدەستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ۇزدىكسىز ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە عۇيىق حان، اباعي حان، ارعىن حان تۋرالى قۇندى دەرەكتەر جولىعىپ، ارعى تاريحتىڭ كادەسىنە جارار ماعلۇماتتار لەگى تولىستى. قادىم زامانداردىڭ قۇپياسىن اشقان قولجازبالار رۋحانيات تەڭىزىنە وزەن بولىپ قۇيدى.
ارحيۆ سالاسىنداعى ساراپشىلار ارمەنياعا م.ماششتوسا-ماتەناداران اتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا، ۇلتتىق ارحيۆ پەن حىپچاحاۆاناك موناسترىنىڭ ارحيۆىنە (حاريچ قالاسىنداعى قىپشاق موناسترى) جاساعان ەكسپەديسيالارى ناتيجەسىندە ءحىV-حV عاسىرلارعا جاتاتىن قىپشاق قولجازبالارىن تاپتى. ولار: «تاريحي-ناديري» (1700 ج)، «گالامارين گابباسي» (1616 ج) جانە ت.ب.
مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدە ايرىقشا ورىن الاتىن قولدانبالى، تاريحي-مادەني، ساۋلەت جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرگە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىردى. سونىڭ نەگىزىندە «قازاق حالقىنىڭ تاريحي انتروپولوگياسى» اتتى مونوگرافيا باسىپ شىعاردى.
بۇل ەڭبەكتە قازاقستاننىڭ ەجەلگى جانە قازىرگى تۇرعىندارىنا كەشەندى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن. ۇلى دالانى مەكەندەگەن ەجەلگى قونىستانۋشىلار مەن قازىرگى قازاقتاردىڭ اراسىنداعى 40 عاسىرعا سوزىلعان ۇزىلمەس انتروپولوگيالىق دامۋ مەن گەنەتيكالىق تۇقىمقۋالاۋشىلىق تۋرالى دەرەككوزدەر بار.
سونىمەن قاتار ورتالىق مۇراجاي «ەتنوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى، قازاقتاردا ولاردىڭ ساناتى مەن تۇسىنىگى» اتتى تاريحي-ەتنوگرافيالىق سوزدىگىنىڭ 3 تومىن قۇراستىردى. بۇل سوزدىكتە قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى قۇرىلىمى تۋرالى ايتىلادى.
الماتى، قىزىلوردا، سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، جامبىل وبلىستارى بويىنشا ەسكەرتكىشتەر جيناعى دايىندالدى. تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان جاڭا بيۋستتەر بوي كوتەردى.
ۇلتتىق جانە الەمدىك عىلىمي وي-سانا، مادەنيەت جانە ادەبيەت باسىلىمدارىنىڭ سەريالارىن دايىنداۋ جۇمىستارى جۇيەلى تۇردە جالعاستىرىلدى.
جارقىن جوبا اياسىندا 89 كىتاپ جارىق كوردى. جەتى جىل ىشىندە «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ 5 تومى، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، «قازاق مۋزىكاسىنىڭ انتولوگياسى»، «ەجەلگى داۋىردەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى»، «الەمدىك مادەنيەتتانۋ وي-ساناسى»، «ەكونوميكالىق كلاسسيكا» سەريالارىنىڭ 5 تومى، «الەم ادەبيەتى كىتاپحاناسى» سەرياسىنىڭ 12 تومى، «الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا» سەرياسىنىڭ 4 تومى، «قازاقتار قۇقىعىنىڭ ەجەلگى الەمى»، «قازاق ءتىلىنىڭ ەتيمولوگيالىق سوزدىگى»، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، «قازاقستان» ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى» سەريالارى 2 تومنان باسىلىپ شىقتى. «قازاقستاننىڭ ارحەولوگياسى» اتتى كىتاپ-البوم وقىرماندارعا ۇسىنىلدى. بۇل يگى باستامالار ءالى دە جالعاسىن تابۋدا.
ەلىمىزدىڭ مادەنيەتىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ماقساتىندا 2006 جىلدىڭ 19 ساۋىرىندە پاريج قالاسىنداعى يۋنەسكو شتاب-پاتەرىندە «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى وتكىزىلدى. بۇل ءىس-شارادا ۇيىمداستىرۋشىلار ەۋروپالىقتارعا قازاقتىڭ ەرەكشە ۇلتتىق مادەنيەتىن، رۋحاني جانە اعارتۋشىلىق سالاسىنىڭ دامۋىن كورسەتتى. جان-جاقتان كەلگەن كورەرمەندەر ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇرانى ساقتاۋ مەن پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋدەگى قاراكەتىنە قايران قالدى.
مۋزەي سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىمىزبەن رەسەي، اقش، قحر، فرانسيا، ساۋد ارابياسى، ۇلىبريتانيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەردى تانىستىرىپ، بابالارىمىزدان قالعان ميراسپەن الەمدى قىزىقتىردىق. بۇل – تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەڭ ىزگى باستامالار.
ەلوردادا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ەرميتاجى قورىنان كورمە ۇيىمداستىرىلىپ، ترەتياكوۆ گالەرەياسىنىڭ جاۋھارلارى كورسەتىلدى. بۇل سول تۇستا قالا تۇرعىندارى ءۇشىن ايتۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. سونداي-اق قازاقستاننىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن دارىپتەۋ ماقساتىندا امەريكانىڭ بىرنەشە قالاسىندا «قازاقستان كوشپەندىلەرى: التىن مەن كۇمىس» كورمەسى، «ناۋرىز-2006» مەيرامىن مەرەكەلەۋ اياسىندا رەسەيدىڭ «مانەج» ورتالىق كورمە زالىندا رەسپۋبليكالىق مۋزەيلەر جانە كىتاپحانالار قورلارىنان «قازاقستان» اتتى كورمە ۇيىمداستىرىلدى. كورمەگە ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن ادامنىڭ» رەكونسترۋكسياسى، بەرەل قورعانىنان ارحەولوگيالىق قازبالار جانە XVIII-XX عاسىرلارداعى قازاق شەبەرلەرىنىڭ ساندىك قولدانبالى جانە زەرگەرلىك اشەكەيلىك ونەر بۇيىمدارى قويىلدى.
2006-2007 جىلدارى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ باستاماسىمەن تاشكەنت، دۋشانبە قالالارىندا قازاقستاندىق شەبەرلەردىڭ بەينەلەۋ جانە ساندىك قولدانبالى ونەر تۋىندىلارىنان كورمەلەر ۇيىمداستىرىلدى. مىسىردىڭ الەكساندريا كىتاپحاناسىندا قازاقستاننىڭ تاريحي جانە قازىرگى زامان جازبا مۇرالارى ناسيحاتتالدى. گەرمانياداعى «التىن تاڭبالى سكيفتەردىڭ پاتشالىق قورعاندارى» اتتى كورمەدە قازاقتىڭ ەرتە زامانعى التىندارى كورسەتىلدى.
الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر باسشىلارىنىڭ ءىى سەزىنىڭ اشىلۋىنا وراي «ساق قورعاندارىنىڭ جاۋھارلارى»، «سيرەك باسىلىمدار كىتاپحاناسى»، «قازاقستان مۋزەيلەرىنىڭ قورىنان بەينەلەۋ ونەرى جاۋھارلارى»، «قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق جانە جاڭعىرتىلعان ەسكەرتكىشتەرى» كورمەلەرى ۇيىمداستىرىلدى. مۇنىن ءبارى اتقارىلعان اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ ءبىر پاراسى عانا. مادەنيەتىمىزدىڭ ورىستەۋىنە نەگىز بولعان ايتۋلى جوبا ءالى دە ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى.
الەم ءبىزدىڭ مادەني جاۋھارلارىمىزعا وسىلايشا قانىقتى. تاريحي تانىمىمىزعا بويلاپ، ەجەلدەن ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدىڭ بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. بۇل تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا جاسالعان ۇلكەن جورالعى بولدى.